جاڭالىقتار
كەشە مەن بۇگىندى جالعاستىرعان تاريح
كەشە مەن بۇگىندى جالعاستىرعان تاريح
ادىرناما
جاقىن كۇندەردە الماتى قالاسىنىڭ ءسان جانە ديزاين كوللەدجىندە اتالعان وقۋ ورنىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ بىرىگىپ ۇيىمداستىرعان, ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كۇنىنە ارنالعان «الاش ارىستارى» اتتى ادەبيەت پەن رۋحانياتتى, تاريح پەن مادەنيەتتى ۇشتاستىرعان تانىمدىق ەسكە الۋ كەشى ءوتتى. وقۋ ورنىنىڭ زالىندا جينالعان ستۋدەنتەر مەن وقىتۋشىلار جانە كەش قوناقتارى سول ءبىر زۇلمات جىلدارىنىڭ قۇرباندارىن ءبىر مينۋت ۇنسىزدىكپەن ەسكە الدى.
بۇنداي ساتتتەردە ارماندا كەتكەن قانداستاردى ويلاعاندا نەبىر سەزىمدەر ءبىر بىرىمەن تولقىنداي جارىسىپ بيىككە كوتەرىلەدى. وسىنداي تولقۋلى تىنىشتىق ورناعان ساتتە ساحناعا شىققان جىگىتتىڭ داۋىسى جاي شىققانمەن بۇكىل الەمگە ايتىلعانداي ەستىلدى:
«قازاقستاننىڭ 1920-1940 جىلدارداعى قوعامدىق-ساياسي جاعدايى. م.گولوششەكين 1925 جىلدىڭ قىركۇيەگىندەگى رەسپۋبليكاعا ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ كەلگەننەن كەيىن اق, ءىستى قازاقتىڭ ينتەللەگەنتسياسىمەن كۇرەسۋدەن باستادى. 1926 جانە 1959 جىلدار ارالىعىنداعى قازاقستانداعى قازاق زيالىلارىنا قارسى باعىتتالعان ءىس-ارەكەتتەر مەن رەپرەسسيالاۋ ناۋقانى نەمەسە «حالىق جاۋى» رەتىندە ساياسي رەپرەسسيالىق جازالاۋ; اتۋ, اسۋ, جەر اۋدارۋ, كىناسىزدەردى جازىقسىز تۇتقىنداپ تۇرمەگە جابۋ ءىس-شارالارى كەڭ كولەمدە 1929-1932 جىلدارى جانە رەسمي تۇردە 1926 جىلدىڭ وزىندە-اق باستالعان ەدى».
ءبىر ءسات ۇنسىزدىكتەن سوڭ جاس قىزدىڭ داۋىسى قازا بلعانداردى جوقتاعانداي سەزىمدى قايسار داۋىسىمەن العاشقى جۇرگىزۋشىنىڭ ءسوزىن جالعاستىرعانداي:
«وسى ارالىقتا قازاق ينتەللەگەنتسياسىنىڭ قاتارى ماسكەۋ قالاسىندا ورنالاسقان باسشىلىقتىڭ ساياساتى مەن يدەولوگياسىنا ساي قاتاڭ باقىلاۋدا بولعانى ءوز الدىنا, ۇزدىكسىز رەپرەسسياعا ۇشىراتىلىپ وتىردى. كەڭەستەندىرۋ جىلدارىنىڭ زەرتتەۋ ارالىعىندا قازاق زيالىلارى ساياسي رەپرەسسيالىق جازالاۋدىڭ ءۇش تولقىنىن باستان كەشكەن ەكەن. 1). 1929-1932 جىلدارى الاش ينتەللەگەنتسيالارى تۇرمەگە قامالدى, سوتتالدى. 2). 1937-1938 جىلدارى «حالىق جاۋلارىن» جويۋ ناۋقانى ءوتتى. 3). 1946-1953 جىلدارى «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدار» كوسموپوليتتەر جازالاندى دەگەن قايعى قاسىرەتتەرگە دۋشار بولدى. تەك 1937-1938 جىلدارى 135 مىڭ قازاق ينتەللەگەنتسياسى ساياسي رەپرەسسيا زوبالاڭىنىڭ قۇربانى بولىپ اتىلدى. قازاقستاندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى 1997 جىلدان بەرى 31 مامىردا اتاپ وتىلەدى. 1993 جىلى 14 ساۋىردە قازاقستاندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى زاڭ قابىلدادى».
