«قازاقتار يسلام ءدىنى بويىنشا ەمەس, تاڭىرشىلدىك داستۇرىمەن جەرلەنەدى»: قازاقستاندىق بلوگەردىڭ ءسوزى جەلىدە داۋ تۋعىزدى

جەلىدە قازاقتار يسلام ءدىنى ەمەس, تاڭىرشىلدىك بويىنشا جەرلەنەدى دەگەن اقپارات تارادى. TikTok-تا ءوزىن ءتاڭىرشىل دەپ تانىستىرعان قىز قازاقتاعى جەرلەۋ راسىمىنە قاتىستى جەتى ءتۇرلى مىسال كەلتىردى,-دەپ حابارلايدى Qandastar.kz

ونىڭ سوزىنشە, قازاقتار ءمايىتتى تازا يسلام جورالعىلارى بويىنشا جەرلەمەيدى.

ءبىرىنشى

يسلام دىنىندە ءمايىتتى العاشقى كۇنى, كۇن باتقانعا دەيىن جەرلەيدى. ال قازاقتار ءمايىتتى بارلىق تۋىستارى كەلىپ, كورىسىپ بولعان سوڭ ءۇشىنشى كۇنى جەر قوينىنا تاپسىرادى.

ەكىنشى

قازاقتاردا كەلگەن قوناقتارعا قوناقاسى بەرىلەدى. يسلامدا مۇنداي جوق.

ءۇشىنشى

قازاقتا كۇزەتۋ دەگەن بار. ول قازا بولعان ادامنىڭ باسىنا شىراق جاعۋ.

ءتورتىنشى

قازاقتا قازا بولعان ادامنىڭ جاقىندارى جوقتاۋ ايتادى. ال يسلامدا جوقتاۋ ايتىلمايدى.

بەسىنشى

قازاقتار قازا بولعان ادامنىڭ جەتىسىن, قىرىق كۇندىگىن, ءجۇزى مەن جىلدىق اسىن بەرەدى. يسلام دىنىندە بۇعان تىيىم سالىنعان. سەبەبى دىندە بۇل ارۋاققا سىيىنۋ دەپ ەسەپتەلەدى. ال يسلامدا تەك قانا اللاعا مويىنسۇنۋ كەرەك.

التىنشى

يسلامدا مازار سالۋعا تىيىم سالىنعان. ولار ءمايىتتى جەرلەگەن سوڭ كىشكەنە توبە جاساپ, مالتاتاس قويعان.

جەتىنشى

قابىردى زيارات ەتۋگە, ونى كۇتىپ-باپتاۋعا بولمايدى. ال قازاقتاردا قارجىلىق جاعدايى جەتىپ تۇرسا ءزاۋلىم مازار سالىپ, كوكتاس ورناتادى. مازارلار كوزبوياۋشىلىق ءۇشىن ەمەس جولاۋشىلارعا اۋا رايى بۇزىلعان ساتتە تۇنەۋگە ارنالعان. قازاقتار مازاردى كيەلى ساناپ, ول جەردە تۇنەۋ قاۋىپسىز دەپ ەسەپتەگەن”, – دەيدى ءتاڭىرشىل قىز.

وسىنداي مىسال كەلتىرگەن ول قازاقتار يسلام ءدىنى بويىنشا ەمەس, تاڭىرشىلدىك ءجون-جورالعىلارى بويىنشا جەرلەنگەن دەيدى.

ادامنىڭ ءولى نە ءتىرى ەكەنىن ءۇش كۇن ساقتاۋ ارقىلى انىقتاعان

تاريحشى باقىتجان سەيدومار ءتاڭىرشىل قىزدىڭ ايتقان سوزىمەن كەلىسەتىنىن جەتكىزدى. دەگەنمەن “جەتىسى, قىرىق جانە ءجۇز كۇندىگى” كەلىم كەتىم ادامدارعا جاسالادى دەگەن ويمەن كەلىسپەيتىنىن ايتتى.

«قازاقتا ءمايىتتى نە سەبەپتى ءۇش كۇن ۇستاعان? ادام شىن مانىندە ءولدى مە, ءتىرى مە ۇيدە ءمايىتتى ءۇش كۇن ساقتاۋ ارقىلى انىقتاعان. مىسالى ءۇش كۇن ۇيدە ۇستاپ, ادامنىڭ بەتى قىزارسا ول ءتىرى دەگەن ءسوز. ال جەتىنشى كۇنى ادامنىڭ ىشكى قۇرىلىسى وزگەرە باستايدى, اۋىرادى. سوندىقتان جەتى كۇندىك اس بەرەدى. قىرىق كۇن دەگەندە ەتى سۇيەگىنەن اجىرايدى. سول ءۇشىن قىرىق كۇندىك اسىن بەرەدى. ادام دۇنيەگە كەلگەندە دە سولاي. ءۇش كۇن بولماي ادامعا ەسىم بەرمەيدى. سەبەبى شەتىنەپ كەتۋى مۇمكىن. جەتى كۇندە 100 پايىز ىشكى قۇرىلىسى قالپىنا كەلەدى جانە قىرىق كۇن تولعاندا قىرقىنان شىعارادى. قازاقتىڭ ومىرىندە «3, 7, 40″ دەگەن ساندار سول ءۇشىن ماڭىزدى سانالادى», – دەدى تاريحشى.

