«قازاقتاردى قالاي باسقارۋ كەرەك?» كىتابى جارىق كوردى

الماتىداعى جايلى ءدامحانالاردىڭ بىرىندە AmalBooks باسپاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى باقىتجان بۇحارباي باق وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ, «قازاقتاردى قالاي باسقارۋ كەرەك?» كىتابىنىڭ تانىستىرىلىمى ءوتتى. بۇل جيناق 1734 جىلعى مۇراعات قۇجاتتارىنا نەگىزدەلگەن, رەسەي يمپەرياسىنىڭ باس حاتشىسى يۆان كيريللوۆتىڭ جوباسى. باسىلىمدا كيريللوۆتىڭ جوباسىنىڭ ءماتىنى عانا ەمەس, رەسەي ازاماتتىعىن قابىلداعاننان كەيىنگى العاشقى جىلدارداعى قازاقستاننىڭ وتارلانۋىنىڭ باستالۋى تۋرالى باسقا دا قۇندى تاريحي قۇجاتتار قامتىلعان, دەپ حابارلايدى qandastar.kz.

«1731 جىلى جوڭعارلارمەن بولعان سۇراپىل سوعىستا قازاق حاندىعىنىڭ السىرەۋىنە بايلانىستى كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلقايىر رەسەي يمپەرياسىنا انت بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. ءۇش جىلدان كەيىن باس حاتشى يۆان كيريللوۆ سەناتقا «قىرعىزداردى رەسەي ازاماتتىعىندا ۇستاۋ جانە ولاردى باسقارۋ ادىستەرى تۋرالى جوبانى“ ۇسىندى. 1734 جىلى 1 مامىردا كيريللوۆتىڭ جوباسىن يمپەراتور اننا يواننوۆنا بارلىق جاعىنان بەكىتىپ, ونى ورىنداۋدى تاپسىردى. جوبا اۆتورى كوشپەلى حالىقتار اراسىنداعى ارازدىقتى قوزدىرۋ دالا حالقىن باقىلاۋدىڭ ەڭ دۇرىس جولى دەپ ەسەپتەدى. قۇجاتتاردى 1900 جىلى ورىس تاريحشىسى, ەتنوگرافى, ورىس گەوگرافيالىق قوعامى ورىنبور بولىمشەسىنىڭ جانە عىلىمي مۇراعات كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى ا.دوبروسمىسلوۆ جيناپ, باسىپ شىعارعان», – دەيدى باقىتجان بۇحارباي.

يۆان كيريللوۆ جوباسىنىڭ باستاپقى اتاۋىنا سىلتەمە جاساي وتىرىپ, باقىتجان بۇحارباي باسپاگەر رەتىندە بارلىق ماتەريالداردى, سونىڭ ىشىندە ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى زيابەك قابۋلدينوۆتىڭ قازاق دالاسىن وتارلاۋدىڭ باستاپقى كەزەڭى تۋرالى «قازاقتاردى قالاي باسقارۋ كەرەك?» اتتى جيناعىن شىعاردى. سونداي-اق ءماتىندى وقۋعا جەڭىل بولۋ ءۇشىن رەفورماعا دەيىنگى ورىس ەملەسىن قازىرگى زامانعا اۋىستىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزدى. كىتاپ «تازا تاريح» سەرياسى اياسىندا جارىق كوردى.

«يۆان كيريللوۆ ءوز جوباسىندا قازاقتاردى قالاي ۇستاپ, قالاي باسقارۋ كەرەكتىگىن ايتادى. بۇل كىتاپ مۇراعات ماتەريالدارى نەگىزىندە قۇراستىرىلعان. «تازا تاريح“ اتتى كىتاپ سەريامىز 2021 جىلدان بەرى جارىق كورىپ كەلەدى, بۇل كەزەكتى ون ءبىرىنشى كىتابىمىز. كەڭەستىك كەزەڭدە قازاقتاردىڭ رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلۋى تۋرالى دەرەك باسىم بولعانىن بىلەمىز. رەسەي يمپەرياسى تۇسىندا جاريالانعان عىلىمي ماقالالاردا دالانى, تۇركىستان ولكەسىن جاۋلاپ الۋ تۋرالى جازىلعان. ەگەر اننەكسيا ەرىكتى بولسا, وندا وتارلاۋعا قارسى كوتەرىلىستەر قايدان شىقتى?» – دەپ اتاپ ءوتتى باقىتجان بۇقارباي.

ونىڭ ايتۋىنشا, جارىق كورگەن كىتاپ – سول كەزدەگى وقيعالارعا باسقاشا كوزقاراسپەن قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن بىرەگەي دەرەككوز.

