قىرعىز پرەزيدەنتى قازاق حالقىنا ۇندەۋ جاريالادى

كۇنى كەشە عالامتوردا قىرعىز بەن قازاق حالقىنىڭ اراسىنا جىك سالعان وسى ۆيدەو پايدا بولدى. تاريحي تاعدىرىمىز سونداي: قازاق پەن قىرعىز ەجەلدەن ءبىر تۋعان, بىر ماقساتتاعى حالىقتارمىز. كوپ عاسىرلىق تاريحي جاقىندىقتى اتا-بابالارىمىز: «قازاق, قىرعىز – ءبىر تۋعان» دەگەن ەكەن, بىراق تەرەڭ ماعىناسى بار بۋل سوزدە!

قازاق-قىرعىز دوستىعى تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا, مەن بەلگىلى قازاق اقىنى جۇبان مولداعاليەۆتىڭ مىنا ءبىر شۋماقتارىن ءجيى قايتالاپ جۇرەم:

مەن – قازاقپىن, قىرعىز – ول تۋىسقانىم,

بىرگە تارتقان تارلاننىڭ قۇيىسقانىن.

انامىز دا قارا كوز ءبىر قىز, بالكىم,

ءبولىپ بەرگەن ەگىزگە ۋىس نانىن!

وكىنىشكە وراي, ەكى حالىقتىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان ىنتىماعىن كورە الماي, ەكى اراعا وت سالعىسى كەلەتىن ارانداتۋشىلار دا تابىلىپ جاتىر.

ولار, ادەتتە, تاريحتى بۇرمالاۋعا تىرىسىپ, ەكى ەلدى جاۋلاستىرعىسى كەلەدى. ارانداتۋشىلىق ءۇشىن وڭاي تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى رەتىندە – ون توعىزىنشى عاسىرداعى تاريحىمىزدىڭ تراگەديالىق بەتتەرى, اسىرەسە كەنەسارى حاننىڭ قىرعىز جەرىنە باسىپ كىرۋى جانە ونىڭ ولىمىمەن اياقتالعان وقيعالار تاڭدالىپ وتىر. مەن بۇل تاقىرىپتى قوزعاپ, شايقالتقىسى كەلەتىندەردىڭ ارەكەتتەرىن كوپتەن بەرى باقىلاپ كەلەمىن.

