Qazaqstandyqtardyń 48 paıyzy «kelesi Prezıdent áıel bolsa eken» dep otyr

Birikken ulttar uıymynyń Damý baǵdarlamasy Qazaqstandaǵy «BUU-Áıelder» qurylymymen birlesip, «Qazaqstandaǵy genderlik teńdikti jáne áıelderdiń quqyqtary men múmkindikterin keńeıtýge qoǵamdyq kózqaras» atty esebin jarııalady. Bul aýqymdy áleýmettik zertteý biraz tańǵalarlyq jaıttardy áshkerelep otyr.

Onyń barysynda qazaqstandyqtardyń genderlik teńdiktiń negizgi máselelerine, súıekke sińgen stereotıpterge, Qazaqstan qoǵamyn jaılaǵan genderlik kemsitýshilik pen zorlyq-zombylyq problemalaryna kózqarasy anyqtaldy.

Jahandyq uıymnyń suraýyna jaýap bergen Qazaqstan halqynyń 48 paıyzy kelesi Prezıdent «el anasy» atana alatyn áıel bolsa eken dep sanaıtynyn jetkizgen. Negizi, bul jaqsy kórsetkish.

Alaıda erler jaǵynyń kózqarasy basqa. Olardyń arasynda burynǵy jyldarǵa qaraǵanda, búginde «saıasat pen ǵylym áıelderdiń isi emes» dep sanaıtyndardyń úlesi biraz artypty.

Mysaly, erlerdiń 52 paıyzy Qazaqstanda áıelder Prezıdent jáne Premer-mınıstr bola almaıdy degen pikirde. Saıası elıta men el basshylyǵyndaǵy azamattardyń pikiri de osy arnada toqaılassa kerek. Sebebi, respýblıka táýelsizdik alǵaly ótken 33 jyl ishinde 13-shi ret Úkimet aýysyp otyr. Birde bir ret áıel adam Mınıstrler kabınetin basqarǵan emes.

BUU sarapshylarynyń baılamynsha, qazirgi qazaqstandyq erlerdiń kóbi óz zaıybynyń ǵana emes, jalpy áıelderdiń qoǵamdyq jáne saıası ómirge belsendi qatysýyn quptamaıdy.

«Erlerdiń úlken bóligi áıelderdiń el basqarýyna, saıasatpen belsendi aınalysýyna úzildi-kesildi qarsylyq bildiredi. Buǵan genderlik stereotıpter áser etenini anyq. «Áıelińizdiń saıası jáne qoǵamdyq turǵydan belsendi bolýyna daıynsyz ba?» degen suraqqa erlerdiń jartysynan sál az bóligi – 48,6% daıyn ekenderin aıtty. Al respondentterdiń 38,9%-y «joq!» dep jaýap qatty», – deıdi BUU sarapshylary.

Qarsy emester qatary basym, biraq olardyń úlesi azaıyp barady. Burynǵy jyldary únemi jartysynan asatyn.

Qarsy shyqqandardyń aıtqan ýáji, dáıektemesi kelesideı:

• «Áıelim úıde otyryp, úı sharýasymen aınalysýy kerek» – 20,3%-y.
• «Men saıasatker nemese aktıvıst áıelmen turýǵa daıyn emespin» – 13,8%-y.
• «Bul – áıeldiń isi emes» – 6%-y.
• «Áıelimniń kópshiliktiń kóz aldynda bolǵanyn qalamaımyn» – 4,6%-y.
• «Saıasat, qoǵamdyq jumys onyń tym kóp ýaqytyn alyp qoıady» – 2,7%-y.
• «Jasy jaramaıdy, densaýlyǵy múmkindik bermeıdi» – 1,3%-y.
• Basqa tanymal jaýaptar arasynda: «saıasatty unatpaımyn», «dástúrge, ádet-ǵurypqa qaıshy», «budan esh mán kórip turǵan joqpyn», «áıelimniń oǵan bilimi, daǵdylary men qabileti jetpeıdi», «onsyz da saıasatta áıelder qaptap júr» jáne basqalary boldy.

Áıeldiń orny men róli qaıda?

Qazaqstan halqynyń 99,9 paıyzdan astamy saýatty. Osy oraıda halyqaralyq sarapshylar qazaqstandyqtardyń kózqarasyn bilip, qaıran qalypty.

