جاڭالىقتار
قازاقتىلدى ورتا قوعامداعى دومينانتتى كۇشكە اينالۋدا — تانىمال بلوگەر
فوتو: دالانيۋس
الەۋمەتتانۋ مەن دەموگرافيا عىلىمدارىندا كەڭىنەن قولدانىلاتىن “70–90% ەرەجەسى” دەيتىن ۇعىم بار. قوعام بەلسەندىسى, بلوگەر رۋسلان مەنوياقوۆتىڭ ايتۋىنشا, ونىڭ نەگىزگى قاعيداسى: ەگەر قانداي دا ءبىر ەتنوستىڭ ۇلەسى جالپى حالىق سانىنىڭ 70-تەن 90 پايىزعا دەيىنگى ارالىعىن قۇراسا, ول قوعام مونوەتنيكالىق بولىپ سانالادى, دەپ جازدى qandastar.kz
بۇل مەجە جاي عانا ساندىق باسىمدىقتى كورسەتىپ قويماي, الەۋمەتتىك, مادەني جانە ساياسي ۇستەمدىكتى دە انىقتايدى, دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.
باسقاشا ايتقاندا, نەگىزگى ەتنوس قوعامنىڭ باستى ينستيتۋتتارىن قالىپتاستىرىپ, بۇكىل قوعامنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن (يدەنتيفيكاتسياسىن) ايقىنداۋشى كۇشكە اينالادى.
نەگە ءدال 70–90 پايىز ارالىعى تاڭدالعان?
مەنوياقوۆتىڭ ايتۋىنشا, قانداي دا ءبىر ەتنوستىڭ ۇلەسى 70 پايىزدان اسقان كەزدە ول دەموگرافيالىق كوپشىلىك قانا ەمەس, مادەنيەت, ءتىل, ءبىلىم بەرۋ ستاندارتتارى, الەۋمەتتىك نورمالار مەن مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردى بەلگىلەيتىن نەگىزگى كۇشكە اينالادى.
بۇل شەك پوليەتنيكالىق قوعامنان مونوەتنيكالىق قوعامعا ءوتۋ نۇكتەسىن كورسەتەدى. ەتنوس ۇلەسى 80 پايىزدان اسسا, قوعام ءىس جۇزىندە مونوەتنيكالىق بولىپ شىعادى, ال 90 پايىزدان اسقان جاعدايدا قوعام تولىقتاي دەرلىك بىرتەكتى, گوموگەندى سيپات الادى.
بۇعان ناقتى مىسال رەتىندە جاپونيانى (98% جاپوندار), ارمەنيانى (98% ارمياندار) جانە وڭتۇستىك كورەيانى (96% كورەيلەر) كەلتىرۋگە بولادى. اتالعان ەلدەردە مادەني يدەنتيفيكاتسيا, ءتىل, ءداستۇر جانە الەۋمەتتىك نورمالار ءبىر عانا ەتنوسقا نەگىزدەلگەن, سوندىقتان ولار مونوەتنيكالىق قوعامداردىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسى سانالادى.
اۆتور وسى تۇستا قازاقستاندى ەرەكشە مىسال رەتىندە كەلتىرەدى.
“قازاقستان رەسمي دەڭگەيدە ءوزىن 130-دان استام ۇلت پەن ۇلىس ءومىر سۇرەتىن كوپۇلتتى مەملەكەت رەتىندە كورسەتەدى. الايدا 70–90% ەرەجەسىنە سۇيەنسەك, قازىردىڭ وزىندە قازاقستان مونوەتنيكالىق ەلدەر ساناتىنا ءوتىپ ۇلگەردى. سەبەبى بۇگىنگى تاڭدا قازاقتار ەل حالقىنىڭ 70,7%-ىن قۇراپ وتىر”, – دەيدى رۋسلان مەنوياقوۆ.
ونىڭ پىكىرىنشە, 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاقستان حالقىنىڭ قۇرامى ايتارلىقتاي وزگەرگەن. ميلليونداعان ورىس, ۋكراين, نەمىس جانە باسقا دا وزگە ۇلت وكىلدەرى تاريحي وتاندارىنا قونىس اۋدارعان.
