Qazaqstandaǵy temekige qarsy kúres: Lobbısterdiń ne qatysy bar?

Foto: Informbıýro

2014 jyldan 2024 jylǵa deıin Qazaqstanda temekige qarsy kúres belsendi túrde júrgizilip keldi. Alaıda osy ýaqyt aralyǵyndaǵy Qazaqstan Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń jumysy tıimsiz bolyp shyqty, – dep habarlaıdy Informbıýro.

QR Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń derekteri (QR DSM qamqorlyǵymen júrgizilgen GATS zertteýiniń kórsetkishteri) 2014 jyldan 2019 jylǵa deıin elimizdiń eresek turǵyndary arasynda temeki shegýshilerdiń sany ózgerissiz qalǵanyn aıǵaqtaıdy – 2,8 mln adam. Al jyl saıyn zertteýler júrgizetin bedeldi Euromonitor ortalyǵynyń derekterinde 2024 jyldyń basynda QR-da 3,3 mln eresek adam temeki shegetini habarlanǵan. Iaǵnı tómendemek túgili, ósip ketken – QR-da temekige qarsy kúrestiń «nátıjesi» osy.
Temekige qarsy kúrestegi strategııalardy is júzinde Jámılá Sadyqovanyń «qolshatyr» qurylymymen basqarylatyn «Temekisiz» qory sııaqty ÚEU-dar qabyldap otyrǵan.

Eldegi temekige qarsy barlyq zańnamalyq bastamany solar qalyptastyrdy. Qor birneshe ret temekige akızderdi kóterýge bastamashy boldy, bul temeki qunynyń 2014 jylmen salystyrǵanda 4-5 ese ósýine ákeldi. Temeki shegýdiń qaýipti áserin kórsetetin naýqandarǵa qomaqty qarajat salyndy. Al Sadyqovanyń bastamasymen kalıanǵa tyıym salý zańynyń nátıjesi kóleńkeli naryqtyń ósýine yqpal etti.
Jalpy, 2014 jyldan beri onyń uıymdary usynǵan barlyq shara GATS salystyrmaly esebinde kórsetilgendeı: «2014-2019 jyldar aralyǵynda qazirgi temeki tutynýdyń jalpy taralýynda aıtarlyqtaı ózgerister baıqalmaıdy». Mundaı zertteýdi Densaýlyq saqtaý mınıstrligi DDSU usynysy boıynsha bes jylda bir júrgizedi. Iaǵnı, 2024 jyldyń sońynda taǵy júrgizilýi tıis. Bıyl elimizdegi temeki shegý statıstıkasy týraly jańa esep shyǵady degen sóz.

Jańa esep daıyn bolǵansha biz Qazaqstanda jyl saıyn zertteýler júrgizetin Euromonitor táýelsiz eýropalyq agenttiginiń derekterine júgindik jáne ony DSM qoldaýymen júrgiziletin GATS usynǵan derektermen salystyrdyq. Euromonitor málimetteri boıynsha, 2019 jyly Qazaqstanda temeki shegýshilerdiń sany 3,8 mln-ǵa jetti, bul GATS derekterine qaraǵanda 1 mln-ǵa artyq. Ári qaraı, 2019 jyldan bastap, tútinsiz balamalardyń paıda bolýymen, Euromonitor málimetteri boıynsha, temeki shegýshiler sany azaıa bastady jáne 2024 jylǵa qaraı 3,3 mıllıonǵa jetti. Álbette, tómendeý kóptegen temeki shegýshilerdiń zııany azdaý tútinsiz balamalarǵa aýysýyna baılanysty bolýy múmkin. Biraq 3,3 mıllıon adamnyń ózi GATS málimetteri boıynsha 2019 jylmen salystyrǵanda 500 myńǵa kóp. Iaǵnı, Qazaqstanda temeki shegýshiler sany burynǵydan artyp ketken. Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń burynǵy basshylary kóptegen jyl boıy ÚEU-dyń aıtqanyn istep, qatelesken sııaqty.
Qalaısha Sadyqova Densaýlyq saqtaý salasynda kásibı tájirıbesi men biliminiń joqtyǵyna qaramastan, jaı ǵana qoǵam belsendisi bola otyryp, Qazaqstanda temekige qarsy kúrestiń búkil strategııasyn óz baqylaýyna alǵan?

Jaqynda GSGR halyqaralyq taldaý ortalyǵynyń «Temeki tútinin áshkereleý: Bloomberg-tiń temekige qarsy naýqanynyń tıimdiligin baǵalaý» atty zertteýinde mıllıarder Maıkl Blýmbergtiń dúnıejúzilik lobbıstik jelini qalaı qurǵany týraly aıtylady. Avtorlar yqpal etý toptarynyń qyzmetin egjeı-tegjeıli taldaıdy. Zertteýde Qazaqstannyń da aty atalady, ondaǵy málimetter boıynsha Sadyqova munda sheshýshi ról atqarady. Avtorlardyń pikirinshe, Sadyqovanyń bastamalary «Blýmbergtiń temeki baǵalary men akızderin kóterý jónindegi jahandyq strategııasyna tolyǵymen sáıkes keledi», bul temeki shegýdiń azaıýyna emes, tek kontrabandalyq temeki naryǵynyń ósýine ákeldi. Qazaqstanda 2020 jyldan 2023 jylǵa deıin temekiniń zańsyz naryǵy bes esege – 1,4%-dan 9,5%-ǵa deıin ósti.

GSGR qorytyndylary da kórneki: «Mıllıarder qory qoldaıtyn toptar jahandyq lobbıstik jeli qurýdy maqsat tutady». Iaǵnı, temekige qarsy kúres syltaýymen Qazaqstanda ulttyq saıasatty óz yqpalyna baǵyndyrýǵa umtylatyn sheteldik lobbıstik qurylymdar jumys isteıdi. Bul el bıligin alańdatýy tıis.
Aıta ketý kerek, Sadyqova «Blýmberg bastamalary» aıasynda óziniń belsendi qyzmetin jarnamalamaýǵa tyrysady. 2011 jyly ol dálelderdiń qysymymen sotta grant alǵanyn moıyndady. GSGR esebine sáıkes, ol grant alýyn kúni búginge deıin toqtatpaǵan. «Qoǵamdyq janjaldardan keıin Sadyqova grant berýshilerdiń esimderin ashpaı granttar ala bastady. Sońǵy 4 jylda ol 600 000 dollar somaǵa grant alǵan».

«Sadyqovanyń depýtat bolýǵa degen umtylysy onyń lobbıster jelisin qurý jáne saıasatkerlerge yqpal etý jónindegi talpynysynan kórinedi. Osylaısha, ol Bloomberg-tiń Qazaqstandaǵy yqpalyn keńeıtip qana qoımaı, óziniń saıası ambıııasyn ilgeriletýge umtylady. Bul onyń maqsaty temekimen kúresý ǵana emes, sonymen qatar jeke ambıııalardy júzege asyrý ekenin kórsetedi», – deıdi GSGR zertteýiniń avtorlary.