Máselen, saýalnamaǵa qatysqan qazaqstandyqtardyń 54,3%-y jaratylystaný ǵylymdary, joǵarǵy tehnologııalar, ınjenerııa men matematıka (STEM) mamandyqtary qyzdarǵa jaramaıdy, bul salalarda áıelderdiń júrgeni ábes dep esepteıtinderin málimdegen.

Mysaly, Aýǵanstan bıligine tálipter kelgeli, áıelderge ǵylymmen, qoǵamdyq jumystarmen aınalysýǵa, bilim alýǵa, mamandyq ıgerýine tyıym salyndy. Áıelderge, qyz-kelinshekterge kúıeýiniń nemese jaqyn týysynyń ilesýinsiz, kóshege jalǵyz shyǵýyna tyıym salyndy. Saldarynan, asyraýshy erkegi joq, kileń áıel zaty qalǵan otbasylar tabysynan aırylyp, ashyǵýda. Buǵan qarsy aýǵan áıelderi qanshama ret narazylyq sharalaryn ótkizip, sherýge shyqty, onyń bárin tálipter qýyp taratty.

BUU sarapshylary qazaqstandyqtardyń bir pikiri ekinshisine qaıshy keletinin anyqtady. Mysaly, «áıelderdiń orny – oshaq qasy, áıeldiń basty mindeti – otbasynyń jaılylyǵyn qamtamasyz etý jáne balalarynyń tárbıesimen aınalysý» dep sanaıtyn adamdardyń úlesi 60,3 paıyzǵa jetipti.

Názik bolmys ıelerin oshaq qasyna baılap qoıý – olardyń joǵarǵy oqý ornynda oqyp, dıplom almaýyn nemese mamandyq alǵanymen, jumys istemeýin, bıznespen aınalyspaýyn talap etedi. О́ıtkeni munyń bári onyń ýaqyty men kúsh-qýatyn kóp alyp qoıady, otaǵasyn kútýge, balalaryn baǵyp-qaǵýǵa múmkindigi jete bermeıdi delindi.

Osynyń dálelindeı, 61 paıyzy «úı sharýashylyǵyn júrgizý – áıelderge júkteletin mańyzdy is» dep esepteıtinderin bildirdi.

Alaıda suralǵandardyń 79 paıyzy «áıel de tabys tabýǵa tıis» dep málimdegen. Iaǵnı, erlerdiń kópshiligi otbasyn órge jalǵyz súıreýge, barlyq kerektimen bir ózi qamtýǵa daıyn emes. Soǵan qaraǵanda, áıeldiń jany siri dep oılaıtyn bolsa kerek. Er-azamattar názik jandylardyń jumys istep, qomaqty tabys tabýyn, sonymen bir mezgilde kúıeýiniń oıynan shyǵyp, balalardy tárbıeleý júgin arqalaýyn armandaıdy.

Aıtpaqshy, áıelderdiń 53,6 paıyzy jubaılary tolyq qamtamasyz etse, úı sharýasy men balasyn qarap, úıde otyrýǵa daıyn.

Erlerdiń 64,4 paıyzy, áıelderdiń 50,2 paıyzy – «áıelderi kóp ujymdarda daý-damaıy kóbirek» degen pikirdi qoldaıdy.

Erlerdiń – 60,6 paıyzy, áıelderdiń – 49 paıyzy qazaqstandyq qyzdardy kishkentaı kezinen myqty maman bolyp, mansabyn kúıtteýge emes, «tamaq daıyndaýǵa, ana bolýǵa, úı sharýasyndaǵy áıeldiń mindetterin sheberlikpen oryndaýǵa úıretý kerek» degen pikirde.

«Genderlik teńdik bolsa, áıelder femınıst bolyp ketedi»

BUU sarapshylary qazaqstandyq erlerdiń bir úreıin tapty. Áıelderge teńdik berse, shetinen femınıst bolyp ketýi múmkin degen oı aıtylǵan.

Jalpy, qazaqstandyqtar «genderlik teńdiktiń» shynynda ne ekenin jáne onyń ne úshin qajettigin bilmeıtin bolyp shyqty.

