قازاقستانداعى ورالماندار ماسەلەسى جانە ولاردىڭ تاريحي وتانعا بەيىمدەلۋ ۇدەرىسى

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قازاقستان پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ «الىستاعى اعايىنعا اق تىلەك» دەگەن ايدارمەن, تاريحي زوبالاڭداردىڭ زاردابىنان تورتكۇل دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تارىداي شاشىراپ كەتكەن قانداستارىمىزدى جەر بەتىندەگى جالعىز ورتاق وتانىمىز قازاقستانعا شاقىردى/1/. مىنە سونىڭ ناتيجەسىندە 1990 جىلداردان باستاپ الەمنىڭ تۇپكىر-تۇكپىرىنەن تاريحي تاعدىرمەن شەت ەلدەرگەاۋا كوشكەن قازاق دياسپوراسى تاريحي وتانىنا ورالۋدا. قازىرگى تاڭدا دا سول شەتتەن قونىس اۋدارعىسى كەلەتىن وتانداستاردىڭ سانى كوبەيمەسە ازايىپ وتىرعان جوق.

بۇل ساياسات زاڭدىق تۇرعىدان العاش رەت قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1992 جىل 26 ماۋسىمىنداعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭازاماتتىعى تۋرالى», «يمميگراتسيا تۋرالى», 1997 جىلى 13 جەلتوقسانىنداعى «تۇرعىنداردىڭ ميگراتسياسى تۋرالى» زاڭدارىندا بەكىتىلدى. العاشقى كەزدە ميگراتسيالىق قاتىناستاردى رەتتەۋ سالاسىنداعى زاڭدىق اكتىلەردىڭ دامۋىندا كەلەڭسىزدىكتەردىڭ ورىن العانى جانە ول زاڭداردىڭ مەملەكەت پەن ورالماندار مۇددەسىن قورعاي الماعانى بەلگىلى. سەبەبى ول زاڭدار ۋاقىت تالابىنان, وبەكتيۆتى جاعدايلاردان, اسىعىس قابىلدانعانى بارشاعا ايان. ناتيجەسىندە ول زاڭدارعا ورالمانداردىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋىنا جاعداي جاساعان جانە ينتەگراتسيالىق پروتسەستەردى جەتىلدىرگەنبىرتالاي وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى.

تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا كوشى-قون ماسەلەسىنىڭ جولعا قويىلۋىنا بايلانىستى قازاقستان تاعدىر تالكەگىمەنشەتەلگە شاشىراپ كەتكەن قانداستارىمىزدى ەلىنە ورالتۋعا جاعداي جاساپ, مەملەكەتىمىز بۇل باعىتتا ەرەكشە ۇدەرىستى ساياساتتى جۇزەگە اسىردى. 1991 جىلدان بەرى بۇگىنگى ەسەپ بويىنشا ەلىمىزگە 1 ملن.-عا جۋىق ەتنيكالىق قانداستارىمىز كەلگەن. بۇلاردىڭ 790 مىڭى كوشى-قون كوميتەتىنىڭ تىزىمىنە ەنىپ, تىركەۋدەن ءوتىپ, ورالمان مارتەبەسىن الدى. ال قالعان 200 مىڭدايى ءوز كۇشىمەن كوشىپ كەلگەندەر. 2010 جىلعى قاڭتاردىڭ 1-ىندەگى مالىمەتتەر بويىنشا, قازاقستاندا 201 مىڭ 309 ورالماندار وتباسى نەمەسە 789 مىڭ 339 ەتنيكالىق قازاقتار ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. وتانىنا ورالعان ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ بارلىعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭناماسىندا قاراستىرىلعان مەملەكەتتىك كومەكتەرگە يە بولعان دەيدى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى كوشى-قون كوميتەتىنىڭ توراعاسى قابىلسايات ابىشەۆ/2/.

