Qazaqstandaǵy oralmandar máselesi jáne olardyń tarıhı Otanǵa beıimdelý úderisi

Elimiz táýelsizdik alǵannan beri Qazaqstan prezıdenti N.Á.Nazarbaev «Alystaǵy aǵaıynǵa aq tilek» degen aıdarmen, tarıhı zobalańdardyń zardabynan tórtkúl dúnıeniń tórt buryshyna tarydaı shashyrap ketken qandastarymyzdy jer betindegi jalǵyz ortaq Otanymyz Qazaqstanǵa shaqyrdy/1/. Mine sonyń nátıjesinde 1990 jyldardan bastap álemniń túpkir-túkpirinen tarıhı taǵdyrmen shet eldergeaýa kóshken qazaq dıasporasy tarıhı Otanyna oralýda. Qazirgi tańda da sol shetten qonys aýdarǵysy keletin otandastardyń sany kóbeımese azaıyp otyrǵan joq.

Bul saıasat zańdyq turǵydan alǵash ret Qazaqstan Respýblıkasynyń 1992 jyl 26 maýsymyndaǵy «Qazaqstan Respýblıkasynyńazamattyǵy týraly», «Immıgraııa týraly», 1997 jyly 13 jeltoqsanyndaǵy «Turǵyndardyń mıgraııasy týraly» zańdarynda bekitildi. Alǵashqy kezde mıgraııalyq qatynastardy retteý salasyndaǵy zańdyq aktilerdiń damýynda keleńsizdikterdiń oryn alǵany jáne ol zańdardyń memleket pen oralmandar múddesin qorǵaı almaǵany belgili. Sebebi ol zańdar ýaqyt talabynan, obektıvti jaǵdaılardan, asyǵys qabyldanǵany barshaǵa aıan. Nátıjesinde ol zańdarǵa oralmandardyń tarıhı otanyna oralýyna jaǵdaı jasaǵan jáne ıntegraııalyq proesterdi jetildirgenbirtalaı ózgerister men tolyqtyrýlar engizildi.

Táýelsizdik jyldarynda kóshi-qon máselesiniń jolǵa qoıylýyna baılanysty Qazaqstan taǵdyr tálkegimenshetelge shashyrap ketken qandastarymyzdy eline oraltýǵa jaǵdaı jasap, memleketimiz bul baǵytta erekshe úderisti saıasatty júzege asyrdy. 1991 jyldan beri búgingi esep boıynsha elimizge 1 mln.-ǵa jýyq etnıkalyq qandastarymyz kelgen. Bulardyń 790 myńy Kóshi-qon komıtetiniń tizimine enip, tirkeýden ótip, oralman mártebesin aldy. Al qalǵan 200 myńdaıy óz kúshimen kóship kelgender. 2010 jylǵy qańtardyń 1-indegi málimetter boıynsha, Qazaqstanda 201 myń 309 oralmandar otbasy nemese 789 myń 339 etnıkalyq qazaqtar ómir súrip jatyr. Otanyna oralǵan etnıkalyq qazaqtardyń barlyǵy Qazaqstan Respýblıkasy zańnamasynda qarastyrylǵan memlekettik kómekterge ıe bolǵan deıdi Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligi Kóshi-qon komıtetiniń tóraǵasy Qabylsaıat Ábishev/2/.

Al 2012 jyldyń maýsymynda Qazaqstan prezıdenti janyndaǵy Adam quqyqtary jónindegi komıssııanyń «Qazaqstandaǵy oralmandar, bosqyndar men azamattyǵy joq tulǵalar» jónindegisaraptamalyq eseptegi málimetterinde: «1991 jyldan 2011 jyldyń 1 qazanyna deıin tarıhı Otanyna 221,3 myń otbasy nemese 860,4 myń etnıkalyq qazaq elge oraldy. Olardyń 127,7 myń otbasy kóshi-qon kvotasy boıynsha, 94,2 myńy óz betimen kvotadan tys qonystanǵan», – dep kórsetedi/3/. Biraq bizdińshe bul da naqty kórsetkish emes. Sebebi, bir ǵana Tashkent oblysy Shyrshyq qalasy, Angren, Ahangaran jáne Qybraı aýdandarynan, «Túrkistan»eldi aýmaǵynan qonys aýdaryp, Ońtústik Qazaqstan aýmaǵyna shoǵyrlanǵan qazaqtardyń ózi shamamen 300-400 otbasy ekendigin boljaımyz.

