«قازاقتىڭ اشكوزدىگى — اشارشىلىقتان»: پسيحولوگ اشارشىلىقتىڭ قازاقتارعا قالاي اسەر ەتكەنىن ايتتى

1930 جىلدارى قازاق دالاسىندا اشتىقتىڭ زاردابىن تاپپاعان ادام قالمادى. مىڭداعان قازاقتىڭ سۇيەگى سايىن دالادا شاشۋلى, كومۋسىز قالدى. ءبىر ۇلتتى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرە جازداعان قىرعىنعا ءالى تاريحي باعا بەرىلمەدى, دەپ جازدى qandastar.kz

رەسمي دەرەكتەر بويىنشا 2,4 ميلليون ادام اشتىقتان كوز جۇمدى, 40 ميلليون مال قىرىلدى جانە 1 ميلليون 70 مىڭ ادام كوشىپ كەتتى. ساراپشىلار Stan.kz تىلشىسىنە  ەلدەگى جەمقورلىق پەن سۋيتسيد دەڭگەيىنىڭ جوعارى بولۋى, بيلىككە دەگەن سەنىمسىزدىكتى دە وسى اشارشىلىقتان قالعان جاراقات دەپ ءتۇسىندىردى.

وسى تۇستا ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ  باس عىلىمي قىزمەتكەرى ايجامال قۇدايبەرگەنوۆا ءبىرشاما ۋاقىتتان بەرى ەلدى-مەكەندى ارالاپ اشارلىلىقتان زارداپ شەككەن جاندارمەن سۇحباتتاسقان. سونىڭ ءبىرى شيەلى اۋدانىنىڭ ماڭىندا ورنالاسقان مولا تۋرالى بىلاي دەگەن:

“شيەلى اۋدانى ماڭىندا جاقاەۆ دەگەن اۋىل بار. قازىر دامىپ, ادەمى ۇيلەر تۇرعىزىلعان. بىراق سول ۇيلەردىڭ ورتاسىندا ۇلكەن مولا تۇر. ونىڭ تاريحى دا ەرەكشە. اشارشىلىق كەزىندە وسى اۋىلعا ءبىر وتباسى كوشىپ كەلەدى. وزدەرى مادەنيەتتى. بىراق ىشەرگە تاماقتارى جوق. ءسويتىپ كۇندە اۋىل تۇرعىندارىنان نان سۇرايدى. ءبىر كۇنى وتباسىمەن ۇيىنەن شىقپاي قالعان سوڭ, اۋىل ازاماتتارى بارىپ قاراسا, ەرلى-زايىپتىلار بالالارىن قۇشاقتاپ اشتان ءولىپ كەتكەن. ولاردى كومۋگە ەشكىمنىڭ شاماسى بولماي سول جەردە قالىپ كەتىپتى. قازىر ول تومپەشىكتى اۋىل تۇرعىندارى تەمىرمەن قورشاپ قويعان”, – دەيدى تاريحشى.

تاريحشى اشارشىلىق كەزىندە امان قالۋ ءۇشىن ادام ەتىن جەگەندەر دە بولعانىنايتادى.

ء“تورت بالاسى بار كەلىنشەكتىڭ ۇيىنە تۋىسقان اجەي كەلىپ, نان نەمەسە ءدان بەر سۇراپ كەلەدى. وزدەرى ىشەرگە تاماق تاپپاي وتىرعان وتباسى اكىمشىلىك ءدام تاراتىپ جاتقانىن ايتىپ, كەمپىرگە سول جاققا بار دەيدى.  بىراق سوڭىندا ءوزى بارماق بولىپ, كەمپىرگە “بالالارىما قاراي تۇر مەن ساعان تاماق اكەلىپ بەرەمىن” دەپ كەتىپ قالادى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ۇيىنە كەلسە, بالالارىنىڭ سۇيەگى شاشىلىپ, كيىمى جىرتىلىپ الگى تۋىسقانى بالالارىن جەپ كەتىپتى. سول وقيعادان كەيىن ايەل جىندانىپ دالا كەزىپ كەتكەن ەكەن,” – دەيدى تاريحشى.

پسيحواناليز قاۋىمداستىعىنىڭ مۇشەسى مەيىرگۇل بيماعامبەتوۆا تاريح پەن ۇلتتىڭ وتكەنى حالىقتىڭ مىنەز-قۇلقىن قالىپتاستىراتىنىن اتاپ ءوتتى. اسىرەسە, قايعىلى وقيعالار ترانسگەنەراتسيالىق جان جاراقاتى رەتىندە بەرىلىپ وتىرادى. ياعني ۇلت نەمەسە ادام بەلگىلى ءبىر قايعىنىڭ, جاراقاتتىڭ بار ەكەنىن مويىنداپ, سەزىمدەرىن سىرتقا شىعارماسا, ول بەيسانادا قالىپ قويادى.

ء“بىزدىڭ قوعامدا ادامدار باي بولسام, اقشا تاپسام ەكەن دەپ تىپىرشىپ جۇرەدى. ولاردان اقشانى نە ىستەيسىڭ دەپ سۇراساڭ, جاۋاپ بەرە المايدى. سەبەبى ول ونىڭ ىشىندەگى “دەرت”. دەمەك بايلىققا كوپ اقشاعا يتەرمەلەپ تۇرعان –  جوقشىلىق. اشارشىلىقتى ءوزى كورمەسە دە, بەيساناسى ساقتاپ قالعان. ياعني اتا-باباسىنان بۇل بەرىلەدى”, — دەيدى پسيحواناليتيك.

ماماننىڭ ايتۋىنشا, 90 جىل بۇرىن اش قالعان حالىقتىڭ ءالى كۇنگە دەيىن “اش قالامىن” دەگەن قورقىنىشى بار.

“ىشتەي جاسقانشاقتىق پەن قورقاقتىق بولدى. ال قورقاق ادام قورقاقتى تاربيەلەيدى. باۋىرمالدىققا ەمەس, “ەشكىمگە سەنبە, الداپ كەتەدى” دەپ ءوسىردى. ول اينالاسى مەن ەرتەڭىنە سەنىمسىز بولعاسىن, ءوزىن ماتەريالدىق جاعىنان قامتاماسىز ەتسەم دەپ تۇرادى. رۋحاني بايلىقتان گورى ءبىرىنشى مانساپ قۋعا, دۇنيە جيناۋعا كوپ كوڭىل بولەدى. كەزىندە اش قالعان ادامنىڭ ۇرپاعى قوماعاي كەلەدى. سول ءۇشىن دە پاراقورلىق, جەمقورلىق كەڭىنەن ەتەك جايعان”, – دەدى مەيىرگۇل بيماعامبەتوۆا.