«ءبىز كوپتەگەن پروتسەستەرگە باسقاشا قاراي باستايمىز جانە بەلگىلى ءبىر ماعىنادا كىتاپ وقىرماننىڭ ساناسىندا توڭكەرىس جاسايدى. ونىڭ ۇستىنە, وسى تاريحي ماتەريالدارمەن تانىسقاننان كەيىن ءسىز وزىڭىزگە سۇراق قوياسىز: ازاماتتىق الۋ تۋرالى ءوتىنىش بولدى ما, الدە شىنىمەن دە قورعانۋ قاجەت بولدى ما? يۆان كيريللوۆ بىلاي دەپ جازدى: «[قازاقتار] جوڭعار قالماقتارىنان جەڭىلدى جانە ولار ۇلى مارتەبەلى يمپەراتوردىڭ قورعاۋىندا بولسا, ۋاقىت وتە كەلە ولاردان ءوز يەلىگىن قايتارا الادى», – دەپ جالعاستىرادى كىتاپ اۆتورى.

باسپاگەردىڭ ايتۋىنشا, بۇل تۋىندى رەسەي يمپەرياسىنىڭ دالانى قالاي باعىندىرۋعا بولاتىنى تۋرالى كوزقاراسىن وقىرمانعا ۇسىنۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءبىز اتالعان جيناقتان 1731–1734 جىلدارعا ارنالعان بيۋدجەتتەر, سۇلتاندارعا بەرىلەتىن سىيلىقتار مەن ءارتۇرلى گارنيزونداردىڭ ساربازدارىن ۇستاۋعا قانشا قاراجات جۇمسالعانىن جان-جاقتى باعامداي الامىز.

«بۇل جۇمىستىڭ وزەگى – قازاقتاردى رەسەي ازاماتتىعىندا ۇستاۋ جوباسى. بىزدە بۇل ءساتتى ساياسيلاندىرۋ مىندەتى جوق, ءبىز ەشقانداي تۇسىنىكتەمە بەرمەيمىز, مۇنىڭ ءبارى 300 جىل بۇرىن جاريالانعان ناقتى تاريحي ماتەريالدارعا نەگىزدەلگەن», – دەپ اتاپ ءوتتى باسپانىڭ نەگىزىن قالاۋشى.

كىتاپپەن جۇمىس ىستەۋ بارىسىندا باقىتجان بۇحارباي بىرنەشە قىزىقتى تۇجىرىمدارعا تاپ بولعان. بىرىنشىدەن: رەسەي يمپەرياسىنا 18-عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا حيۋا, بۇحارا جانە ودان ءارى ۇندىستانعا باراتىن ساۋدا جولدارى قاجەت بولدى. يۆان كيريللوۆ I پەتر مۇنى «قاتتى ىزدەگەن» دەپ جازادى. ويتكەنى ونىڭ ەكونوميكاسى ءۇشىن ساۋدا وتە ماڭىزدى بولدى.

«رەسەي مەن حيۋا اراسىندا دالا جاتىر. ال دالانى ولار ءالى زەرتتەمەگەنى انىق, ويتكەنى كيريللوۆ: كەرۋەندەر جىبەرەتىن بولساق, ساۋداگەر اتىن جامىلعان بارلاۋشىلاردى ەنگىزۋ كەرەك. ولار مەتالدار مەن مينەرالدارعا دەيىن ءبارىن زەرتتەۋى كەرەك. ەكىنشى ماسەلە: قازاقتار تاريحىنداعى بۇل قيىن كەزەڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعىمەن بايلانىستى بولدى. دەمەك, ابىلقايىر حان, كيريللوۆتىڭ تۇجىرىمدارىنان كورىنەتىندەي, قورعانۋدى قاجەت ەتەدى. ءارتۇرلى دەرەكتەردەن ابىلقايىردىڭ بيلىككە وتە قۇمار ادام بولعانىن بىلەمىز, حاننىڭ ءوز بيلىگىن ءوز ەركىمەن قىسقارتۋعا دايىن بولۋى ەكىتالاي, دەگەنمەن قالىپتاسقان جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ, قورعانىش ىزدەۋگە تۋرا كەلدى. بۇل ارادا رەسەي يمپەرياسىنا ساۋدا جولدارى مەن ولاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت بولدى. ال ولاردىڭ جولى دالا, ابىلقايىر حان يەلىگى ارقىلى وتكەن. ءبىزدىڭ سول كەزدەگى بيلەۋشى ەليتانىڭ يمپەريالارمەن پاترونات ويناۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن ءتۇسىنۋى ەكىتالاي. كيريللوۆ ءبىزدىڭ حالىققا جەڭىلتەكتىك ءتان, سوندىقتان ازاماتتىق سەنىمسىز بولادى, قازاقتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وسى جوبانى ازىرلەدى. كيريللوۆ – ورىس تاريحىندا وتە بەلگىلى كەيىپكەر, ول ورسك قالاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى بولىپ سانالادى», – دەپ تۇيىندەدى باقىتجان بۇحارباي.

AmalBooks باسىپ شىعارعان كىتاپتى Meloman كىتاپ ساۋدا جەلىلەرىنەن جانە باسقا دا ساۋدا نىساندارىنان ساتىپ الۋعا بولادى.