مادەنيەتتانۋشى: توقاەۆتىڭ اتاسى اشارشىلىق كەزىندە قىرعىزداردى پانالاعان. قازاق قىرعىز كوكپارشىلارىن وكپەلەتپەۋ كەرەك

فوتو: alash.kz

«قازاق-قىرعىز» ءبىر تۋعان. ءيا, بۇل ءسوز كوپكە تانىمال. بىراق تامىرىنا ءۇڭىلىپ, تاريحىنا تەرەڭ بويلاساق, ءار قازاق قىرعىز حالقىن رەنجىتپەك تۇگىلى, شاڭ جۋىتپاس ەدى. قازاق-قىرعىزدى بايلانىستىراتىن تەك ۇلتتىق رۋح قانا ەمەس, مادەنيەت, ادەبيەت, كوپكە رۋح سىيلايتىن تاعدىر توعىستىرعان تاريح…

دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىندارى كەزىندەگى كوكپارشىلارمەن بولعان بولماشى دۇنيە ەكى ەلدىڭ اراسىنا سىزا تۇسىرۋگە شاق قالدى. وسى ورايدا Alash.kzۇلتتىق پورتالى «قازاق-قىرعىز ءبىر تۋعان» ماتەلىنىڭ تاريحىنا ءۇڭىلىپ, تانىمال مادەنيەتتانۋشى, «سالتتار الەمىنە ساياحات», «ەسىمدەر. ساقتاردان قازاقتارعا دەيىن» كىتاپتارىنىڭ اۆتورى بەردالى وسپانمەن تاعىلىمدى سۇحبات جۇرگىزدى.

سۇحبات بارىسىندا كەيىپكەرىمىز بەردال وسپان قازاق-قىرعىز حالقىنىڭ ءبىر تولقىندا ۇشتاسقان تاريحىن بايانداپ بەردى.

– «قىرعىز-قازاق ءبىر تۋعان» دەگەن ءسوزدى كوپ جەردە قولدانامىز. ەكى ەلدىڭ كوپىر ءسوزى دەسەك ارتىق ەمەس. جالپى, بۇل ماتەلدىڭ شىعۋ تاريحى قانداي? نەگە قازاق باسقامەن ەمەس قىرعىزبەن ءبىر تۋعان?

