Kóshi-qon úrdisindegi oralmandar məselesiniń quqyqtyq rettelýi

Konstıtýııanyń 13-babynyń 1-tarmaǵynyń normalaryna súıene otyryp, oralmandardyń quqyqtyq mərtebesi «Halyqtyń kóshi-qony týraly» Zańynda jəne basqa da qoldanystaǵy ər túrli zańdarda damytylǵan. Konstıtýııanyń 13-babynda aıtylǵan quqyq sýbektisiń sanaty azamattardyń quqyq qabilettiligi men əreket qabilettiligi azamattyq-quqylyq uǵymdy quraıdy.

Oralman dep jappaı saıası qýǵyn-súrgin aktileri, zańsyz rekvızıııalaý, kúshtep ujymdastyrý izgilikke jat ózge de is-əreketter saldarynan tarıhı otanynan tysqary jerge qýylǵan jəne azamattyǵynan aıyrylǵan Qazaqstan Respýblıkasyna turaqty turý maqsatymen erikti túrde qonys aýdarǵan baıyrǵy ult adamy, sondaı-aq onyń urpaqtaryn aıtamyz.

Oralman dep tanylǵan jəne turaqty turýǵa yqtııarhat alǵan adam Qazaqstan Respýblıkasynda barlyq quqyqtar men bostandyqtardy paıdalanady. Eger Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdarynda ózgeshe kózdelmese Qazaqstan Respýblıkasy azamattarymen birdeı Konstıtýııada kózdelgen mindetterdi moıyna alady. Qazaqstan Respýblıkasynyń Azamattyq kodeksiniń 13-babynda azamattyq quqyǵy jəne mindettilik júkteý qabileti bolýdyń (azamattyq quqyq qabileti) barlyq azamattar úshin birdeı dərejede tanylatyndyǵy belgilengen. Azamattyq quqyq qabileti adam týǵan kezden bastap paıda bolady jəne ol qaıtys bolǵan kezden toqtatylady.

Azamat Qazaqstan Respýblıkasy sheginde de, sondaı-aq shet elderde de múlikke, onyń ishinde shetel valıýtasyna menshik quqyǵyna, múlikti muralyqqa alý jəne muralyqqa berýge; respýblıka aýmaǵynda erkin júrý jəne turatyn ornyn erkin tańdaýǵa; respýblıka shegin erkin tastap shyǵý jəne onyń aýmaǵyna erkin qaıta oralýǵa; zań aktilerimen tyıym salynbaǵan kez kelgen qyzmetpen aınalysýǵa; zańdy tulǵany jeke nemese basqa azamattarmen jəne zańdy tulǵalarmen birlese qurýǵa; zań aktilermen tyıym salynbaǵan kez kelgen məlimdeme jasaýǵa jəne mindettemelerge qatysýǵa; jańalyq ashýǵa, ǵylym ədebıet jəne óner shyǵarmalaryna jəne ózge de oı eńbegine jeke menshik quqyǵy bolýǵa; materıaldyq jəne moraldyq zardaptardyń ornyn toltyrylýyn talap etýge; basqa da múliktik jəne jeke quqyqtardy ıelenýge quqyly [1].

Negizgi Zańda ornyqtyrylǵan adam jəne azamattardyń quqyqtyq mərtebesi Jalpyǵa birdeı adam quqyǵy týraly deklaraııasyna negizdelgen jəne halyqaralyq quqyqtyq qujattardyń negizgi qaǵıdalarynan týyndaıdy.

Qazirgi zamanǵy halyqaralyq quqyqta adam quqyǵyna qatysty tutastaı quqyqtyq aktiler kesheni qalyptasty. Halyqaralyq quqyq normalary naqty memlekettegi adam quqyǵyn tikeleı rettemeıdi. Birikken Ulttar Uıymynyń Jarǵysy (1-b. 3-t.) əlemdegi barlyq memleketterdi olardyń aýmaǵynda turatyn barlyq adamdardyń, qandaı da bolsyn kemsitýge jol bermeýge, sondaı-aq olardyń negizgi quqylary men bostandyqtaryn qamtamasyz etýge mindetteıdi. Birikken Ulttar Uıymynyń Jarǵysy sheńberinde adam quqyǵynyń quqyqtyq mərtebesi məselesi boıynsha «Adam quqyqtarynyń jalpyǵa birdeı deklaraııasy» (1948), «Adamdardyń ekonomıkalyq, əleýmettik jəne mədenı quqyqtary týraly», «Adamdardyń azamattyq jəne saıası quqyqtary týraly paktileri» (1966), «Balalar quqyǵy deklaraııasy» (1959), «Əıelderdiń saıası quqy týraly konvenııa» (1954) jəne basqa da birqatar qujattar qabyldandy.