جينالعانداردىڭ كوز الدىنا جازىقسىز اتىلىپ جاتقان قازاق ازاماتتارى, جارىنان ايرىلىپ بالالارىن قۇشاقتاپ كوزىنىڭ جاسىن كول ەتىپ كوشەدە قالعان انالار, ءبارىن قىرىپ-جويىڭدار دەپ اتقىشتارعا بۇيرىق بەرىپ تۇرعا بيلىك يەلەرى ەلەستەدى…
جوق, بۇنداي قاسىرەت ەشقاشان ۇمىتىلماق ەمەس. ءبىرىنشى بولىپ ءسوزدى كوللەدج ديرەكتورى ياكوۆلەۆا نادەجدا نيكوللاەۆنا مەن قوناقتاردى باستاپ كەلگەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ديرەكتورى ارمان اۋباكىر ايتتى. ەكى شەشەن دە زالدا وتىرعان جاستاردىڭ جۇرەگىنە جەتەردەي سوزدەر تاۋىپ ايتتى.
ءوز كەزەگىندە 1كۋرس, 17-5 توبىنىڭ ستۋدەنتى, ايدوسقىزى ءسابينا ءوز جانىنان شىققان, بابالار رۋحىنا دەگەن جۇرەك جاردى سەزىمىن «قۇرباندار» اتتى ولەڭىمەن جەتكىزدى:
اينالىسقان اعارتۋشىلىق سالامەن,
«حالىق جاۋى» دەگەن جالعان جالامەن,
زيالىنىڭ تۇگەل ءبارى اتىلىپ,
ايەلدەرى قالىپ جاتتى بالامەن.
ءبىرىن ۇرىپ, ءبىرىن جانشىپ اتقانىن.
دۇرىس كورمەي ەلى ءۇشىن شاپقانىن.
شىندىق ايتسا ءۇن شىعارماي ءولتىردى,
قازاعىما ايتامىن عوي باتقانىن.
كوپشىلىگى ولگەننەن سوڭ اقتالدى.
تاۋەلسىزدىك العاننان سوڭ جاقتالدى.
ۇزاق جىلعا سوزىلعان بۇل قاسكويلىك
ماڭگىلىككە جۇرەگىمدە ساقتالدى.
قازاق دەگەن قانداي شەرلى حالىق ەدى,
زامان تالاي اياقتاردان شالىپ ەدى.
37 قاندى جىل بوپ تاريحتا,
كوڭىلدەردە قىزىل سىزات قالىپ ەدى.
جاس اقىننىڭ سەزىمى تىڭدارماندارعا دا جەتتى. كوپشىلىكتىڭ كوزدەرىندە قانشاما جىل وتسە دە قۇرباندارعا دەگەن اياۋشىلىق سەزىمى ۇيالاعانى انىق كورىنىپ تۇردى. اسىرەسە بۇگىنگى تەحنيكالىق قۇرالداردى ۇزدىك دەڭگەيدە مەڭگەرگەن ستۋدەنتتەردىڭ مينۋتتىق «الاش ارىستارى: سوڭعى ءسوز, سوڭعى سۋرەت» اتتى زاماناۋي بەينە كورىنىسىندەگى سۋرەتتەردىڭ اسەرى تىپتەن دە بولەك بولدى.