–تۇركى تەكتەس حالىقتار بارلىعى باۋىر, ءبىر شاڭىراقتىڭ بالاسى. كەيىن بولەك ەنشىلەرىن الىپ ءۇي بولىپ كەتتى. قازاق پەن قىرعىز دا جەكە ەنشى الىپ كەتكەن ەلدەردىڭ ءبىرى. ەكى ەلدىڭ جاقىندىعىنا كەلسەك, قازاق قىرعىز ۇلتىن بارىنەن دە جاقىن تۇتقان. بۇل الەمدەگى ەڭ جاقىن, قانداس-تۋىسىمىز, ارينە, قىرعىزدار بولعان. ماناستى ەڭ ءبىرىنشى قاعازعا تۇسىرگەن دە قازاقتىڭ شوقانى. قازاقتار «ماناس» جىرىن بۇرىننان بىلگەن, اقىندارى دا «ماناستى» جىرلادى. «ءجۇز جاساعان جامبىل» «ماناستى» ون كۇن بويى جىرلاي العان. وسى جىردىڭ تاعدىرى 20-شى عاسىردا قاتتى قيىن بولدى, سوۆەت بيلىگى كەلىپ, كوممۋنيستەر قازاق-قىرعىزدىڭ جىرلارى مەن ادەبي مۇرالارىن «حالىقتىق ەمەس, فەودوليزمنىڭ سارقىنشاعى» دەپ جوق قىلۋعا تىرىستى. 1952 جىلى 8-ءشى شىلدە كۇنى قىرعىزستاندا كونفەرەنتسيا بولدى. بۇل جەردە «ماناس» جىرىنىڭ تاعدىرى شەشىلەتىن بولدى. ءتۇرلى عالىمدار كەلدى, ولار جىردى جامانداپ, كەرەك ەمەس تۇتتى. بۇل جىردى جوق بوپ كەتۋدەن ساقتاعان, شوقاننان بولەك تاعى دا ءبىر قازاقتىڭ ۇلى تۇلعاسى بار. ول – مۇحتار اۋەزوۆ. ءوزىنىڭ جاعدايى قيىن بولسا دا, جىردىڭ جاعدايىن ەستىپ, كونفەرەنتسياعا بارىپ, «بۇل قىرعىزداردىڭ بايىرعى ادەبي جىرى, قىرعىز حالقىنىڭ باتىرلار جىرى» دەپ اراشا تۇسكەن ۇلى تۇلعا ەدى. اۋەزوۆتىڭ سوزىنەن كەيىن, كونفەرەنتسيانىڭ الدىڭعى قاتارىندا وتىرعان ءبىر كىسى تەرەزەنىڭ الدىنا بارىپ سىرتتا اسىعا كۇتىپ جۇرگەن قىرعىز حالقىنا «قۇتقارىلدى» دەپ ايحاي سالعان عوي. بۇنى ايتىپ بەرگەن شىڭعىس ايتماتوۆ. قازاقتا بەيسەمبەي كەنجەباي ۇلى دەگەن ۇلكەن عالىم بولعان. ول كىسى ماسكەۋدە قىرعىزدىڭ ۇلكەن ازاماتى, قوعام قايراتكەرى, تورەقۇل ايتماتوۆپەن دوس بولعان. وقۋدى ءبىتىرىپ, قوشتاسار ساتتە, «بىرىمىزدەن ۇل, بىرىمىزدەن قىز تۋسا قۇدا بولايىق, ەكەۋمىزدەن دە ۇل تۋسا ەلىمىزگە ەرلىك ەتكەن شىڭعىس حان اتىنا ەسكەرتكىش ەتىپ, «شىڭعىس» قويالىق دەپ ۋادەلەسكەن. ەسىمى سولاي بەرىلگەن شىڭعىس ايتمات ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ماناسقا» اراشا تۇسكەنىندەي, جىل وتكەن كەزدەرى قازاقستاننىڭ تاعدىرىنا ارا ءتۇستى. «بايقوڭىر – ەكولوگيالىق قاۋىپ, ارال, سەمەي پوليگونى» سىندى قاۋىپ تۋدىراتىن ايماقتار تۋرالى 1980 جىلى «بوراندى بەكەت» اتتى ەڭبەك جازىپ, الەمدە كەڭ تارالعان بولاتىن. بايقوڭىردىڭ جابىلۋىنا اسەر ەتتى. ءنازىر تورەقۇل ۇلى مەن بەيسەمبەي كەنجەباي ۇلىنىڭ دوستىعىنىڭ وسىنداي دا جاقسىلىعى بارىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن ءۇش تىلدە دە وقىدىم. اكەسى ءنازىردىڭ ءبىز تۋرالى كوپ جاقسى دۇنيەلەر ايتقان بولۋ كەرەك. ايتماتوۆ ەڭبەكتەرىندە قازاقتار تۋرالى كوپ جىرلادى. شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ جازۋشى بولۋىنا قازاق ەلى اسەر ەتكەن. بۇنى دا ءبىز ايتپاي كەتۋىمىزگە بولمايدى. قىرعىز ەلىنىڭ الى توقانباي ەسىمدى اقىنى بولعان. سول كىسىنىڭ كىتابى ەڭ ءبىرىنشى قازاق تىلىندە شىققان. كەنەن ءازىرباي ۇلى دەگەن اقىنىمىز اشارشىلىق جىلدارى قىرعىزداردى بارىپ پانالاعان. سول جاقتا تۋعان بالاسىنا «قىرعىز بالا» دەپ ەسىم قويعان. كەنەن ءازىرباي ۇلىنىڭ قىرعىز ەلىنەن كوپتەگەن دوستارى بولعان. قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتىنىڭ «اكە تۋرالى ءسوز» اتتى كىتابىندا ءوزىنىڭ اتاسى اشارشىلىق جىلدارى قىرعىزداردى بارىپ پانالاعان ەكەن.

– قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ سالت-ءداستۇرى, ۇلتتىق قۇندىلىقتارى, مادەنيەتى ءبىر-بىرىنە قاتتى ۇقساي ما? قانداي وزگەشەلىك بار?

