Qazaqtildi orta qoǵamdaǵy domınantty kúshke aınalýda — tanymal bloger

Foto: Dalanıýs

Áleýmettaný men demografııa ǵylymdarynda keńinen qoldanylatyn “70–90% erejesi” deıtin uǵym bar. Qoǵam belsendisi, bloger Rýslan Menoıaqovtyń aıtýynsha, onyń negizgi qaǵıdasy: eger qandaı da bir etnostyń úlesi jalpy halyq sanynyń 70-ten 90 paıyzǵa deıingi aralyǵyn qurasa, ol qoǵam monoetnıkalyq bolyp sanalady, dep jazdy qandastar.kz

Bul meje jaı ǵana sandyq basymdyqty kórsetip qoımaı, áleýmettik, mádenı jáne saıası ústemdikti de anyqtaıdy, dep habarlaıdy Dalanews.kz.

Basqasha aıtqanda, negizgi etnos qoǵamnyń basty ınstıtýttaryn qalyptastyryp, búkil qoǵamnyń ózindik ereksheligin (ıdentıfıkaııasyn) aıqyndaýshy kúshke aınalady.

Nege dál 70–90 paıyz aralyǵy tańdalǵan?

Menoıaqovtyń aıtýynsha, qandaı da bir etnostyń úlesi 70 paıyzdan asqan kezde ol demografııalyq kópshilik qana emes, mádenıet, til, bilim berý standarttary, áleýmettik normalar men memlekettik ınstıtýttardy belgileıtin negizgi kúshke aınalady.

Bul shek polıetnıkalyq qoǵamnan monoetnıkalyq qoǵamǵa ótý núktesin kórsetedi. Etnos úlesi 80 paıyzdan assa, qoǵam is júzinde monoetnıkalyq bolyp shyǵady, al 90 paıyzdan asqan jaǵdaıda qoǵam tolyqtaı derlik birtekti, gomogendi sıpat alady.

Buǵan naqty mysal retinde Japonııany (98% japondar), Armenııany (98% armıandar) jáne Ońtústik Koreıany (96% koreıler) keltirýge bolady. Atalǵan elderde mádenı ıdentıfıkaııa, til, dástúr jáne áleýmettik normalar bir ǵana etnosqa negizdelgen, sondyqtan olar monoetnıkalyq qoǵamdardyń klassıkalyq úlgisi sanalady.

Avtor osy tusta Qazaqstandy erekshe mysal retinde keltiredi.

“Qazaqstan resmı deńgeıde ózin 130-dan astam ult pen ulys ómir súretin kópultty memleket retinde kórsetedi. Alaıda 70–90% erejesine súıensek, qazirdiń ózinde Qazaqstan monoetnıkalyq elder sanatyna ótip úlgerdi. Sebebi búgingi tańda qazaqtar el halqynyń 70,7%-yn qurap otyr”, – deıdi Rýslan Menoıaqov.

Onyń pikirinshe, 1991 jyly táýelsizdik alǵannan keıin Qazaqstan halqynyń quramy aıtarlyqtaı ózgergen. Mıllıondaǵan orys, ýkraın, nemis jáne basqa da ózge ult ókilderi tarıhı otandaryna qonys aýdarǵan.

Al shetelde turatyn qazaqtardyń “Qandas” (burynǵy “Oralman”) baǵdarlamasy arqyly tarıhı otanyna oralýy qazaqtardyń eldegi úlesin turaqty túrde arttyryp keledi.

Búginde qazaqtar san jaǵynan ǵana emes, saıası, bilim berý jáne mádenıet salalarynda da basymdyqqa ıe, bul monoetnıkalyq qoǵamǵa tán belgilerge tolyq sáıkes keledi.

Menoıaqovtyń boljamyna sáıkes, 2035 jylǵa qaraı qazaqtardyń úlesi 77–78 paıyzǵa deıin (shamamen 17,2 mln adamǵa), al 2050 jylǵa qaraı 85 paıyzǵa (shamamen 22 mln adamǵa) jetýi múmkin.

Al orystardyń úlesi 7–8 paıyzǵa (2 mln adamǵa), basqa etnıkalyq azshylyqtardyń úlesi 5 paıyzǵa (1,9 mln adamǵa) deıin tómendeıdi.

Bul úrdis tek qonys aýdarý emes, ońtústik óńirlerdegi (Túrkistan, Almaty, Qyzylorda oblystary) qazaq otbasylarynyń tabıǵı ósiminiń joǵary bolýymen de tyǵyz baılanysty.

Sondaı-aq buryn orys tildi halyq kóbirek qonystanǵan soltústik óńirlerge jas qazaqtardyń kóship barýy da etnıkalyq tepe-teńdikti qazaqtar paıdasyna qaraı jyldam ózgertip jatyr.

“Qazaqstan resmı deńgeıde kópulttylyqty jıi alǵa tartsa da, shyn máninde monoetnıkalyq memleket mártebesine qaraı bet aldy”, – deıdi Rýslan Menoıaqov.

Bul demografııalyq ózgerister áleýmettik jáne saıası qurylymdarǵa da áser etpeı qoımaıdy. Memlekettiń ulttyq sáıkestigi (ıdentıchnost) barǵan saıyn qazaq mádenıeti, tili men dástúriniń tóńiregine shoǵyrlanyp keledi.

Orys tiliniń qoǵamdyq ómirdegi mańyzy, ásirese jastar arasynda, birtindep tómendep barady. Memlekettik deńgeıdegi bilim berý, mádenıet jáne til saıasaty da qazaqtyq sáıkestikti nyǵaıtýǵa baǵyttalyp, monoetnıkalyq úrdisti aıqyn kórsetip otyr.

Onyń paıymdaýynsha, Qazaqstanda “qazaqstandyq” degen uǵym resmı túrde bar bolǵanymen, is júzinde memlekettiń mádenı, ulttyq kelbeti kóbinese qazaq etnosymen baılanystyrylady.

“70–90% erejesi jaı ǵana demografııalyq kópshilikti kórsetip qoımaı, onyń mádenı ári saıası ústemdigin de anyqtap beredi. Qazaqstanda dál osy ereje boıynsha monoetnıkalyq qoǵamǵa betalys aıqyn baıqalady. Qazirgi úrdis saqtalsa, 2050 jylǵa qaraı etnıkalyq qazaqtar tek demografııalyq basymdyqqa ıe bolyp qoımaı, ulttyq sáıkestikti barlyq deńgeıde anyqtaıtyn bolady”, — dep túıindedi Rýslan Menoıaqov.