اتاپ ايتسام, مەن بۇل كەزەڭدى جاقسى بىلەمىن, وز بەتىمشە كوپ ىزدەندىم. مارقۇم اكەم نۇرعوجا شەجىرەشى ءارى تاريحشى بولاتىن, ودان كوپ نارسە ەستىپ, ۇيرەندىم. بۇل تاقىرىپتاعى كوپتەگەن فاكتىلەر بەلەك سولتونوەۆ, بەگىمالى جامگەرچينوۆ سياكتى قىرعىز تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندە كورسەتىلگەن. اسىرەسە, بەلەك سولتونوەۆ سول وقيعالاردىڭ تىكەلەي قاتىسۋشىلارىنان كوپتەگەن دەرەكتەر جازىپ الىپ, كەنەسارى حان, ناۋرىزباي باتىر باستاعان قازاق سۇلتاندارى مەن باتىرلارىمەن كەزدەسكەن كۋاگەرلەردىڭ ايتقاندارىن, ورمون حان, جانتاي ماناپ, جانعاراچ ماناپ, توروگەلدى باتىر سياكتى قىرعىز ماناپتارى مەن باتىرلارىن كورگەندەردىڭ ەستەلىكتەرىن جيناقتاعان. كەنەسارى حاننىڭ وتارشىلدىققا قارسى شىققانى داۋ تۋعىزبايدى. ول – ناعىز باتىر بولعان! بىراق قىرعىز جەرىنە كىرىپ كەلگەنىن جانە سول ارەكەتىنە لايىقتى جاۋاپ العانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. قاندى وقيعالاردىڭ الدىندا كەنەسارى حان مەن ورمون حاننىڭ اراسىنداعى كەلىسسوزدەردىڭ مازمۇنى, شۋ وڭىرىندەگى بىرنەشە مارتە قازاق-قىرعىز شايقاستارى, ورمون حاننىڭ اسكەري ايلاكەرلىك تانىتىپ («ورمون وپۋزا») كەنەسارى باستاعان قوسىندى جەڭگەنى – سوعان دالەل. باسقاشا ايتقاندا, ورمون حان دالا مەن تاۋدىڭ ناعىز ەرلەرىنيڭ شايقاسىندا بەتپە-بەت كەلىپ, دۇشپانىن شىنايى جەڭگەن. قيانات جاساعان جوق. الدىمەن, كەنەسارى مەن ورموننىڭ «حاندىق» مارتەبە ءۇشىن تالاسى بولعان. كەنەسارىنىڭ باعىنۋ تۋرالى بۇيرىقتى ءسوزىن ورمون حان: «مەن ۇلكەنمىن, سوندىقتان حاندىق ماعان لايىق» دەپ جاۋاپ بەرگەنى تاريحي دەرەكتەردەن بەلگىلى. ارينە, كەنەسارى حان ورمون حان اسكەرىنىڭ از ەكەنىن ايتىپ, بۇل جاۋاپتى قابىلدامادى. كەيبىرەۋلەر ورموننىڭ حاندىق دارەجەسىنە كۇمانمەن قارايدى. ولارعا ايتارىم مىناۋ: قىرعىز – ەجەلگى ەل, ونىڭ دا باعزى زاماننان كەلە جاتقان «حان كوتەرۋ» ءداستۇرى بار جانە ول شىڭعىس حانعا دەيىنگى زامانداردان باستالادى! ورمون حاننىڭ جاۋابىنا شامدانعان كەنەسارى شۋ وڭىرىندەگى قىرعىز رۋلارىنا باسىپ كىردى. تىنىش جاتقان اۋىلدارعا, قازىرگى توكموك قالاسى تۇرعان جەرگە دەيىن قىرعىن سالىپ كەلدى. «قاتىگەزگە – قاتتى جاۋاپ» دەگەن قاعيدامەن ءومىر سۇرگەن شۋ حالقى تۇگەل كوتەرىلدى. كەنەسارى مەن شۋ قىرعىزدارىنىڭ شايقاسىنا ءبىراز ۋاقىت باقىلاۋ جاساپ تۇرعان ورمون حان اقىرى توكموك ماڭىنداعى قاقتىعىسقا ءوزى قاتىسادى. ونىڭ «ورمون وپۋزا», «ورمون وقۋى» دەپ اتالعان اسكەري-ساياسي ءادىسى بولعان جانە بۇل ءادىس ەجەلگى قىتاي ستراتەگى سۋن تسزىنىڭ ىلىمدەرىنە ۇقساس كەلەدى. مىسالى, سۋن تسزىنىڭ: «دۇشپانىڭ قاسىڭدا بولسا, الىس كورىن, الىس بولسا – جاقىن كورىن», «الدىمەن جاۋدىڭ قاتارىن سوعىسپاي-اق ىدىرات. قاھارلانىپ تۇرسا, كوڭىلىن جايلاپ, تاكاپپارلىعىن ارتتىر. جايباراقات جاتسا, ۇركىتىپ, بار كۇشىن كورسەت دەپ ماجبۇرلە. بىرلىك بولسا, سونى ىدىرات» دەگەن ەرەجەلەرى ورمون حاننىڭ كەنەسارىمەن شايقاسىندا قولدانىلعانداي اسەر قالدىرادى. سوندىقتان ورمون حاننىڭ ءبىر جاۋىنگەرى كەنەسارىعا ون جاۋىنگەر بولىپ كورىنگەن, اتتارىنىڭ قۇيرىعىنا شىرعاناق بايلاپ, شامشى بەلىن شاڭداتىپ, اينالىپ شاپقان ازعانا قول ون مىڭ قولداي اسەر قالدىردى. كەنەسارى ارتقا شەگىنىپ, توكموك ماڭىنداعى باتپاققا تىرەلىپ, جەڭىلىس تاپتى. شايقاس قانداي دا ءبىر جارتاستار اراسىندا ەمەس, شۋ-توكموكتىڭ جازىق, باتپاقتى جەرىندە وتكەن. كەنەسارى حاندى وسىلايشا جەڭىپ الدى. ەڭ قىزىعى, بەينەجازبادا ايتىلعانداي, سول سوعىستا ورىس اسكەرىنىڭ كومەگى بولماعان. تەسكەرينشە بالباي باتىر, بورونباي بي, الىمبەك داتقا, سول كەزدە قوقاندا بيلىككە كەلگەن باسقا قىرعىز كوسەمدەرى, وڭ مەن سول قاناتتىڭ ونداعان باتىرلارى مەن ماناپتارى بۇل سوعىسقا قاتىسپاعان. ناقتىراق ايتساق, ايماقتاردان كومەك كەلگەنشە, ورموننىڭ اسكەرى جەڭىسكە جەتىپ قويعان. سەبەبى كەنەسارى حان قىسقا مەرزىمدە باسىپ كىرگەن بولاتىن. كەنەسارى حاننىڭ باسى ورىستارعا قالاي وتكەنىنە كەلسەك: بىر دەرەكتە كەيبىر قازاق كوسەمدەرى باستى ورىستارعا تاپسىرۋدى ۇسىنعانى ايتىلادى. تاعى ءبىر دەرەكتە, كەنەسارىنىڭ ولىمىنە سەنبەي, ورىستار ارنايى دەلەگاتسيا جىبەرگەنى ايتىلعان. سەبەبى كەنەسارى ومبىداعى (قازىرگى ومسك) ورىستارعا دا سوققى بەرگەن بولاتىن. دەلەگاتسيا كەلىپ, ومبىعا الىپ بارىپ تەكسەرەيىك, بىزگە بەرىڭدەر دەپ سۇراپ كەتكەن. سويتىپ, باس ومبىعا, ودان كەيىن سانكت پەتەربۋرگكە جونەلتىلگەن ەكەن. ەندى بۇل وقيعالار تاريحقا اينالدى. ودان ەندى ساباق الۋىمىز كەرەك. مۇنداي وقيعالاردان ساباق الۋدىڭ ماڭىزدىلىعى قازىرگى زاماندا ءتىپتى ارتا تۇسۋدە.