ال 2012 جىلدىڭ ماۋسىمىندا قازاقستان پرەزيدەنتى جانىنداعى ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كوميسسيانىڭ «قازاقستانداعى ورالماندار, بوسقىندار مەن ازاماتتىعى جوق تۇلعالار» جونىندەگىساراپتامالىق ەسەپتەگى مالىمەتتەرىندە: «1991 جىلدان 2011 جىلدىڭ 1 قازانىنا دەيىن تاريحي وتانىنا 221,3 مىڭ وتباسى نەمەسە 860,4 مىڭ ەتنيكالىق قازاق ەلگە ورالدى. ولاردىڭ 127,7 مىڭ وتباسى كوشى-قون كۆوتاسى بويىنشا, 94,2 مىڭى ءوز بەتىمەن كۆوتادان تىس قونىستانعان», – دەپ كورسەتەدى/3/. بىراق بىزدىڭشە بۇل دا ناقتى كورسەتكىش ەمەس. سەبەبى, ءبىر عانا تاشكەنت وبلىسى شىرشىق قالاسى, انگرەن, احانگاران جانە قىبراي اۋداندارىنان, «تۇركىستان»ەلدى اۋماعىنان قونىس اۋدارىپ, وڭتۇستىك قازاقستان اۋماعىنا شوعىرلانعان قازاقتاردىڭ ءوزى شامامەن 300-400 وتباسى ەكەندىگىن بولجايمىز.

بۇگىندە ەلگە ورالعان قانداستارىمىز قازاقستان حالقىنىڭ شامامەن 10 پايىزىن قۇراپ وتىر. بۇل كورسەتكىش ارينە ەلىمىزدىڭ قازىرگى تاڭداعى كۇردەلى دەموگرافيالىق احۋالىنا دا ءوڭ اسەرىن تيگىزەتىندىگى ءسوزسىز. سونداي-اق ولار ونداعان جىلدار بويى بوگدە ورتادا وتىرعاننان كەيىن سول جەرگىلىكتى ورتانىڭ مادەنيەت ەلەمەنتتەرىن ءسىڭدىرۋى دە زاڭدىلىق. بىراق تاريحي وتانىنان جۇزدەگەن, ونداعان جىلدار بويى سىرت جۇرسە دە, ءوزىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن ساقتاپ, ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاستىرىپ اتادان بالاعا ميراس ەتىپ, ەتنومادەني مۇرالارىنىڭ قالپىن بۇزباي كەلە جاتقان ۇلتتىق ناقىشتاعى ءداستۇرىمىز, ونەرىمىز قازاق مادەنيەتىنىڭ كەيبىر ۇمىت بولا باستاعان تۇستارىن تولىقتىرىپ, جانداندىرۋدا. سوندىقتان ءداستۇرلى مادەنيەتىمىزدىڭ جۇرناعىن تاراتۋشى قانداستارىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇرالارىنىڭ ساقتالۋى مەن وزگەرىسىن, تاريحي وتانعا قونىستانۋ ۇدەرىسىندەگى جەرگىلىكتى ورتاعا بەيىمدەلۋ ماسەلەلەرىن, ولاردىڭ ەلىمىزدىڭ ساياسي, الەۋمەتتىك, مادەني دامۋىنداعى ءرولىن زەرتتەۋدىڭ ماڭىزى زور. ولاي بولسا, باسقا حالىقتار الەمىندە ءومىر سۇرگەن قازاق دياسپوراسىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىن, مادەني مۇرالارىن زەرتتەۋ ارقىلى ۇلتتىق يدەيانى قالىپتاستىرىپ, قازاق حالقىنىڭ بىرتۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتە الامىز.

ەگەر «ورالمان» تەرمينىنە توقتالاتىن بولساق, دۇنيەجۇزىلىك پراكتيكادا بۇل تەرمين بەلگىسىز جانە باسقا ەلدەردە قولدانىلماعان. قازاقستاندىق تاجريبەدە بۇل تەرمين «وتانداستار», «رەپاتريانتتار» دەگەن تەرميندەردىڭ بالاماسى رەتىندە قولدانىلا باستادى. جالپى باسقا ەلدەردەگى ەتنيكالىق ازشىلىقتى قۇرايتىن قانداستارىمىزدى «دياسرورا» دەپ اتايمىز. ال شەگارالىق مەجەلەۋ كەزىندە كورشى قىتاي, مونعوليا, رەسەي, وزبەكستان جەرىندە قالىپ قويعان ەتنيكالىق قانداستارىمىزدى و.نەچيپورەنكونىڭ تەرمينىمەن «يرريدەنت» دەپ اتاۋىمىزعا بولادى/4/. سونىمەن ورالماندار – قازاقستان تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن باسقا ەلدەردە تۇراقتى تۇرىپ جاتقان جانە قازاقستانعا تۇراقتى ءومىر ءسۇرۋ ماقساتىندا كەلگەن شەتەلدىك, ازاماتتىعى جوق قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى.