Búginde elge oralǵan qandastarymyz Qazaqstan halqynyń shamamen 10 paıyzyn qurap otyr. Bul kórsetkish árıne elimizdiń qazirgi tańdaǵy kúrdeli demografııalyq ahýalyna da óń áserin tıgizetindigi sózsiz. Sondaı-aq olar ondaǵan jyldar boıy bógde ortada otyrǵannan keıin sol jergilikti ortanyń mádenıet elementterin sińdirýi de zańdylyq. Biraq tarıhı Otanynan júzdegen, ondaǵan jyldar boıy syrt júrse de, óziniń ulttyq mádenıetin saqtap, urpaqtan urpaqqa jalǵastyryp atadan balaǵa mıras etip, etnomádenı muralarynyń qalpyn buzbaı kele jatqan ulttyq naqyshtaǵy dástúrimiz, ónerimiz qazaq mádenıetiniń keıbir umyt bola bastaǵan tustaryn tolyqtyryp, jandandyrýda. Sondyqtan dástúrli mádenıetimizdiń jurnaǵyn taratýshy qandastarymyzdyń ulttyq muralarynyń saqtalýy men ózgerisin, tarıhı Otanǵa qonystaný úderisindegi jergilikti ortaǵa beıimdelý máselelerin, olardyń elimizdiń saıası, áleýmettik, mádenı damýyndaǵy rolin zertteýdiń mańyzy zor. Olaı bolsa, basqa halyqtar áleminde ómir súrgen qazaq dıasporasynyń ulttyq bolmysyn, mádenı muralaryn zertteý arqyly ulttyq ıdeıany qalyptastyryp, qazaq halqynyń birtutastyǵyn qamtamasyz ete alamyz.

Eger «oralman» termınine toqtalatyn bolsaq, dúnıejúzilik praktıkada bul termın belgisiz jáne basqa elderde qoldanylmaǵan. Qazaqstandyq tájrıbede bul termın «otandastar», «repatrıanttar» degen termınderdiń balamasy retinde qoldanyla bastady. Jalpy basqa elderdegi etnıkalyq azshylyqty quraıtyn qandastarymyzdy «dıasrora» dep ataımyz. Al shegaralyq mejeleý kezinde kórshi Qytaı, Monǵolııa, Reseı, О́zbekstan jerinde qalyp qoıǵan etnıkalyq qandastarymyzdy O.Nechıporenkonyń termınimen «ırrıdent» dep ataýymyzǵa bolady/4/. Sonymen oralmandar – Qazaqstan táýelsizdik alǵanǵa deıin basqa elderde turaqty turyp jatqan jáne Qazaqstanǵa turaqty ómir súrý maqsatynda kelgen sheteldik, azamattyǵy joq qazaq ultynyń ókilderi.

Mıgraııa jáne demografııa agenttiginiń málimetteri boıynshadúnıejúzindegi qazaq ultynyń ókilderi shamamen 13 mln. adamdy quraıdy. Etnıkalyq qazaqtardyń úshten biri ártúrli jaǵdaılarǵa baılanysty Qazaqstan tysqary jerlerde ómir súrip jatyr. Olardyń shamamen 2 mıllıony tarıhı otanyna qaıtýǵa daıyn. Qazaqstan dıasporalaryálemniń 40 elindetirkelgen. Bizdiń qandastarymyzdyń kópshiligi Qytaıda – 1,3 mln., О́zbekstanda – 1 mln., Reseıde – shamamen 900 myń adam ómir súrip jatyr.

Tarıhı Otanǵa qonys aýdarýshylardyń ishinde sany jaǵynan birinshi orynda – О́zbekstannan kelgen oralmandar bolsa (60,5%), ekinshi orynda – Monǵolııaan kelgender (13,3%), úshinshi orynda – Qytaıdan (10,3%), tórtinshi orynda – Túrkimenstannan (7,8%) jáne besinshi orynda – Reseıdenkelgen qazaqtar quraıdy/5/.