-مۇحتار اۋەز ۇلى «قىرعىزدىڭ باتىرلىق جىرى – ماناس» دەگەن زەرتتەۋ جازدى. الكەي مارعۇلان بولسا «شوقان جانە ماناس» اتتى ەڭبەك جازدى. راحمانقۇل بەردىباي اكادەميك «ماناس جانە قازاق ەپيكالىق ءداستۇرى» دەگەن زەرتتەۋ جازعان. ءابساتتار ءدابىسابين «شوقان ماناس تۋرالى» زەرتتەۋىن جازعان. ناريمان مۇحامەدحان ۇلى دەگەن عالىم «مۇحتار اۋەزوۆ جانە ماناس ەپوسى» تۋرالى ەڭبەك جازدى. قانىش ءساتباي ۇلى دا «ماناستى» جوعارى دەڭگەيدە باعالاعان. جالپى قازاق حالقى «ماناستى» ۇلىق ەتەدى. بۇكىل الەمگە تۇركى حالقىن پاش ەتكەن جىر عوي. الەمگە تانىلعان ءۇندىستاننىڭ جىرىنان ەكى ەسە كوپ جازىلعان جىر. قازاقتا مۇرىن جىراۋ جىرلاعان «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» كولەمى جاعىنان كوپ, بىراق قازاقتار سوندا دا «ماناس» جىرىن باسىنا كوتەرەدى. قىرعىزداردى قازاقتار وزدەرىنىڭ ەڭ تۋعان باۋىرى دەپ قاتتى جاقسى كورەدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» رومانىنداعى «البان» كوتەرىلىسىندە قازاقتارعا وزبەك, قىرعىز باۋىرلارىمىزدىڭ كومەكتەسكەنى جازىلادى. مۇرات اۋەز ۇلى 1916 جىلعى كوتەرىلىس تۇركى حالىقتارىنىڭ پاتشالىق رەسەيگە بىرگە شىققان ەڭ سوڭعى كوتەرىلىسى دەپ باعا بەرەدى.

مىسالى, «قاراش-قاراش» وقيعاسىنا كينونى قىرعىز باۋىرلارىمىز ءتۇسىردى. باستى رولدەگى باقتىعۇلدى سومداعان سەيمەنقۇلدى قازاقتار قىرعىز ءارتىسى دەپ بولمەيدى عوي. باسقا دا ءبىزدىڭ ارتىستەر قىرعىز فيلمىندە وينادى. ءاسانالى ءاشىم ۇلى, دوسحان جولجاقسىنوۆ, كەنەنباي قوجابەكوۆ سىندى ارتىستەر وينادى. «ىستىقكولدىڭ القىزىل گۇلدەرى» دەگەن كينو بار. بۇل فيلمدە دە سەيمەنقۇل وينايدى. يتجەككەننەن قايتىپ كەلگەندە قازاقتىڭ دالاسىمەن ءوتتىم. ءبىرجان سالدىڭ «تەمىرتاس» دەگەن ءانىن ۇيرەنىپ ەدىم» دەيدى. وسى «ىستىقكولدىڭ القىزىل گۇلدەرى» كينوسىندا «تەمىرتاس» ءانى تۇگەلىمەن بەرىلەدى. كينونىڭ كەيىپكەرى دومبىرادا وينايدى.

مەنىڭ «سالتتار الەمىنە ساياحات» اتتى كىتابىم بار. 15 جىل جازعان «ەسىمدەر – ساقتاردان قازاقتارعا دەيىن» كىتابىم بار.

وسى كىتاپتى جازۋ بارىسىندا مەن, شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ بارلىق ەڭبەگىن قىرعىز تىلىندە وقىدىم. سونىڭ ىشىندەگى ەسىمدەردىڭ بارلىعى بىزدە بار اتتار. قاي اڭگىمەسىن الىپ قاراساق تا, ءبارى دە قازاقتىڭ ەسىمدەرى. ايتا كەتەيىن, «ءجاميلا» دەگەن شىعارماسىندا دانيارعا عاشىق بولىپ, ءجاميلا اۋىلىنان كەتەدى. قايدا? قازاقستانعا كەتەدى. وسىنداي قيماستىق سەزىم قازاقتىڭ جۇرەگىندە بار. مەن ءوزىم قىرعىزستاندا كونفەرەنتسيادا بولدىم. شىنى كەرەك, ولار قازاق دەسە ءولىپ تۇرادى. قازاقتار دا قىرعىز دەسە جانى شۇبەرەككە تۇيىلەدى. قالاي تۇيىلمەسىن? 1986 جىلى بولعان «جەلتوقسان» توڭكەرىسى كەزىندە قىرعىز اعايىندار بىزگە كەلىپ كومەكتەستى. الاڭدى قورشاپ تۇرعانداردىڭ اراسىندا قىرعىز جىگىتتەر دە بولعان. وعان العىسحات بەرىلگەن. ول جىگىت العىسحاتتى كەرى ۇكىمەتكە قايتارىپ جىبەرگەن عوي. مەن بۇنداي العىسحاتتى المايمىن دەگەنى عوي. قازاق-قىرعىز ءبىر-ءبىرىن بولمەيدى. قىرعىزدىڭ عىلىم جانە اعارتۋشىلىق ءمينيسترى «ماناس» جونىندە حريستوماتيا كىتابىن شىعاردى. ءبىرىنشى بەتىندە شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اتى جازىلادى. ءبىرىنشى ورىندا ءۋاليحانوۆ پەن اۋەزوۆتىڭ اتى تۇر. بۇل كىتاپ 50 عانا دانا بولىپ شىقتى. بارلىق الەمگە – 50 دانا بوپ شىققان كىتاپتىڭ بىرەۋىن قىرعىز ەلى ماعان سىيلادى.