تاريحشىنىڭ سوزىنشە, قازاقتا جەرلەۋ راسىمىندە مولدانىڭ قۇران وقىعانى مەن جانازا شىعارعانى عانا دىنمەن بايلانىستى. قالعانى قازاق ءداستۇرى مەن ءجون-جورالعىسى بويىنشا وتەدى دەيدى.

«كەيبىرى ادامنىڭ بەتىن مەككەگە بۇرىپ قويادى. مىسالى مۇسىلمانداردا مازارعا بولمە جاساۋ دەگەن جوق. بىزدە وڭعا نەمەسە سولعا قاراي بولمە جاسايدى. ال يسلامدا كومىپ, ۇستىنەن اعاش جاۋىپ, توپىراق لاقتىرادى. ولاردا بەيىت دەگەن جوق. ۇيدە ەسكە الىپ قۇران وقيدى. قازاقتا قۇران وقۋ, مازار سالۋ دەگەن ءداستۇر بار. سوسىن دىنشىلدەر بەيىتتە فوتو قويۋعا بولمايدى دەيدى. ءدىن جاعىنان بۇل 100% دۇرىس. ال قازاقي تۇرعىدان, ۇلى دالا ءداستۇرى, مادەنيەتى جانە دۇنيەتانىمى بويىنشا بالبال تاستار ورناتىلادى. سوندىقتان زاماناۋي بەيىتتەرگە فوتو, ادامنىڭ بەينەسىن تاسقا جاساپ قويۋ قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن بۇزبايدى», – دەيدى باتىرجان سەيدومار.

ولاردى تاڭىرگە سەنەتىندەر ەمەس, اتەيست دەپ اتاعان ءجون

ال يسلامتانۋشى مۇحيتدين يسا ۇلى مىنا زاماندا ەشكىمگە پالەن تۇگەن دەي المايتىنىن, اركىم ءوز قالاۋىنشا ءراسىم وتكىزەتىنىن جەتكىزدى.

«بۇرىنعى تاڭىرشىلدىكتە ادامدى اتىمەن بىرگە كومەتىن بولعان.  ولار دا جانازا شىعارعان, ايتاتىن سوزدەرى دە بولعان. الايدا ولار بىزگە بەلگىسىز. يسلامعا دەيىنگى تاڭىرشىلدىكتەن بۇگىنگى كۇنگە ەشبىر دەرەك جەتپەگەن. سول سەبەپتى ولاردى تاڭىرگە سەنەتىندەر ەمەس, اتەيست دەپ اتاعان ءجون. تاڭىرشىلدىكتەن قالعان ءجون-جورالعىلار بۇعان سايكەس كەلمەيدى. مىسالى 90-شى جىلدارى اتەيستەر شىققان. ولار كەيىننەن جوعالىپ كەتتى. مىنە ولاردى سەكتانتتار دەپ اتاۋعا بولادى. سەكتانتتار دەپ وزدەرى قولدان ءدىني-نانىم سەنىم جاساپ, سوعان سەنەتىندەردى ايتادى. مىنا زاماندا ەشكىمگە پالەن تۇگەن دەي المايمىز. ارقايسى بىلگەنىن ىستەيدى. باستىسى ەلىمىزگە قاۋىپ تونبەسە بولدى”, – دەيدى يسلامتانۋشى.

سونداي-اق يسلامتانۋشى قۇراندا «سەنىڭ ءدىنىڭ ساعان, مەنىڭ ءدىنىم ماعان» دەگەن ءسوز بارىن,  اركىمنىڭ ءوز سەنىمى, تۇسىنىك پايىمى وزىنە ەكەنىن جەتكىزدى.

قازاقتا ادامدى دىن جانە ءداستۇر بويىنشا جەرلەي بەرەدى

ال ەتنوگراف بۇلبۇل كاپقىزىنىڭ ايتۋىنشا, قازاقتا ولىمگە كوبىنە ءداستۇرلى تۇرعىدا قارايدى.