«Qazaqstandyqtardyń basym bóligi genderlik teńdikke jáne áıelderdiń quqyqtary men múmkindikterin keńeıtý uǵymdaryna mán bermeıtini anyqtaldy. Olar genderlik máselelerge qyzyǵýshylyq tanytpaıdy, onymen baılanysty problemalarǵa úńilýge nemese tipti olardyń bar ekenin moıyndaýǵa qulyqsyz. Saýalnamaǵa jaýap bergen qazaqstandyqtardyń tek 33,5%-y genderlik teńdiktiń neni bildiretinin biledi. Respondentterdiń kóbi genderlik teńdik máselelerin ilgeriletý áıelderdiń múmkindikteri men quqyqtaryn keńeıtýge emes, femınızmniń órshýine uryndyrady dep oılaıdy», – dedi Qazaqstandaǵy «BUU-Áıelder» qurylymy basshysynyń mindetin atqarýshy Dına Amrısheva.

Respondentterdiń kópshiligi, 76,5%-y eldegi genderlik jaǵdaıdy qanaǵattanarlyq dep baǵalady jáne qazaqstandyq áıelderge berilgen quqyqtar men múmkindikterdi «jetkilikti», tipti «shekten tys artyq» sanaıdy.

Sarapshynyń málimetinshe, negizinen er adamdar osylaı oılaıdy (83,1%). Al áıelder arasynda quqyqtary tolyq qorǵalady dep esepteıtinderdiń úlesi birshama az (70,6%).

BUU sarapshylary qazaqstandyq qoǵamnyń áıel men erkek arasyndaǵy qarym-qatynas taqyrybyn talqylaýǵa ázir emestigine, ony tipti uıat, jabyq sanaıtynyna, bul týraly mektepterde pán engizilýine údere qarsy shyǵatynyna nazar aýdartty. Sondyqtan eń qurysa, genderlik máselelerdi túsindiretin pán bolsa, qup dep otyr.

«Genderlik teńdiktiń mańyzdylyǵy týraly halyqtyń habardarlyǵyn arttyrý mańyzdy. Bul – Qazaqstannyń zaıyrly memleket sıpatyn saqtap qalýdyń basty bir sharty! Tıisinshe, soǵan baǵyttalǵan is sharalar strategııalyq sıpatta bolýy kerek. Eń aldymen balalar men jastardy tárbıeleýden bastalýy tıis. Genderlik mádenıet pen kózqarasty engizý úshin bilim berý baǵdarlamalaryn ózgertý qajet. Mundaı strategııany júzege asyrý memlekettik organdardyń mindetteme alýyn jáne qoldaýyn, sonymen qatar olardyń qoǵam ómiriniń barlyq deńgeıinde genderlik teńdikti ilgeriletý proesine belsendi qatysýyn talap etedi», – degen qorytyndy jasady BUU sarapshylary.

Sarapshylar genderlik teńdik qazaqqa kerektigin nyqtady.

Eri men áıeli arasyndaǵy teńdikke qurylǵan syı-qurmetsiz otbasyndaǵy bereke-birlikti nyǵaıtý da múmkin emes. Osyny túsine bilgen Alash arystary birinshi oryndaǵy máselelerdiń biri retinde «áıel teńdigin» qamtamasyz etýdi basymdyq dep tanyǵan.

1917 jylǵy I Búkilqazaqtyq sezde elimizdiń áleýmettik-ekonomıkalyq jáne qoǵamdyq-saıası ómirine tikeleı qatysty, asa mańyzdy 14 máseleniń arasynda áıel máselesi arnaıy talqylandy. Osydan 100 jyl buryn «Alash» partııasy óz baǵdarlamasynda «áıel teńdigi» máselesin «Memlekettiń qalpy» men «Negizgi quqyq» taraýlarynda eki ret qarastyrǵan.

«Alash» ıntellıgenııasynyń qalamynan týyndaǵan iri týyndylarynyń da, jalpy alash ádebıetiniń de basty bir taqyryby ‒ ádildik pen teńdik úshin kúresken, ozbyrlyqtan jylaǵan qazaqtyń qasiretti qyzy, qazaq áıelderiniń kóz jasy, zarly úni. Azat Qazaqstannyń áıelder quqyqtaryn qorǵaýǵa, olardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge mán berýi de beker emes.