Qazaqstan Respýblıkasynyń jańa Konstıtýııasy azamattardyń quqylary men bostandyqtaryn nyǵaıta otyryp, halyqaralyq aktilerdiń normalary men prınıpterine súıenedi.

Joǵarydaǵy atalǵan jəne basqa da halyqaralyq aktiler mynandaı negizgi quqyqtar men bostandyqtardy jarııalaıdy:

• kez kelgen adam ómir súrýge, bostandyǵyna jəne jeke basyna qol suǵylmaýyna quqyly;
• eshkim de azaptalmaýy, qadir-qasıetin kemsitetindeı alaýyzdyqqa jəne jazaǵa ushyramaýy tıis;
• barlyq adamdar zań aldynda teń, zańmen teń dərejede qorǵalýǵa quqyly;
• kez kelgen adam turatyn ornyn memleket sheginde erkin almastyrýǵa jəne tańdaýǵa quqyly;
• kez kelgen adam óziniń, otbasynyń jəne basqalarynyń densaýlyǵyn jəne turmys jaǵdaıyn qoldaýǵa qajetti ómirlik deńgeıde eńbek etýge bilim alýǵa, dem alýǵa quqyly.

Halyqaralyq-quqyqtyq qujattar adam quqy men bostandyǵyn eń joǵary qundylyq dep tanıdy [2]. Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýııasy adam quqyǵy týraly halyqaralyq qujattardyń negizgi ıdeıalary men qaǵıdalaryn qabyldady. Sondaı-aq ony memlekettiń ózindik erekshelikterin

eskere otyryp nyǵaıtty.

Konstıtýııada «Adam jəne azamat» degen 2-bóliminde memlekettiń adamǵa jəne azamatqa qatynasy týraly qaǵıda ornyqtyryldy. Munda: «Adam quqyqtary men bostandyqtary ərkimge tumysynan jazylǵan, olar absolıýtti dep tanylady, olardan eshkim aıyra almaıdy, zańdar men ózge de normatıvtik-quqyqtyq aktilerdiń mazmuny men qoldanylýy osyǵan qaraı anyqtalady» (12-b. 2-t.) dep kórsetýi halyqaralyq-quqyqtyq qujattarǵa səıkestendirilip moıyndalǵanyn aıqyndaıdy.

Qazaqstannyń konstıtýııalyq zań tarıhynda alǵash ret azamattardyń quqyqtary jəne mindetterimen birge «adam quqyǵy» uǵymy birinshi ret tanyldy. Bir sózben aıtsaq, «adam quqy» men «azamat quqy» uǵymdary bir-birine jaqyn jəne tabıǵı túrde ushtasqan uǵymdar. Azamat degen — adam. Sondyqtan adamǵa qatystynyń bəri de azamatqa da qatysty. Alaıda «azamattyq quqyǵy» adamnyń quqyǵymen erekshelenedi. О́ıtkeni memleket azamatqa meılinshe keń quqyqtar men bostandyqtar berip, memlekettiń óz azamattaryna degen erekshe qatynastaryna oraı oǵan aıryqsha mindet júkteıdi. Mine osy negizde Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýııasy jeke tulǵalardyń quqylary men bostandyqtaryn qalyptastyrady. Eger quqyqtar men bostandyqtar, mindetter barlyq adamǵa qatysty bolsa, onda «barlyǵy», «adam», «ərkim», «eshkim emes» degen termınder qoldanylady. Al quqyqtar, bostandyqtar men mindetter Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattaryna qatysty bolsa, onda ol týra kórsetiledi [2].

Oralmandardyń quqyqtyq mərtebesin anyqtaǵanda Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy adam jəne azamat quqyqtary týraly konstıtýııalyq normalardy jan-jaqty taldaýǵa týra keledi. Sonymen qatar basqa da kóshi-qon úrdisi barysynda qabyldanǵan zańdardyń negizgi normalary Qazaqstanǵa qonys aýdarǵan oralmandar úshin qanshalyqty zańdy ekendigin alyp qaraıyq.