Qazirgi kezde Qazaqstannyń barlyq óńirleri men oblystarynda oralmandar turyp jatyr. Olardyń basym bóligi, ıaǵnı 121131 Ońtústik Qazaqstan oblysynda turady. Bul kórsetkish shamamen Qazaqstanda turyp jatqan barlyq oralmandardyń 26 paıyzyn quraıdy. Ekinshi orynda oralmandar sany boıynsha Mańǵystaý oblysyn bólip kórsetýge bolady. Munda oralmandardyń 61737 nemese 13 paıyzy tirkelgen. Almaty jáne Jambyl oblystarynda 60770 jáne 49365 oralman ornalasqan. Oralmandar az kóship kelgen aımaqqa Batys Qazaqstan, Atyraý oblystary jáne Almaty men Astana qalalary jatady/6/.

Mundaı qonystandyrý jaǵdaıy ár túrli faktorlarmen aıqyndalady. Aıta ketsek, kvota naqty óńirlik bóliniske baǵyttalǵan, sondyqtan da ol oralmandardyń ómir súrý shekarasyn shekteıdi. 1990 jyldary kvota kóbinese Soltústik Qazaqstanǵa baǵyttalǵan bolatyn. Oralmandardyń eń basty ózekti máseleniń biri jergilikti Qazaqstan turǵyndarynyń olarǵa degen kózqarasy bolyp tabylady. «Áleýmettik Tehnologııalar ortalyǵy» dep atalatyn táýelsiz analıtıkalyq qurylymnyń zertteýleri boıynsha oralmandarǵa degen synı kózqaras tómendegideı:

Jergilikti turǵyndardyń oralmandarǵa qatysty pikirleri

Kesteden kórgenimizdeı oralmandar úshin eń qolaıly aımaq – batys jáne ońtústik óńirler bolyp otyr. Bul jerde atap aıtar bir jaǵdaı Batys jáne Ońtústik Qazaqstan oblysyna qonystanýshy oralmandar negizinen О́zbekstan Respýblıkasynan kelýshiler. Olar kezinde tarıhı-geografııalyq shegaranyyń durys mejelenbeýinen basqa memlekettiń terrıtorııasynda qalyp qoıǵan qandastarymyz. Jáne shyǵý tegi jaǵynan rý-taıpalyq, týysqandyq baılanystary tyǵyz damyp jatqan baýyrlarymyz.

Jergilikti respondentterdiń oralmandarǵa minezdeme berip qandaı sıpattama biliretindigine de kóńil aýdara ketý óte mańyzdy. Atalǵan zertteýler kórsetkendeı oralmandardyń áleýmettik statýsyna respondentter túrlishe oı bildirgen.

Jergilikti turǵyndardyń oralmandary sıpattaýy

Kesteden kórip otyrǵanymyzdaı qazaqstanyqtardyńtórtten bir bóliginiń qoǵamdyq sanasynda syrttan kelgen qazaq aǵaıyndardyń «jaǵdaıyn jaqsartqysy kelgener» qataryna jatqyzǵany kóńlge kirbiń oıatary aqıqat. Bundaı pikirdi ózgertý úshin jergilikti halyq arasynda túsindirý jumystaryn júrgizý qajettigi kórinip turǵandaı.

Qazirgi tańda álemde turatyn qazaqtardyń 7-8 paıyzy ǵana elimizge kóship keldi. Kóshtiń basy bolǵan soń olardy josparly túrde qalaı ornalastyrdy, qonystandyrdy degen másele mańyzdy. Olardyń ishinde shetelden kelip jatqan oralmandardy naqty qandaı terrıtorııaǵa qonystandyrý kerektigine baılanysty memlekettik konepııa joqtyń qasy. Tek geostrategııa jáne memlekettiń qaýipsizdigi úshin soltústik aımaqqa qonystandyrý baǵyty ǵana turaqtalǵan. Qazaqtaný saıasatyn júrgizý bizdiń memleketimizdiń negizgi maqsaty bolyp tabylýy qajet. Oralmandardy qonystandyrýda tómendegi negizgi baǵyttardy qamtýy tıis:

1. Soltústik Qazaqstanǵa syrttan kelgen repatrıanttardy ornalastyrýdyń qajjettiligi;
2. Qonystanyp jatqan qazaq-repatrıanttaryn respýblıkamyzdyńshekaralas aımaqtaryna qonystandyrý;
3. Oralmandardyń júzine, rýlyq-taıpa, týysqandyq qatynasyna sáıkes qonystandyrý;
4. Repatrıanttardy Qazaqstan terrıtorııasyndaǵy qolaıly ónerkásibi damyǵan qala nemese qalashyqtarǵa qonystandyrý;
5. Otandastarymyzdy demografııalyq azaıýshylyqqa ushyraǵan terrıtorııalarǵa qonystandyrý;
6. Oralmandardy Qazaqstandaǵy ken oryndary bar jerlerge ornalastyrý.