ال شەتەلدە تۇراتىن قازاقتاردىڭ “قانداس” (بۇرىنعى “ورالمان”) باعدارلاماسى ارقىلى تاريحي وتانىنا ورالۋى قازاقتاردىڭ ەلدەگى ۇلەسىن تۇراقتى تۇردە ارتتىرىپ كەلەدى.
بۇگىندە قازاقتار سان جاعىنان عانا ەمەس, ساياسي, ءبىلىم بەرۋ جانە مادەنيەت سالالارىندا دا باسىمدىققا يە, بۇل مونوەتنيكالىق قوعامعا ءتان بەلگىلەرگە تولىق سايكەس كەلەدى.
مەنوياقوۆتىڭ بولجامىنا سايكەس, 2035 جىلعا قاراي قازاقتاردىڭ ۇلەسى 77–78 پايىزعا دەيىن (شامامەن 17,2 ملن ادامعا), ال 2050 جىلعا قاراي 85 پايىزعا (شامامەن 22 ملن ادامعا) جەتۋى مۇمكىن.
ال ورىستاردىڭ ۇلەسى 7–8 پايىزعا (2 ملن ادامعا), باسقا ەتنيكالىق ازشىلىقتاردىڭ ۇلەسى 5 پايىزعا (1,9 ملن ادامعا) دەيىن تومەندەيدى.
بۇل ءۇردىس تەك قونىس اۋدارۋ ەمەس, وڭتۇستىك وڭىرلەردەگى (تۇركىستان, الماتى, قىزىلوردا وبلىستارى) قازاق وتباسىلارىنىڭ تابيعي ءوسىمىنىڭ جوعارى بولۋىمەن دە تىعىز بايلانىستى.
سونداي-اق بۇرىن ورىس ءتىلدى حالىق كوبىرەك قونىستانعان سولتۇستىك وڭىرلەرگە جاس قازاقتاردىڭ كوشىپ بارۋى دا ەتنيكالىق تەپە-تەڭدىكتى قازاقتار پايداسىنا قاراي جىلدام وزگەرتىپ جاتىر.
“قازاقستان رەسمي دەڭگەيدە كوپۇلتتىلىقتى ءجيى العا تارتسا دا, شىن مانىندە مونوەتنيكالىق مەملەكەت مارتەبەسىنە قاراي بەت الدى”, – دەيدى رۋسلان مەنوياقوۆ.
بۇل دەموگرافيالىق وزگەرىستەر الەۋمەتتىك جانە ساياسي قۇرىلىمدارعا دا اسەر ەتپەي قويمايدى. مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق سايكەستىگى (يدەنتيچنوست) بارعان سايىن قازاق مادەنيەتى, ءتىلى مەن ءداستۇرىنىڭ توڭىرەگىنە شوعىرلانىپ كەلەدى.
ورىس ءتىلىنىڭ قوعامدىق ومىردەگى ماڭىزى, اسىرەسە جاستار اراسىندا, بىرتىندەپ تومەندەپ بارادى. مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ءبىلىم بەرۋ, مادەنيەت جانە ءتىل ساياساتى دا قازاقتىق سايكەستىكتى نىعايتۋعا باعىتتالىپ, مونوەتنيكالىق ءۇردىستى ايقىن كورسەتىپ وتىر.
ونىڭ پايىمداۋىنشا, قازاقستاندا “قازاقستاندىق” دەگەن ۇعىم رەسمي تۇردە بار بولعانىمەن, ءىس جۇزىندە مەملەكەتتىڭ مادەني, ۇلتتىق كەلبەتى كوبىنەسە قازاق ەتنوسىمەن بايلانىستىرىلادى.
“70–90% ەرەجەسى جاي عانا دەموگرافيالىق كوپشىلىكتى كورسەتىپ قويماي, ونىڭ مادەني ءارى ساياسي ۇستەمدىگىن دە انىقتاپ بەرەدى. قازاقستاندا ءدال وسى ەرەجە بويىنشا مونوەتنيكالىق قوعامعا بەتالىس ايقىن بايقالادى. قازىرگى ءۇردىس ساقتالسا, 2050 جىلعا قاراي ەتنيكالىق قازاقتار تەك دەموگرافيالىق باسىمدىققا يە بولىپ قويماي, ۇلتتىق سايكەستىكتى بارلىق دەڭگەيدە انىقتايتىن بولادى”, — دەپ تۇيىندەدى رۋسلان مەنوياقوۆ.