Qazaqstan Respýblıkasynda kóshi-qon məselesi jańadan paıda boldy deýge bolmaıdy. Kóshi- qonnyń alǵashqy legi 1959–1966 jyldar aralyǵynda respýblıkaǵa qonys aýdardy.

Osy məsele boıynsha onyń zańdy negizi sol kezdegi jabyq qoǵamnyń kúrdeli jaǵdaıynda, naqty konfıdenıaldyq túrde, partııanyń aralasýymen, KSRO memlekettik jəne zań organdarynyń qadaǵalaýymen júzege asyryldy [3].

Kóshi-qonnyń ekinshi aǵymy 1990 jyldary əlemdegi soıalıstik dep atalyp kelgen memleketterdiń ydyraýy men KSRO-nyń qulaýy nətıjesinde paıda boldy.

Təýelsiz Qazaqstannyń alǵashqy jyldary kóshi-qon úrdisin retteıtin zańdylyqtar joq boldy. Oralmandarǵa qatysty mańyzdy məselelerdi ýaqytsha retteıtin Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Jarlyqtary men Úkimet qaýlylaryna súıenip, jumys jasady. Ol quqyqtyq aktilerdi tómendegideı topqa bólýge bolady: Qazaqstan Respýblıkasynyń» «Kóship kelý týraly» Zańy, № 1437 Qazaqstan Respýblıkasynyń Joǵarǵy Keńesimen 1992 jyly 26 mamyrda qabyldandy. Zań ýaqytsha sıpatqa ıe boldy. Ol zańdy kúshine 1992 jyly 1 jeltoqsanda endi. Zańnyń 1-babynda «Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattary respýblıka ishinde turǵylyqty jerin aýystyrýǵa, basqa elge qonys aýdarýǵa jəne qaıtyp oralýǵa quqyly. Shetelde turatyn otandastar ózderiniń ata qonysy — Qazaqstan Respýblıkasyna erkin orala alady» dep aıqyn kórsetti.

Qazaqstan Respýblıkasy təýelsizdigin alyp, saıası erkindikke ıe bolýy, tarıhı otanymen shettep ketýge məjbúr bolǵan otandastarymyz úshin óte úlken jańalyq edi.

Sondaı-aq respýblıkamyzdaǵy kóshi-qon úrdisterindegi kókeıtesti məseleler men bolashaq baǵdarlar turǵysynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti birneshe Jarlyqtar shyǵardy. Olar: birinshiden, «Shetelderdegi otandastardy qoldaýdyń memlekettik baǵdarlamasy týraly» № 3308 Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdentiniń Jarlyǵy (13.12.1996 j.). Bul baǵdarlamada shet elde ómir súretin otandastarymyzben júrgiziletin birqatar sharalardy aıqyndap berdi. Munda olardyń əleýmettik-ekonomıkalyq, saıası, mədenı suraqtaryn zertteýge, qazaqtardy ary qaraı damytý perspektıvasyn anyqtady.

Ekinshiden, «Kóshi-qon saıasatynyń 2000 jylǵa deıingi baǵyttary» atty Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdentiniń № 3419 Jarlyǵy (19.03.1997 j.). Bul baǵdarlamada qazaqtardyń tarıhı Otanyna kóshirý suraqtaryn sheshýge baǵyttalǵan, sondaı-aq olardyń jańa etnıkalyq ortada beıimdelý məseleleri qamtylǵan.

Sondaı-aq Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti de kóshi-qon úrdisindegi oralmandar məselesine erekshe nazar aýdaryp, olardy quqyqtyq retteýdi jetildirý úshin 1992 jylǵy 1 qarashadaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Mınıstrler Keńesiniń «Qóshi-qon týraly» № 1055 Qaýlysyn qabyldap, Eńbek mınıstrliginde Kóshi-qon departamentin qurdy.

Sonymen qatar 1992 jylǵy 23 qarashada Qazaqstan Respýblıkasynyń Mınıstrler Keńesiniń «Sheteldegi qazaq dıasporalarynyń Qazaqstan Respýblıkasyna kelýine baılanysty əleýmettik- ekonomıkalyq qamtamasyz etý týraly» № 791 Qaýlysyn qabyldady. Bul Qaýlylarǵa negizdelip Qazaqstannyń túrli aımaqtarynda qonys aýdarýshy oralmandardyń rýhanı ómiri men əleýmettik, sharýashylyq salalarynda olardy ornalastyrý men naqtyly is-qyzmettiń júıesi júzege asa bastady.