ميگراتسيا جانە دەموگرافيا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشادۇنيەجۇزىندەگى قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى شامامەن 13 ملن. ادامدى قۇرايدى. ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ ۇشتەن ءبىرى ءارتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى قازاقستان تىسقارى جەرلەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ولاردىڭ شامامەن 2 ميلليونى تاريحي وتانىنا قايتۋعا دايىن. قازاقستان دياسپورالارىالەمنىڭ 40 ەلىندەتىركەلگەن. ءبىزدىڭ قانداستارىمىزدىڭ كوپشىلىگى قىتايدا – 1,3 ملن., وزبەكستاندا – 1 ملن., رەسەيدە – شامامەن 900 مىڭ ادام ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.

تاريحي وتانعا قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ ىشىندە سانى جاعىنان ءبىرىنشى ورىندا – وزبەكستاننان كەلگەن ورالماندار بولسا (60,5%), ەكىنشى ورىندا – مونعولياان كەلگەندەر (13,3%), ءۇشىنشى ورىندا – قىتايدان (10,3%), ءتورتىنشى ورىندا – تۇركىمەنستاننان (7,8%) جانە بەسىنشى ورىندا – رەسەيدەنكەلگەن قازاقتار قۇرايدى/5/.

قازىرگى كەزدە قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرلەرى مەن وبلىستارىندا ورالماندار تۇرىپ جاتىر. ولاردىڭ باسىم بولىگى, ياعني 121131 وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا تۇرادى. بۇل كورسەتكىش شامامەن قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان بارلىق ورالمانداردىڭ 26 پايىزىن قۇرايدى. ەكىنشى ورىندا ورالماندار سانى بويىنشا ماڭعىستاۋ وبلىسىن ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى. مۇندا ورالمانداردىڭ 61737 نەمەسە 13 پايىزى تىركەلگەن. الماتى جانە جامبىل وبلىستارىندا 60770 جانە 49365 ورالمان ورنالاسقان. ورالماندار از كوشىپ كەلگەن ايماققا باتىس قازاقستان, اتىراۋ وبلىستارى جانە الماتى مەن استانا قالالارى جاتادى/6/.

مۇنداي قونىستاندىرۋ جاعدايى ءار ءتۇرلى فاكتورلارمەن ايقىندالادى. ايتا كەتسەك, كۆوتا ناقتى وڭىرلىك بولىنىسكە باعىتتالعان, سوندىقتان دا ول ورالمانداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ شەكاراسىن شەكتەيدى. 1990 جىلدارى كۆوتا كوبىنەسە سولتۇستىك قازاقستانعا باعىتتالعان بولاتىن. ورالمانداردىڭ ەڭ باستى وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى جەرگىلىكتى قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ ولارعا دەگەن كوزقاراسى بولىپ تابىلادى. «الەۋمەتتىك تەحنولوگيالار ورتالىعى» دەپ اتالاتىن تاۋەلسىز اناليتيكالىق قۇرىلىمنىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا ورالماندارعا دەگەن سىني كوزقاراس تومەندەگىدەي:

جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ورالماندارعا قاتىستى پىكىرلەرى

كەستەدەن كورگەنىمىزدەي ورالماندار ءۇشىن ەڭ قولايلى ايماق – باتىس جانە وڭتۇستىك وڭىرلەر بولىپ وتىر. بۇل جەردە اتاپ ايتار ءبىر جاعداي باتىس جانە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا قونىستانۋشى ورالماندار نەگىزىنەن وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنان كەلۋشىلەر. ولار كەزىندە تاريحي-گەوگرافيالىق شەگارانىىڭ دۇرىس مەجەلەنبەۋىنەن باسقا مەملەكەتتىڭ تەرريتورياسىندا قالىپ قويعان قانداستارىمىز. جانە شىعۋ تەگى جاعىنان رۋ-تايپالىق, تۋىسقاندىق بايلانىستارى تىعىز دامىپ جاتقان باۋىرلارىمىز.