مىنە ءسوز كوپشىلىك كۇتكەن قوناققا, اتاقتى ابايتانۋشى قايىم مۇحامبەتحانوۆتىڭ قىزى دينا قايىمقىزىنا بەرىلدى. جۇرت سىلتىدەي تىنىپ قوناقتىڭ ءار ءسوزىن وزگەشە ىقىلاسپەن تىڭدادى. قازاقستاننىڭ گيمنىنىڭ ءسوزىن جازعان قايىم اعانىڭ تۇرمەدەگى كورەن قيىنشىلىقتارى ەشكىمدى دە بەي-جاي قالدىرعان جوق.
بۇل كەشتە كوپتەگەن ولەڭدەر وقىلدى. «سانگەر-قۇراستىرۋشى» ماماندىعىنىڭ 1كۋرس, 17-15 توبىنىڭ ستۋدەنتى, اتامقۇل دينارا, احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ تۇرمەدە وتىرىپ فايزوللا دوسىنا جازعان «سوڭعى حات» ولەڭىن, «سانگەر–سۋرەتشى» ماماندىعىنىڭ 1كۋرس, 17-17 توبىنىڭ ستۋدەنتى: قايدار نازەركە, ماعجان جۇماباەۆتىڭ تۇرمەدە وتىرىپ جازعان «ساعىندىم» ولەڭىن, «سانگەر-قۇراستىرۋشى» ماماندىعىنىڭ 1كۋرس, 17-15 توبىنىڭ ستۋدەنتى كايروۆا ديانا, مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «مۇڭ» ولەڭىن, «سانگەر-قۇراستىرۋشى» ماماندىعىنىڭ 1كۋرس, 17-15 توبىنىڭ ستۋدەنتى مۋراتوۆا ماليكا, ساكەن سەيفۋللين مەن ايەلى گۇلباحرامنىڭ تۇرمەدەگى سوڭعى كەزدەسۋىنە بايلانىستى «گۇلباحرام مونولوگىن» وقىدى.
ازىناسا اق تۇتەك بوران سىرتتا,
كوك سۇڭگى مۇز قاتىرىپ, قاس پەن مۇرتقا.
ىشىمدە دە ۋىلدەپ ىسقىرىپ تۇر,
قالشىلداتقان قارلى ىزعار الا بۇلت پا.
تىزىلداتقان بەت قارۋ جايىنا قاپ,
ءتان توڭۋى سىرتتاعى ايىعار-اق
جان توڭۋىن قايتەرسىڭ ىشكى وزەكتە
جۇرگىزىپ پە ويعا وڭاي, ايى ساناق
تىزبەكتەلدى كوز الدان قىزىل قىرعىن
اتقان, اسقان, ساباعان, قۋعىن-سۇرگىن
تاۋدى, تاستى پانالاپ, ساي ساعالاپ
اش قىلجيعان ولىكتەر قۇماي قۇزعىن
ەلەستەدى قىم-قۋىت قامالعاندار
ءتىس, جاق قيراپ, بەت ءىسىپ قابارعاندار
ەتكەن ەڭبەك, توككەن تەر جەلگە ۇشىپ
پالە, جالا, قيانات جامالعاندار
ەلەستەدى سىبىرگە ايدالعاندار
وكىنىشپەن بارماعى شاينالعاندار
سەنگەن كوسەم سەندىرىپ, كەش تە بولسا
ىزا-كەگى بويىندا قايرالعاندار!
تاۋسىلار ما شۇبىرعان ءنوپىر تىزبەك
وتە بەردى كوز الدان مىڭداپ, جۇزدەپ.
قاسات قارعا مالتىعىپ سولارعا ەردىم.
اراسىنان اتامدى, كوكەمدى ىزدەپ,
اراسىنان اتامدى, كوكەمدى ىزدەپ.
جيىن ءبىتىپ جۇرتشىلىق تاراپ بارا جاتسا دا سول ءبىر جىلدارداعى قازاق حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتقان قايعىلى كەزەڭنىڭ ەستەن شىقپاي, ەندىگى ۋاقىتتا قايتالانباسىنا دەگەن سەنىم مول ەكەنى جاستاردىڭ جۇزدەرىنەن كورىنىپ تۇردى.
بەردالى وسپان,
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