1991 jyly 16 qarashadaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Mınıstrler Keńesiniń «Azamattyq qujattamalar týraly» № 711 Qaýlysy qabyldandy. Osy qujat boıynsha qonys aýdarýshy oralmandar (repatrıanttar) Qazaqstan Respýblıkasynda azamattyǵy joq tulǵa retinde turý quqyǵyna ıe boldy.

Jalpy alǵanda joǵarǵy atalǵan qujattar joǵary deńgeıde bolmasa da adaptaııa, nemese ortaǵa beıimdelý, sıpatyndaǵy qujattar boıynsha oralmandardyń kúndelikti ómirine naqty əser etetin, keıinge qaldyrýǵa bolmaıtyn kóptegen suraqtardy osy aktiler boıynsha rettep otyrdy. Atap aıtsaq, olardyń kóbi turǵyn úı jəne materıaldyq kómekpen qatar əleýmettik kómek retindegi ótemaqy, balalar úshin kómek, tegin medıınalyq kómek, turǵylyqty jerinde tegin bilim alý sııaqty jeńildikterge ıe boldy.

Osymen qatar kóshi-qon salasynda tolyq zańdylyq aktiler paketiniń joq bolýyna baılanysty birqatar keleńsiz jaǵdaılarǵa jol berildi. Oralmandarǵa berilgen «azamattyǵy joq tulǵa» mərtebesi oralmandardyń ótpeli kezeńdegi jekeshelendirý úrdisine qatysý quqyǵynan aıyrdy. Oralmandardyń bul ahýaly 1992 jyldyń basynan kórine bastady. Olaı deıtinimiz respýblıkada jańa zańdardyń qabyldana bastaýyna səıkes joǵarydaǵy atalǵan Jarlyqtar, Qaýlylar, ər túrli ýaqytsha erejeler óziniń zańdy kúshin joıyp aldy. Al kóshi-qonǵa baılanysty zańdylyqtar alańynda «bos keńistik» paıda boldy. Osyǵan oraı kóptegen oralmandar zańdy túrde qorǵaýsyz jaǵdaıda qaldy.

Oralmandardyń məselesin retteýshi arnaıy zańdardy qabyldaý zaman talabyna saı keldi. 1997 jyly 13 jeltoqsanda Qazaqstan Respýblıkasynyń «Halyqtyń kóshi-qony týraly» qabyldaǵan Zańy oralmandardyń quqyqtyq mərtebesin jan-jaqty anyqtaǵan alǵashqy quqyqtyq qujat bolyp tabylady. Bul zań 1992 jylǵy zańmen salystyrǵanda anaǵurlym joǵary ekendigin kórýge bolady. Sebebi jańa zań Qazaqstannyń keń kólemdegi qaýymdastyǵy men sheteldegi qazaq dıasporasymen, oralmandarmen jyly qabyldandy. «Halyqtyń kóshi-qony týraly» Zańynyń negizgi quzyreti kóshi- qon salasy boıynsha halyqaralyq zańdylyqtardyń qoıǵan bazalyq talaptaryna tolyǵymen jaýap beredi. Ol 7-i bólim jəne 41 baptan turady [4].

Zańnyń 1, 3 jəne 4-taraýlarynda oralmandardyń quqyqtyq mərtebesi anyqtalyp, olar úshin jańa ortada beıimdeýge negizdelgen saıası, əleýmettik, kəsipkerlik, tildik jəne mədenı salalarynda beıimdelý joldary men qarjy kózderi anyqtaldy.

Bul zańnyń 9-babynda oralmandardy kóshirip alý Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimetiniń usynýy boıynsha Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti ərbir kúntizbelik jylǵa kóship kelý kvotasyn belgileýi arqyly júzege asyrylady delingen. Al kvota boıynsha kelgen oralmandar memleket tarapynan turǵyn úı jəne materıaldyq kómekter alýǵa, jeńildikter basqa da ataýly kómekterdiń túrlerin paıdalaný quqyǵyna ıe boldy.