«قازاقتا “اق ءولىم” دەگەن بار. جاسى جەتىپ, بالالارىنا وسيەتىن ايتىپ, ۇل-قىزدارىنىڭ قولىنان اس-سۋىن ءىشىپ كوز جۇمۋدى اق ءولىم دەپ اتايدى. وسىلاي ومىردەن وتكەن ادامدى قازاق قۇرمەتپەن شىعارىپ سالادى. ءبىرىنشى, ءمايىتتىڭ باسىنا شاڭىراعىن تىگىپ, كيىز ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا سالىپ, جانازاسىن شىعارادى. كىسىنى ءبىر كۇن شاڭىراعىنا قوندىرىپ, ەرتەسىنە جەرلەۋ ءراسىمىن جاسايدى. ەر ادامدار زيرات باسىنا بارىپ, توپىراعىن سالادى. “تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ, ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ” دەپ اباي اتامىز ايتقانداي قازاقتا كورىسۋ, جوقتاۋ ايتۋ دەگەن ءجون جورالعى بار. ۇل-قىزدارى جوقتاۋ ايتادى. ول ەجەلدەن بار دۇنيە. ولىمدە قازاقتا ەكى ءتۇرلى ءجون-جورالعى بار. ءبىرى – ءداستۇر, ەكىنشىسى – دىني”, – دەيدى ەتنوگراف.

سونداي-اق ەتنوگراف ادامدى جەرلەۋ راسىمىنە قاتىستى ءدىني جانە قازاق داستۇرىنە ساي ءجون-جورالعىلاردى سالىستىرىپ, ايتىپ بەردى.

ء“دىني تۇرعىدان العاندا ومىردەن وتكەن ادامنىڭ سۇيەگى وڭ جاقتا جاتقاندا قۇران باعىشتالمايدى. بىرىنشىدەن, كىسىنى جەرلەگەننەن كەيىن قۇران باعىشتايدى. ەكىنشى, ومىردەن وتكەن ادامدى ارۋلاعان جەرىنە قىرىق كۇن شىراق جاعادى, ول ورىندى باسپايدى. بۇل ءداستۇر بولعان دۇنيە. دىندە ولاي جاساۋعا بولمايدى دەپ ايتادى. الايدا, بۇل قازاقتا “شىراعىڭ سونبەسىن, ۇرپاعىڭ جالعاسسىن” دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ادام ومىردەن وتكەننەن كەيىن تۇلداۋ دەگەن دۇنيە بار. قازاقتا ءۇيدى تۇلدايدى. ءۇيدى تۇلداعان سوڭ ول شاڭىراقتا بىر جىل بويى توي-تومالاق وتپەيدى. سونداي-اق قازاقتا ايەل ادام قارا جامىلماعان. قانشاما ءولىم بولىپ جاتسا دا, كەلەشەگىن ويلاپ باسىنا اق كيگەن. ال ەر ادامدار بەلىنە نەمەسە بىلەگىنە اق ورامال بايلايدى. بۇل قارالى ءۇي ەكەنىن بىلدىرەدى. ءبىر جاعى كوڭىل ايتىپ كەلگەن ادام سوعان قاراپ ەت جاقىن ادامى ەكەنىن بىردەن تانيدى”, – دەيدى بۇلبۇل كاپقىزى.

بۇلبۇل كاپقىزىنىڭ سوزىنشە, قازىر عىلىم-تەحنيكا دامىعان زامان بولعاندىقتان ادامدى ۇيىنە ءبىر-ەكى كۇن قوندىرىپ جەرلەيدى. يمامداردىڭ ايتقانىنا دا باعىنىپ, ءوز ءداستۇرلى ءجون-جورالعىسىن جاسايدى دەيدى.

“زيراتقا ادامدى جەرلەگەننەن كەيىن بەلگى رەتىندە اعاش شانشىپ قويادى. ال ۇيدە ەسىك الدىندا قازا بولعان ادامنىڭ ەت جاقىنى تاياق سۇيەنىپ تۇرادى. اق ولىممەن ولگەن كىسى كەتەر الدىندا ءوزىن جۋىندىرۋى كەرەك ادامداردى ايتىپ كەتەدى. جۋىندىراتىن كەزدە ءمايىتتىڭ باسىن ۇستاپ تۇراتىن ادام ءوزىنىڭ ەت جاقىنى بولۋى كەرەك. ادامدى ارۋلاپ جەرلەگەننەن كەيىن كيىمى تاراتىلادى. باسىن جۋعان ادامعا باس كيىم, دەنەسىن جۋعان ادامدا شاپان, بەلبەۋ, اياعىن جۋعان كىسىگە ەتىك, اياق-كيىم بەرگەن. قازاق نەگىزى ءدىن جانە ءداستۇر بويىنشا جەرلەي بەرەدى. قازىر عىلىم, تەحنيكا دامىعان زامان. سول ءۇشىن ادامدى ۇيىنە ءبىر-ەكى كۇن قوندىرىپ جەرلەيدى. يمامداردىڭ ايتقانىنا دا باعىنادى, وزدەرىنىڭجون-جورالعىسىن دا جاسايدى”, – دەيدى ەتنوگراف.

سونداي-اق ەتنوگراف قازاقتار قازاعا سابىرمەن قاراپ, سالت-ءداستۇردى بەرىك پايدالانعانىن جەتكىزدى.