جەرگىلىكتى رەسپوندەنتتەردىڭ ورالماندارعا مىنەزدەمە بەرىپ قانداي سيپاتتاما بىلىرەتىندىگىنە دە كوڭىل اۋدارا كەتۋ وتە ماڭىزدى. اتالعان زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي ورالمانداردىڭ الەۋمەتتىك ستاتۋسىنا رەسپوندەنتتەر تۇرلىشە وي بىلدىرگەن.

جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ورالماندارى سيپاتتاۋى

كەستەدەن كورىپ وتىرعانىمىزداي قازاقستانىقتاردىڭتورتتەن ءبىر بولىگىنىڭ قوعامدىق ساناسىندا سىرتتان كەلگەن قازاق اعايىنداردىڭ «جاعدايىن جاقسارتقىسى كەلگەنەر» قاتارىنا جاتقىزعانى كوڭلگە كىربىڭ وياتارى اقيقات. بۇنداي پىكىردى وزگەرتۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قاجەتتىگى كورىنىپ تۇرعانداي.

قازىرگى تاڭدا الەمدە تۇراتىن قازاقتاردىڭ 7-8 پايىزى عانا ەلىمىزگە كوشىپ كەلدى. كوشتىڭ باسى بولعان سوڭ ولاردى جوسپارلى تۇردە قالاي ورنالاستىردى, قونىستاندىردى دەگەن ماسەلە ماڭىزدى. ولاردىڭ ىشىندە شەتەلدەن كەلىپ جاتقان ورالمانداردى ناقتى قانداي تەرريتورياعا قونىستاندىرۋ كەرەكتىگىنە بايلانىستى مەملەكەتتىك كونتسەپتسيا جوقتىڭ قاسى. تەك گەوستراتەگيا جانە مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن سولتۇستىك ايماققا قونىستاندىرۋ باعىتى عانا تۇراقتالعان. قازاقتانۋ ساياساتىن جۇرگىزۋ ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ نەگىزگى ماقساتى بولىپ تابىلۋى قاجەت. ورالمانداردى قونىستاندىرۋدا تومەندەگى نەگىزگى باعىتتاردى قامتۋى ءتيىس:

1. سولتۇستىك قازاقستانعا سىرتتان كەلگەن رەپاتريانتتاردى ورنالاستىرۋدىڭ قاججەتتىلىگى;
2. قونىستانىپ جاتقان قازاق-رەپاتريانتتارىن رەسپۋبليكامىزدىڭشەكارالاس ايماقتارىنا قونىستاندىرۋ;
3. ورالمانداردىڭ جۇزىنە, رۋلىق-تايپا, تۋىسقاندىق قاتىناسىنا سايكەس قونىستاندىرۋ;
4. رەپاتريانتتاردى قازاقستان تەرريتورياسىنداعى قولايلى ونەركاسىبى دامىعان قالا نەمەسە قالاشىقتارعا قونىستاندىرۋ;
5. وتانداستارىمىزدى دەموگرافيالىق ازايۋشىلىققا ۇشىراعان تەرريتوريالارعا قونىستاندىرۋ;
6. ورالمانداردى قازاقستانداعى كەن ورىندارى بار جەرلەرگە ورنالاستىرۋ.

قونىستاندىرۋ تۋرالى مەملەكەتتىڭ ناقتى ستراتەگياسى مەن باعدارلاماسىنىڭ بولماۋىنىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن ورالماندار زارداپ شەكتى. ماتەريالدىق جانە مورالدىق تۇرعىدا قيىنشىلىقتارعا ۇشىرادى. مەملەكەتتىك كوشى-قون ساياساتىنىڭ نەمقۇرايلى جۇرگىزىلۋ سالدارى بۇگىنگى كۇنى ۇلكەن ماسەلەگە اينالىپ وتىر.