Osyndaı oralmandardyń úmit kúttirerlik quqyqtyq mərtebesin anyqtaǵan 29-bapty atap óteıik. Munda oralmandar úshin naqty jeńildikterdiń túrleri men ótemaqylar kórsetilgen. Sondaı-aq turǵyn úı satyp alýǵa qarajat, bir jolǵy jərdemaqylar, jer ýchaskelerin, sonyń ishinde oralmandardyń jınaqy turýyna arnalǵan jer ýchaskelerin alýǵa, jeke turǵyn úı qurylysy men sharýashylyǵyn uıymdastyrý úshin uzaq merzimdi jeńildetilgen nesıeler bólýdi kózdegen baptar engizildi.

Zań boıynsha kvotamen kelgen oralmandarǵa shekara arqyly keden tólemisiz salyq salynbaı ótýin, qonys aýdarýshylardyń ýaqytsha nemese turaqty turatyn jerine tegin jetýin jəne múlkin tegin jetkizýdi qamtamasyz etýdi qarastyrǵan baptarmen qatar, tegin oqý medıınalyq kómek alý sııaqty birqatar məseleler boıynsha oralmandar úshin úmit kúterlikteı jańa normalardy bekitti.

Osy sııaqty qatynastarmen qatar, oralmandar úshin Qazaqstan terrıtorııasynda adam quqyǵynyń jalpyǵa birdeı prınıpin retteý barysynda olardyń turǵylyqty jerin erkin tańdaý quqyǵy (Konstıtýııa 21.1), ərkimniń eńbek etý bostandyǵyna, qyzmet pen kəsip túrin erkin tańdaý quqyǵy (Konstıtýııa 24.1) jəne de basqalarmen birdeı dərejede zańdy tulǵa retinde múliktik qatynastarǵa aralasý quqyǵy berilgen.

«Halyqtyń kóshi-qony» Zańynyń 16-babynda «repatrıant (oralman), məjbúrli qonys aýdarýshy, reemıgrant nemese bosqyn dep tanylǵan adamdardyń ərqaısysyna kýəlik beriletinin jəne olardyń quqyqtyq mərtebesi anyqtalatyny» týraly aıtylǵan.

Adamdy oralman, məjbúrli qonys aýdarýshy, reemıgrant nemese bosqyn dep taný týraly sheshimdi jergilikti ýəkiletti organnyń tıisti aýmaqtyq qyzmetkeri sol adamnan ótinish túsken kezden bastap otyz kún ishinde qabyldaıdy [4].

Oralman, məjbúrli qonys aýdarýshy, reemıgrant nemese bosqyn dep tanýdan bas tartylǵan jaǵdaıda, oǵan sheshim qabyldaǵan kúnnen bastap otyz kún ishinde jazbasha habarlama beredi. Eger atalǵan adam Qazaqstan Respýblıkasynan tys jerde bolsa, oǵan bas tartýdyń sebepteri men qabyldanǵan sheshimge shaǵymdaný tərtibi Kórsetilip, jazbasha jiberiledi.

Zańnyń 16-babynyń 4-tarmaǵynda «Adam ózin oralman, məjbúrli qonys aýdarýshy, reemıgrant nemese bosqyn dep tanýdan bas tartý týraly sheshimge jazbasha habarlama alǵan kúnnen bastap bir aı ishinde joǵary turǵan ýəkiletti organǵa nemese sot tərtibimen shaǵym jasaı alatyny» týraly kórsetilgen.

Eger ol adamdy oralman, məjbúrli qonys aýdarýshy, reemıgrant nemese bosqyn dep tanýdan bas tartý týraly sheshim alǵannan keıin, ony Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵynan ketýin uıymdastyrý úshin qujattardy tıisti ishki ister organdaryna jiberedi. Alaıda ózin oralman, məjbúrli qonys aýdarýshy, reemıgrant nemese bosqyn dep taný týraly ótinish jasaǵan adamnyń ýəkiletti organnyń sheshimine shaǵymdanǵan kezde ishki ister organdarynyń Qazaqstan Respýblıkasynan ketirýdi uıymdastyrý jónindegi is-əreketi toqtatyla turady.

Oralmandar quqyqtyq mərtebesin zertteý barysynda qalyptasyp otyrǵan birqatar məseleler anyqtaldy.