ايتپاقشى, قىرعىز باۋىرلار مۇحتار اۋەز ۇلىنىڭ «كوكسەرەگىن» دە كينو ەتىپ تۇسىرگەن. رەجيسسەر قىرعىز تولومۇش وكەي, باستى رولدەردە قىرعىز سۇيمەنقۇل چوقمور, قازاق نۇرجۇمان ىقتىمباي, مۋزىكاسىن جازعان نۇرعيسا تىلەندى ۇلى.

ءماجيت بەگاليننىڭ «ەل باسىنا كۇن تۋسا» شەتەلشە اتى (زا نامي موسكۆا) فيلمىندە باستى ءرول باۋىرجان مومىش ۇلىنى قىرعىز ءارتيسى ويناعان. «قىز جىبەك» ءفيلمىن ەڭ الدىمەن قىرعىزدار تۇسىرمەك بولعان.

– دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىندارىنداعى كوكپار تارتىسىنان كەيىن قىرعىز حالقى بىزگە قاتتى رەنجىپ قالدى. ادىلەتسىزدىك ورىن الدى دەپ وكپەلەرىن ءبىلدىردى. بۇل ەكى باۋىرلاس ەلدىڭ ىنتىماعىنا سىزا تۇسىرە مە?

–ءبىز نەگە قىرعىزداردى جەك كورۋىمىز كەرەك? بولماشى نارسەگە وكپەلەۋگە بولمايدى. قىرعىزدىڭ ءبىر اقىنى بار, ول بىشكەككە كەنەسارى حاننىڭ ەسكەرتكىشىن قويۋ كەرەك دەپ ۇسىنىس جاساپ جاتىر.

قازاق پەن قىرعىز ەشقاشان بولىنبەگەن. قىرعىزدىڭ «جاڭبىر توكتى» ءانىن قازاقتار ءسۇيىپ ايتادى. «قىزىل ورىگىنسىز» قازاقتىڭ تويى وتپەيدى. جالپى قازاق پەن قىرعىز ءبىر ۇلت. ونى ءبولىپ جارۋعا بولمايدى, ال ەگەر ءبولىپ جارايىن دەسەڭىز, ويتكەنى, بولەتىن نارسە تاپپايسىز. مادەنيەتتانۋشى رەتىندە 1000 پايىز ايتا الامىن, «قازاق پەن قىرعىزدى» ءبولىپ الۋ مۇمكىن ەمەس.

سەزىمگە بەرىلىپ كەتكەن كوكپارشىلاردىڭ ارەكەتى قازىر تالقىلانىپ جاتىر. ويىندا ونداي-ونداي بولادى. سوعان بولا, قىرعىز بەن قازاق ايىرىلىسىپ كەتپەۋ كەرەك. قازاق ادەبيەتىندە «قازاق-نوعاي ايىرىلعان» دەگەن ءبىر كەزەڭ بار. ەندى سوعان بارۋدىڭ قاجەتى جوق قوي. كسرو تاراعان كەزدە ىستىقكولدەگى مقحتار اۋەزوۆتىڭ مۇراجايىن قىرعىزدار ساقتاپ قالدى. اقشالارى جوق بولسا دا, ساقتادى. ءبىز ولارعا نەگە وسى ءۇشىن العىس ايتپايمىز? مۇحتار اۋەز ۇلى «ماناستى» تەك قاعاز بەتىندە عانا زەرتتەگەن جوق, ماناسشى زەرتتەۋشىلەردىڭ ۇيىنە بارعان. كىشى ۇلى مۇرات اۋەز ۇلىن دا قاسىنا ەرتىپ جۇرگەن. مۇرات اعا ءوزى ءبىر ەستەلىك اڭگىمەسىن ايتىپ بەرگەن ەدءى. ماناسشىنىڭ ۇيىنە بارىپ جىردى تىڭداپ وتىرعان كەزىندە, قىرعىزشا ءتىلدى تۇسىنگەن ەدىم. اكەمە مەن «ءتۇسىنىپ وتىرمىن» دەگەنىمدە, ول زەرتتەۋشىگە قۋانىپ ايتقان ەدى.