بىراق ەكى اراعا وت سالعىسى كەلەتىن ارانداتۋشىلار اقىلعا كەلمەي جاتقانى وكiنiشتi. بىرازدان بەرى بايقاپ ءجۇرمىن. ەكى حالىقتى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋدى كوزدەگەن ءبىر كۇش پايدا بولدى. وندايلار ەكى ەلدىڭ دە ىشىندە بار. ولار تاريحي دەرەكتەر مەن شەجىرە-اڭىزداردى قولدارىنان كەلگەنشە بۇرمالاپ, قىرعىزدار سىرتقى كۇشتەرمەن بىرىگىپ قازاقتارعا قارسى ارەكەت ەتتى دەگەن سەكىلدى قيسىنسىز قورىتىندىلار جاساپ, بۇتىن ءبىر حالىققا ءتىل تيگىزىپ, وتقا ماي قۇيعانداي, وسى تاقىرىپتى وزدەرىنە ءتيىمدى جاقتان قوزعاپ ءجۇر. تاريحتا قىرعىزدار ەشقاشان ءبىرىنشى بولىپ شابۋىل جاساماعان. كوشپەندى, جاۋىنگەر زامانداردان بەرى قانشاما ۋاقىت ءوتتى.

قازىر زامان باسقا. قىرعىز بەن قازاق بۇگىنگى ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدى نىعايتۋ, بىرلىكتى بەكەمدەۋ ىسىمەن اينالىسۋىمىز قاجەت. ءبىزدى عاسىرلاردان كەلە جاتقان تۋىستىعىمىز, قۇدا-جەكجاتتىق تاتۋلىعىمىز ارتىپ كەلە جاتقانى – ماقتانىش. مەن, مىسالى, ماقتانامىن. مەنىڭ ءتورتىنشى اتام سولتونقۇلدىڭ بايبىشەسى نووچا اجەم – قازاق قىزى بولعان, دەمەك مەن ءبىر جاعىنان قازاقتىڭ جيەنىمىن. قازاق حالقىنىڭ ىشىندە دە بىزگە تۋىستىق جاعىنان جيەندەر كوپ. سوندىقتان, ەكى ەلدىڭ دوستىعىن قادىرلەيتىن قازاق پەن قىرعىزدىڭ  سانا-سەزىمدى, ءبىلىمدى ازاماتتارى, اسىرەسە جاستارى ونداي ارانداتۋشىلارعا جەم بولمايدى دەپ سەنەمىن!

قىرعىز پەن قازاقتىڭ كورەگەن ۇل-قىزدارى تاريحتى وبەكتيۆتى زەرتتەۋگە بەل شەشە كىرىسىپ, ارانداتۋشىلاردى توقتاتۋعا كۇش سالىپ, ماڭگىلىك دوستىقتى نىعايتا بەرەدى دەپ سەنەمىن!

«ىنتىماعى بار ەلدەن ىرىس كەتپەيدى» دەيدى.

بىرلىكتە بولايىق!

قىرعىز پرەزيدەنتى»

 

P.S. قىرعىز پرەزيدەنتىنىڭ جازباسى الەۋمەتتىك جەلىلەردە جاريالانعان مىنا بەينەماتەريالعا قاتىستى.