Oralmandardyń birinshi keshendi məselesi — Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyq məselesine baılanysty. Atalǵan zańdy túrdegi oralmandardyń qazaqstandyq azamattyǵynyń bolmaýyna baılanysty tómendegideı jaǵdaıǵa túsip otyr:

memlekettik organdarǵa, jergilikti ózin-ózi basqarýdyń memlekettik organdaryna saılanýǵa, saılaýǵa jəne de respýblıkalyq referendýmǵa qatysýǵa quqyǵy joq (Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýııasynyń 33-b. 2-t.).

Oralmandardyń ekinshi keshendi məselesi — múliktik quqyqtyq qatynastarda quqyqtyq sýbektiligi bolmaýyna baılanysty. Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdylyqtarynda bul quqyqtyń de-ıýresi Qazaqstan Respýblıkasynyń Azamattyq kodeksiniń 3-babynyń 7-tarmaǵynda kórsetilgen. Munda «Eger zań qujattarynda ózgeshe kózdelse, sheteldik jeke azamattar jəne zańdy tulǵalar, sondaı-aq azamattyǵy joq adamdar azamattyq Qazaqstan Respýblıkasynyń azamaty men zańdy tulǵalary úshin qandaı quqyqtar men mindetter kózdelse, naq sondaı quqyqtarǵa ıe bolýǵa quqyly jəne sondaı mindetti oryndaýǵa mindetti» dep bekitken. Jalpy Halyqaralyq zańdylyqtarda repatrıant erekshe zańdy sýbekti bolyp tabylady. Kóptegen memleketterde oralman sol eldiń azamattarymen birdeı quqyqqa ıe bolyp, mindetterdi atqarady. Repatrıanttardyń basqa sýbektilerden aıyrmashylyǵy, óz memlekettin óziniń qalaýy boıynsha tastap ketpegeninde bolyp otyr [5]. «Repatrıant» uǵymy qoldanystaǵy kóshi-qon zańdylyǵynda oralman termınimen aýystyrylyp otyr.

Bul erekshe mərtebe Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdarynda kórsetilmegen. «Halyqtyń kóshi- qony» týraly Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańynyń 29-babyndaǵy kórsetilgen 14 túrli jeńildikter oralmandardyń jaǵdaıy úshin jaqsy bekitilgen. Biraq basqa zańdarmen bekitilmegendikten, oń sheshimin tappaýda. Mysaly, 1995 jylǵy 22 jeltoqsandaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdentiniń zań kúshi bar «Jer týraly» Jarlyǵynyń 1-babynyń 15-tarmaǵyna səıkes Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattaǵyn qabyldamaǵan oralman jer qatynastaryna sýbekti retinde qatynasa almady. «Jańa jer týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańynda oralmandarǵa jer ýchaskilerin berý týraly arnaıy bap engizdi. Munda oralmandarǵa ózindik (qosalqy) úı sharýashylyǵyn júrgizý, baǵbandyq jəne saıajaı qurylysy úshin jer ýchaskilerin berý selolyq eldi mekenderdiń jerinen, aýyl sharýashylyq maqsatyndaǵy jerlerden, kóship kelýshilerdiń jer qorynyń, arnaıy jer qorynyń jerinen jəne bosalqy jerden óteýsiz ýaqytsha jer paıdalaný quqyǵymen júzege asyrylady.

Berilgen jer ýchaskeleri Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattyǵyn alǵannan keıin, belgilengen tərtip pen jaǵdaılarda olardyń jeke menshigine ótedi dep kórsetti [6].

Oralmandardyń úshinshi keshendi məselesi — jumyssyzdyqqa baılanysty. «Halyqtyń kóshi- qony týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańynyń 29-babynyń 4-tarmaǵynda «oralmandardyń jumysqa ornalasýyna, biliktigin arttyrýyna, jańa kəsipti meńgerýine, oralmandardy jumyssyz retinde tirkelýine, turǵan merzimine qaramastan, jumysqa ornalastyrý múmkin bolmaǵan jaǵdaıda jumyssyzdyq boıynsha jərdemaqy alýyna kómek kórsetý» týraly jazylǵan.