پەندەشىلىك بولادى, وكپە دەگەن بولادى. قىرعىز باۋىرلار موينىنا تاققان القانى الماي قويدى دەپ جاتىرمىز. ۆيدەودان كوردىم, بىرەۋى عانا سۇيتكەن. كەتىسەتىن بولسا, كەتىسەر ەدى. قىرعىزدار كىمگە ەركەلەيدى? تۋىسقاندارىنا ەركەلەيدى عوي. اعىلشىن, ورىس, فرانتسۋزدارعا ەمەس, بىزگە قيماستىعىن ءبىلدىرىپ جاتىر عوي. بارلىعىمەن شاپساق تا, قىرعىزدارمەن كوكپار شاپپايا قوياايىقشى. نە كەرەگى بار ونىڭ? ءبىز ەندى ولارعا اعا دا, ءىنى دە ەمەسپىز. ءبىز ولارعا اعايىنبىز. بيىك بولايىقشى. ءۇيتتى, ءبۇيتتى دەگەندى ايتپايىق. ءبىزدىڭ كوكپارشىلار القانى بەرە سالۋ كەرەك ەدى. ەڭ باستىسى قازاق پەن قىرعىزدىڭ رۋحى كوتەرىلەر ەدى. قامشى ءتيىپ كەتتى ەكەن دەپ, ايىرىلسىپ كەتۋگە بولمايدى. جۇگىرىپ بارىپ قۇشاقتاسۋ كەرەك ەدى.

– التىن بىردە بۇيىرادى, بىردە جوق. دوستىق التىننان دا قىمبات دۇنيە. كەلەسى دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىندارىندا بۇل جاعداي ەسكەرىلە مە ەكەن?

–القا مەن ورىندى بەرىپ, وكپەلەمەڭدەر دەۋ كەرەك ەدى. جالعىزدىقتان قورقۋ كەرەك. قىرعىزداردان باسقا كىمىمىز بار? باۋىرىمىزدى كىشىرەيتپەۋ كەرەك. ءبىزدىڭ شەندىلەر, كوكپارشىلار بارىپ تاتۋلاسسىن. بولماشى نارسە ءۇشىن, بۇكىل الەمگە ۇياتتى بولماۋ كەرەك. الدىمىزدا ءالى مىڭجىلدىقتار بار. ءتۇرلى-ءتۇستى قيىندىقتار بار. قىرعىز, وزبەك, ءازىربايجان حالقىنا كومەكتەسۋىمىز كەرەك. تۇركىتىلدەستەردىڭ بارلىعى باۋىرلارىمىز. «مەنىڭ ەكى اسىلىم بار. ءبىرى – تۋعان ەلىم, ءبىرى – مۇحتار اۋەزوۆ» دەپ ايتقان شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ ارۋاعى ريزا بولسىنشى. ءجۇز جاساعان جامبىلدىڭ, «قىرعىز بالا» دەپ بالاسىنا ەسىمىن قويعان كەنەن ءازىرباي ۇلىنىڭ ارۋاعى ريزا بولسىن. ءبىزدىڭ ەلىمىزگە كەلىن بولىپ كەلگەن قىرعىزدىڭ قىزدارى, قىرعىزعا بارعان قازاقتىڭ قىزدارى ريزا بولسىنشى. بۇنداي دۇنيە ەندى قايتالانباسىن.

قازاقتا «قىرعىز» دەگەن رۋ بار. بۇل دا جاقىندىقتى بىلدىرەدى. قازاقتا «كىسىلىك» دەگەن ۇعىم بار. قىرعىزدار وكپەلەپ كەتىپ بارا جاتقان كەزدە قازاقتار «كىسىلىك» كورسەتۋ كەرەك ەدى. شەنەۋنىكتەر وسىنى قولعا الۋ كەرەك ەدى. بۇل ەندى مەنىڭ پىكىرىم.

سۇحباتتاسقانىڭىزعا راقمەت!

ءىنجۋ ومىرزاق, «Alash.kz» ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى