«Qazaqtardy qalaı basqarý kerek?» kitaby jaryq kórdi

Almatydaǵy jaıly dámhanalardyń birinde AmalBooks baspasynyń negizin qalaýshy Baqytjan Buharbaı BAQ ókilderimen kezdesip, «Qazaqtardy qalaı basqarý kerek?» kitabynyń tanystyrylymy ótti. Bul jınaq 1734 jylǵy muraǵat qujattaryna negizdelgen, Reseı ımperııasynyń bas hatshysy Ivan Kırıllovtyń jobasy. Basylymda Kırıllovtyń jobasynyń mátini ǵana emes, Reseı azamattyǵyn qabyldaǵannan keıingi alǵashqy jyldardaǵy Qazaqstannyń otarlanýynyń bastalýy týraly basqa da qundy tarıhı qujattar qamtylǵan, dep habarlaıdy qandastar.kz.

«1731 jyly jońǵarlarmen bolǵan surapyl soǵysta Qazaq handyǵynyń álsireýine baılanysty Kishi júzdiń hany Ábilqaıyr Reseı ımperııasyna ant berýge májbúr boldy. Úsh jyldan keıin bas hatshy Ivan Kırıllov Senatqa «Qyrǵyzdardy Reseı azamattyǵynda ustaý jáne olardy basqarý ádisteri týraly jobany“ usyndy. 1734 jyly 1 mamyrda Kırıllovtyń jobasyn ımperator Anna Ioannovna barlyq jaǵynan bekitip, ony oryndaýdy tapsyrdy. Joba avtory kóshpeli halyqtar arasyndaǵy arazdyqty qozdyrý Dala halqyn baqylaýdyń eń durys joly dep eseptedi. Qujattardy 1900 jyly orys tarıhshysy, etnografy, Orys geografııalyq qoǵamy Orynbor bólimshesiniń jáne ǵylymı muraǵat komıssııasynyń múshesi A.Dobrosmyslov jınap, basyp shyǵarǵan», – deıdi Baqytjan Buharbaı.

Ivan Kırıllov jobasynyń bastapqy ataýyna silteme jasaı otyryp, Baqytjan Buharbaı baspager retinde barlyq materıaldardy, sonyń ishinde Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń dırektory Zııabek Qabýldınovtyń qazaq dalasyn otarlaýdyń bastapqy kezeńi týraly «Qazaqtardy qalaı basqarý kerek?» atty jınaǵyn shyǵardy. Sondaı-aq mátindi oqýǵa jeńil bolý úshin reformaǵa deıingi orys emlesin qazirgi zamanǵa aýystyrý jumysyn júrgizdi. Kitap «Taza tarıh» serııasy aıasynda jaryq kórdi.

«Ivan Kırıllov óz jobasynda qazaqtardy qalaı ustap, qalaı basqarý kerektigin aıtady. Bul kitap muraǵat materıaldary negizinde qurastyrylǵan. «Taza tarıh“ atty kitap serııamyz 2021 jyldan beri jaryq kórip keledi, bul kezekti on birinshi kitabymyz. Keńestik kezeńde qazaqtardyń Reseıge óz erkimen qosylýy týraly derek basym bolǵanyn bilemiz. Reseı ımperııasy tusynda jarııalanǵan ǵylymı maqalalarda dalany, Túrkistan ólkesin jaýlap alý týraly jazylǵan. Eger anneksııa erikti bolsa, onda otarlaýǵa qarsy kóterilister qaıdan shyqty?» – dep atap ótti Baqytjan Buqarbaı.

Onyń aıtýynsha, jaryq kórgen kitap – sol kezdegi oqıǵalarǵa basqasha kózqaraspen qaraýǵa múmkindik beretin biregeı derekkóz.

«Biz kóptegen proesterge basqasha qaraı bastaımyz jáne belgili bir maǵynada kitap oqyrmannyń sanasynda tóńkeris jasaıdy. Onyń ústine, osy tarıhı materıaldarmen tanysqannan keıin siz ózińizge suraq qoıasyz: azamattyq alý týraly ótinish boldy ma, álde shynymen de qorǵaný qajet boldy ma? Ivan Kırıllov bylaı dep jazdy: «[Qazaqtar] jońǵar qalmaqtarynan jeńildi jáne olar Uly mártebeli ımperatordyń qorǵaýynda bolsa, ýaqyt óte kele olardan óz ıeligin qaıtara alady», – dep jalǵastyrady kitap avtory.

Baspagerdiń aıtýynsha, bul týyndy Reseı ımperııasynyń dalany qalaı baǵyndyrýǵa bolatyny týraly kózqarasyn oqyrmanǵa usynýymen erekshelenedi. Biz atalǵan jınaqtan 1731–1734 jyldarǵa arnalǵan bıýdjetter, sultandarǵa beriletin syılyqtar men ártúrli garnızondardyń sarbazdaryn ustaýǵa qansha qarajat jumsalǵanyn jan-jaqty baǵamdaı alamyz.

«Bul jumystyń ózegi – qazaqtardy Reseı azamattyǵynda ustaý jobasy. Bizde bul sátti saıasılandyrý mindeti joq, biz eshqandaı túsinikteme bermeımiz, munyń bári 300 jyl buryn jarııalanǵan naqty tarıhı materıaldarǵa negizdelgen», – dep atap ótti baspanyń negizin qalaýshy.

Kitappen jumys isteý barysynda Baqytjan Buharbaı birneshe qyzyqty tujyrymdarǵa tap bolǵan. Birinshiden: Reseı ımperııasyna 18-ǵasyrdyń birinshi jartysynda Hıýa, Buhara jáne odan ári Úndistanǵa baratyn saýda joldary qajet boldy. Ivan Kırıllov I Petr muny «qatty izdegen» dep jazady. О́ıtkeni onyń ekonomıkasy úshin saýda óte mańyzdy boldy.

«Reseı men Hıýa arasynda Dala jatyr. Al dalany olar áli zerttemegeni anyq, óıtkeni Kırıllov: kerýender jiberetin bolsaq, saýdager atyn jamylǵan barlaýshylardy engizý kerek. Olar metaldar men mıneraldarǵa deıin bárin zertteýi kerek. Ekinshi másele: qazaqtar tarıhyndaǵy bul qıyn kezeń Jońǵar shapqynshylyǵymen baılanysty boldy. Demek, Ábilqaıyr han, Kırıllovtyń tujyrymdarynan kórinetindeı, qorǵanýdy qajet etedi. Ártúrli derekterden Ábilqaıyrdyń bılikke óte qumar adam bolǵanyn bilemiz, hannyń óz bıligin óz erkimen qysqartýǵa daıyn bolýy ekitalaı, degenmen qalyptasqan jaǵdaıdy eskere otyryp, qorǵanysh izdeýge týra keldi. Bul arada Reseı ımperııasyna saýda joldary men olardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý qajet boldy. Al olardyń joly dala, Ábilqaıyr han ıeligi arqyly ótken. Bizdiń sol kezdegi bıleýshi elıtanyń ımperııalarmen patronat oınaýdyń qajeti joq ekenin túsinýi ekitalaı. Kırıllov bizdiń halyqqa jeńiltektik tán, sondyqtan azamattyq senimsiz bolady, qazaqty saqtap qalý úshin osy jobany ázirledi. Kırıllov – orys tarıhynda óte belgili keıipker, ol Orsk qalasynyń negizin qalaýshy bolyp sanalady», – dep túıindedi Baqytjan Buharbaı.

AmalBooks basyp shyǵarǵan kitapty Meloman kitap saýda jelilerinen jáne basqa da saýda nysandarynan satyp alýǵa bolady.