Osy zańnyń negizgi tarmaǵy qazirshe əli sheshimin tappaǵan, rettelmegen. Oralmandardy jumysqa ornalastyrý, biliktigin arttyrý, attestaııalaý, jańa kəsipti meńgerýmen eshkimniń jumysy joq. Kóshi-qon isimen aınalysatyn memlekettik organdar kóbine kelgen oralmandardy tirkeýmen, esep jınaý jumysyn ǵana ózderiniń mindetti sanaıdy.

Osy məsele boıynsha sheteldikter qalaı jumys jasaıdy eken soǵan nazar aýdaraıyq. Mysal retinde Izraılde evreılerdi óz tarıhı otanyna tartý úrdisi qyzý júrýde. 1999 jyldyń ózinde 4000 otbasy Efıopııadan Izraılge qonys aýdarǵan [7]. Qonys aýdarǵan ımmıgranttardy jergilikti memlekettik oryndarǵa ýaqytsha ornalastyryp, olarǵa kóptegen qyzmet salalary boıynsha jeńildetilgen qyzmet kórsetedi. Munda saýyqtyrý ortalyǵy, ortamen tanystyrý, balabaqsha, ıaslı t.b. kóptegen jumystardy júrgizedi. Úkimettiń jan-jaqty myrzalyq kómegimen qaryzdar men alymdardan, turǵyn úı qurylystarynan, kelgen ımmıgranttar turaqty ornyn tez taýyp alady.

Alǵashqy jabdyqtaý jəne qamdaý: ımmıgranttardyń jańa legi kelgennen bastap medıınalyq baıqaýdan ótip, qazirgi kezeńdegi qoǵam ómirimen tanystyrylady. Buǵan saýyqtyrý ortalyqtary, bankiler, telefon jəne t.b. Sonymen qatar ımmıgranttarǵa úıge qajetti negizgi jabdyqtardy tegin beredi, oǵan: kúndelikti qoldanysqa eń qajetti tońazytqysh, televızor, pesh, kórpe-jastyq, ústel jəne oryndyq, kastrıýlder, tarelkalar t.b. kiredi.

Jumyspen qamtý məselesi. Ortaǵa beıimdeý kezinde ımmıgranttardy jańa eńbek əleýetin kóbeıtý arqyly Izraıl ekonomıkasyn jaqsartý úshin baǵyttaıdy jəne jańa ımmıgranttardyń kəsiptik potenıalyn retteý jaǵdaıyn qamtamasyz etedi. Bul qyzmetter kelesi baǵyttar boıynsha júzege asady:

• oqymysty ımmıgranttardy joǵary oqý jəne zertteý ınstıtýttarynda paıdalaný;
• ınjenerlik kadrlerdi qaıta mamandyrý júıesimen damytý;
• repatrıanttar arasynan óner qaıratkerleriniń shyǵarmashylyǵyn qoldaý jəne shyǵarýdy qamtamasyz etý;
• barlyq mamandar salasynda, əsirese medıına salasyndaǵy qyzmetkerlerden turatyn ımmıgranttardy səıkes sertıfıkattardy alý úshin attestaııa uıymdastyryp, olardyń lıenzııa alý kezinde kómek kórsetý arqyly jumysqa tartý;
• ekonomıka, týrızm jəne qurylys salalaryndaǵy jumys isteıtin kəsibı mamandarǵa jan- jaqty kómek kórsetý;
• kishi bıznes jəne jeke shyǵarmashylyqty damytý sııaqty jeńildikter beriledi.

Osy Izraıl təjirıbesinen kórip otyrǵandaı, ımmıgranttarǵa jan-jaqty jaǵdaılar jasaý zańdarmen bekitilgen [7]. Elimizde shetelderdegi ozyq təjirıbelerdi kóshi-qon úrdisine paıdalaný, oralmandarǵa jaǵdaı jasaýdy quqyqtyq turǵydan zańdastyrýdy jəne qoldanystaǵy kóshi-qon zańyn jetildirý qajettigin kórýge bolady.

Qazaqstanda oralmandardy jumyspen qamtamasyz etý sharalaryn júzege asyrý úshin memlekettik qoldaý kórsetý qajet. Kóptegen jaǵdaıda oralmandar orys tilin bilmeýi, Qazaqstan qoǵamyn tolyq túsine almaýyna baılanysty jəne ózderiniń quqylaryn tolyq bilmeıtindikten, olar óz betinshe jumys taba almaýda.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti toqtatqan erejege baılanysty shetel azamattary eńbek bırjasyna tirkelý quqyǵyna ıe bola almaýda. Oralmandar ózderiniń resmı bekitilgen mərtebesin ala almaǵandyqtan, sheteldikter sanatyna jatady.