Qonystandyrý týraly memlekettiń naqty strategııasy men baǵdarlamasynyń bolmaýynyń nátıjesinde kóptegen oralmandar zardap shekti. Materıaldyq jáne moraldyq turǵyda qıynshylyqtarǵa ushyrady. Memlekettik kóshi-qon saıasatynyń nemquraıly júrgizilý saldary búgingi kúni úlken máselege aınalyp otyr.

Qazirgi tańda repatrıant qazaqtardyń tarıhı otanyna oralýy halqymyzdyń san jaǵynan ósýine áser etip, demografııalyq jaǵdaıdy jaqsarta túsýde. Egemendi eline oralyp, azamaty ataný, ata-juot topyraǵyn túletý, elin kórkeıtý oralmandardyń basty armany. Shetelden etnıkalyq qazaqtaryń ımmıgraııasy halyq sanynyń artýyna jáne jalpy sandaǵy baıyrǵy halyq úlesiniń artýyna septigin tıgizeri anyq. Sonymen qatar qaı jerge qonys aýarsa da sol etnıkalyq top basqa ult ókilerimen tyǵyz qarym-qatynasqa bara otyryp, rýhanı jáne materıaldyq qundylyqtarmen almasay, basqa ortanyń keıbir etnıkalyq mádenıet erekshelikterin qabyldaıdy. Olaı bolsa, tarıhı Otanyna oralǵan qandastarymyzdyń ózindik mádenı erekshelikterine úrke qaramaı, olardyń mádenı ózgeristerine de túsinistikpen qaraýymyz kerek. Al keı jaǵdaıda olaryń bir toby qaımaǵy buzylmaǵan halqymyzdyń umytyla bastaǵan tamasha qasıetterin tiriltýge, ótkenniń ónegesinen úıretýge baýlyıtyn qoǵam qaıratkerleri, aqyn jyrshylary, kásipkerleri de oq emes. Sondyqtan, elge oralǵan otandastarymyzdy baýyrmaldylyqpen qarsy alyp, olardyń óz elinde ógeısimeı, ortamyzdan oryn taýyp, elge sińisti bolyp ketýine jaǵdaı jasaýymyz qajet.

Rezıýme

Rassmotreny polojenııa oralmanov ıavlıaıýщıhsıa odnım ız vajneıshıh problem sovremennoı polıtıkı departamenta mıgraıı Respýblıkı Kazahstan. Obsýjdeny problemy prıezda raspolojenııa oralmanov ıh soıalno-ekonomıcheskıe problemy ı vzglıady mestnyh jıteleı k oralmanam.

Summary

The positions considered of repatriates, which is one of the most important problems of modern politics of the Department the migration of Republic Kazakhstan. The problems discussed of arrival, the locations of repatriates, their socio-economic problems and the views of local residents to repatriates.

Paıdalanǵan ádebıetter

1.Nazarbaev N.Á. Qushaǵymyz baýyrlarǵa aıqara ashyq.//Dúnıeúzi qazaqtarynyń quryltaıy. Almaty, 1993.-8 b.

2.http://www.inform.kz/kaz/article/2258590

3.B.K.Qalshabaeva, A.S.Seısenbaeva. Almaty oblysyndaǵy oralmandar: sany jáne tarıhı otanǵa beıimdelý úderisi.//QazUÝ Habarshysy. Tarıh serııasy. №1, 2013. 107-b.

4. Polıtıka vozvraщenııa ı ıntegraıı oralmanov v Kazahstane.
5. B.K.Qalshabaeva, A.S.Seısenbaeva. Almaty oblysyndaǵy oralmandar: sany jáne tarıhı otanǵa beıimdelý úderisi.//QazUÝ Habarshysy. Tarıh serııasy. №1, 2013. 110-b.

6.Isaeva A.I., Jaılybaev D.J. Oralmandardy qonystandyrý men ornalastyrýdyń etnıkalyq erekshelikteri men basym baǵyttary. //QazUÝ Habarshysy. Tarıh serııasy. №2, 2013. 120-b.