قازىرگى تاڭدا رەپاتريانت قازاقتاردىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋى حالقىمىزدىڭ سان جاعىنان وسۋىنە اسەر ەتىپ, دەموگرافيالىق جاعدايدى جاقسارتا تۇسۋدە. ەگەمەندى ەلىنە ورالىپ, ازاماتى اتانۋ, اتا-جۇوت توپىراعىن تۇلەتۋ, ەلىن كوركەيتۋ ورالمانداردىڭ باستى ارمانى. شەتەلدەن ەتنيكالىق قازاقتارىڭ يمميگراتسياسى حالىق سانىنىڭ ارتۋىنا جانە جالپى سانداعى بايىرعى حالىق ۇلەسىنىڭ ارتۋىنا سەپتىگىن تيگىزەرى انىق. سونىمەن قاتار قاي جەرگە قونىس اۋارسا دا سول ەتنيكالىق توپ باسقا ۇلت وكىلەرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناسقا بارا وتىرىپ, رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتارمەن الماساى, باسقا ورتانىڭ كەيبىر ەتنيكالىق مادەنيەت ەرەكشەلىكتەرىن قابىلدايدى. ولاي بولسا, تاريحي وتانىنا ورالعان قانداستارىمىزدىڭ وزىندىك مادەني ەرەكشەلىكتەرىنە ۇركە قاراماي, ولاردىڭ مادەني وزگەرىستەرىنە دە تۇسىنىستىكپەن قاراۋىمىز كەرەك. ال كەي جاعدايدا ولارىڭ ءبىر توبى قايماعى بۇزىلماعان حالقىمىزدىڭ ۇمىتىلا باستاعان تاماشا قاسيەتتەرىن تىرىلتۋگە, وتكەننىڭ ونەگەسىنەن ۇيرەتۋگە باۋلىيتىن قوعام قايراتكەرلەرى, اقىن جىرشىلارى, كاسىپكەرلەرى دە وق ەمەس. سوندىقتان, ەلگە ورالعان وتانداستارىمىزدى باۋىرمالدىلىقپەن قارسى الىپ, ولاردىڭ ءوز ەلىندە وگەيسىمەي, ورتامىزدان ورىن تاۋىپ, ەلگە ءسىڭىستى بولىپ كەتۋىنە جاعداي جاساۋىمىز قاجەت.

رەزيۋمە

راسسموترەنى پولوجەنيا ورالمانوۆ ياۆليايۋششيحسيا ودنيم يز ۆاجنەيشيح پروبلەم سوۆرەمەننوي پوليتيكي دەپارتامەنتا ميگراتسي رەسپۋبليكي كازاحستان. وبسۋجدەنى پروبلەمى پريەزدا راسپولوجەنيا ورالمانوۆ يح سوتسيالنو-ەكونوميچەسكيە پروبلەمى ي ۆزگليادى مەستنىح جيتەلەي ك ورالمانام.

Summary

The positions considered of repatriates, which is one of the most important problems of modern politics of the Department the migration of Republic Kazakhstan. The problems discussed of arrival, the locations of repatriates, their socio-economic problems and the views of local residents to repatriates.

پايدالانعان ادەبيەتتەر

1.نازارباەۆ ن.ءا. قۇشاعىمىز باۋىرلارعا ايقارا اشىق.//دۇنيەۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى. الماتى, 1993.-8 ب.

2.http://www.inform.kz/kaz/article/2258590

3.ب.ك.قالشاباەۆا, ا.س.سەيسەنباەۆا. الماتى وبلىسىنداعى ورالماندار: سانى جانە تاريحي وتانعا بەيىمدەلۋ ۇدەرىسى.//قازۇۋ حابارشىسى. تاريح سەرياسى. №1, 2013. 107-ب.

4. پوليتيكا ۆوزۆراششەنيا ي ينتەگراتسي ورالمانوۆ ۆ كازاحستانە.
5. ب.ك.قالشاباەۆا, ا.س.سەيسەنباەۆا. الماتى وبلىسىنداعى ورالماندار: سانى جانە تاريحي وتانعا بەيىمدەلۋ ۇدەرىسى.//قازۇۋ حابارشىسى. تاريح سەرياسى. №1, 2013. 110-ب.

6.يساەۆا ا.ي., جايلىباەۆ د.ج. ورالمانداردى قونىستاندىرۋ مەن ورنالاستىرۋدىڭ ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرى مەن باسىم باعىتتارى. //قازۇۋ حابارشىسى. تاريح سەرياسى. №2, 2013. 120-ب.