Oralmandardyń jumys isteý jəne jumyssyzdyq problemasyn qolóner, ulttyq úlgidegi isteletin kilem toqý, teri ıleý, taǵy basqa sharýalar arqyly sheship, osy tektes kəsiporyndardy ashý úshin uzaq merzimdi nesıe berip, jumyspen qamtýǵa əbden bolar edi. Respýblıka bankteri oralmandarǵa nesıe berý úshin olardan múliktik kepildik suraıdy. Al ondaı materıaldyq ıgilikter oralmandarda joq.

Sol sebepti Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýııasynyń 24-babynyń 1-tarmaǵyndaǵy bekitilgen: «Ərkimniń eńbek etý bostandyǵyna, qyzmet pen kəsip túrin erkin tańdaý quqyǵy bar…» delingen konstıtýııalyq quqylaryn kóptegen oralmandarymyz paıdalana almaýda.

Oralmandardyń tórtinshi keshendi məselesi — zeınetaqy men jərdemaqyǵa baılanysty.

«Halyqtyń kóshi-qony týraly» Zańynyń 29-babynyń 7-tarmaǵynda «Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdaryna nemese halyqaralyq sharttarǵa səıkes zeınetaqy men zeınetaqy tóleýdi qamtamasyz etedi» delingen [4].

«Qazaqstan Respýblıkasynyń zeınetaqymen qamsyzdandyrý týraly zańynyń» 2-babynda:

«Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵynda turatyn sheteldikter men azamattyǵy joq tulǵalar, eger zańdarda jəne halyqaralyq shartta ózgeshe kózdelmese, Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattarymen birdeı zeınetaqymen qamsyzdandyrý quqyǵyn paıdalanady» [8], — dep kórsetkenimen, oralmandardyń ortalyqtan zeınetaqy tólemderin taǵaıyndaýda kóptegen qarama-qaıshy jaǵdaılar týady.

Oralmandarǵa Qazaqstan Respýblıkasynan taǵaıyndalatyn zeınetaqy mólsheri eń tómengi mólshermen eseptelinedi. Olardyń burynǵy tótenshe jəne qaterli jerlerde aýyr dene jumys istegenderi esepke alynbaıdy. Sondyqtan, kóshi-qon úrdisine qatysýshy-memleketterden oralmandardy kóshirip alǵan kezde, olardyń barlyq qujattaryn zańdastyryp, zeınetaqy taǵaıyndaýǵa qajetti qujattardy daıyndap, qazirgi kezeńge saı zeınetaqy taǵaıyndasa, oralmandardyń əleýmettik məselesin sheshýge óz úlesin qosar edi.

 

 

Ədebıetter tizimi

1. Qazaqstan Respýblıkasy Azamattyq kodeksi. — Almaty: Jeti jarǵy, 2000. — 12-b.
2. Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýııasy (ózgertý men tolyqt. engizil.). — Almaty: Jeti jarǵy,
3. Shestak A.D. Osnovy pravovogo regýlırovanııa proessov mıgraıı v SSSR: Avtoref. dıs. — M., — 15 s.
4. Qazaqstan Respýblıkasynyń      «Halyqtyń     kóshi-qony     týraly»     1997     jyldyń     13     jeltoqsandaǵy      Zańy http://www.prg.kz/jurist_2010
5. Battalova Z. Sovershenstvovanıe pravovogo regýlırovanııa voprosov mıgraıı — neobhodımoe ýslovıe sohranenııa vnýtrıpolıtıcheskoı stabılnostı: Materıaly semınara «Mıgraııa v Kazahstane: nastoıaщee ı býdýщee». — Astana, 2000. — S. 30–33.
6. Qazaqstan Respýblıkasynyń «Jer týraly» Zańy // Egemen Qazaqstan. — 2001. — 6 aqp.
7. Aızen Vıven. Integraııa v Izraıle: Materıaly semınara «Mıgraııa v Kazahstane: nastoıaщee ı býdýщee». — Astana,
8. Qazaqstan Respýblıkasynyń zeınetaqymen qamsyzdandyrý týraly zańy. — Almaty: Jeti jarǵy, — 7-b.