Mádenıettanýshy: Toqaevtyń atasy asharshylyq kezinde qyrǵyzdardy panalaǵan. Qazaq qyrǵyz kókparshylaryn ókpeletpeý kerek

Foto: alash.kz

«Qazaq-qyrǵyz» bir týǵan. Iá, bul sóz kópke tanymal. Biraq tamyryna úńilip, tarıhyna tereń boılasaq, ár qazaq qyrǵyz halqyn renjitpek túgili, shań jýytpas edi. Qazaq-qyrǵyzdy baılanystyratyn tek ulttyq rýh qana emes, mádenıet, ádebıet, kópke rýh syılaıtyn taǵdyr toǵystyrǵan tarıh…

Dúnıejúzilik Kóshpendiler oıyndary kezindegi kókparshylarmen bolǵan bolmashy dúnıe eki eldiń arasyna syza túsirýge shaq qaldy. Osy oraıda Alash.kzulttyq portaly «qazaq-qyrǵyz bir týǵan» máteliniń tarıhyna úńilip, tanymal mádenıettanýshy, «Salttar álemine saıahat», «Esimder. Saqtardan qazaqtarǵa deıin» kitaptarynyń avtory Berdaly Ospanmen taǵylymdy suhbat júrgizdi.

Suhbat barysynda keıipkerimiz Berdal Ospan qazaq-qyrǵyz halqynyń bir tolqynda ushtasqan tarıhyn baıandap berdi.

– «Qyrǵyz-qazaq bir týǵan» degen sózdi kóp jerde qoldanamyz. Eki eldiń kópir sózi desek artyq emes. Jalpy, bul máteldiń shyǵý tarıhy qandaı? Nege qazaq basqamen emes qyrǵyzben bir týǵan?

–Túrki tektes halyqtar barlyǵy baýyr, bir shańyraqtyń balasy. Keıin bólek enshilerin alyp úı bolyp ketti. Qazaq pen qyrǵyz da jeke enshi alyp ketken elderdiń biri. Eki eldiń jaqyndyǵyna kelsek, qazaq qyrǵyz ultyn bárinen de jaqyn tutqan. Bul álemdegi eń jaqyn, qandas-týysymyz, árıne, qyrǵyzdar bolǵan. Manasty eń birinshi qaǵazǵa túsirgen de qazaqtyń Shoqany. Qazaqtar «Manas» jyryn burynnan bilgen, aqyndary da «Manasty» jyrlady. «Júz jasaǵan Jambyl» «Manasty» on kún boıy jyrlaı alǵan. Osy jyrdyń taǵdyry 20-shy ǵasyrda qatty qıyn boldy, sovet bıligi kelip, kommýnıster qazaq-qyrǵyzdyń jyrlary men ádebı muralaryn «halyqtyq emes, feodolızmniń sarqynshaǵy» dep joq qylýǵa tyrysty. 1952 jyly 8-shi shilde kúni Qyrǵyzstanda konferenııa boldy. Bul jerde «Manas» jyrynyń taǵdyry sheshiletin boldy. Túrli ǵalymdar keldi, olar jyrdy jamandap, kerek emes tutty. Bul jyrdy joq bop ketýden saqtaǵan, Shoqannan bólek taǵy da bir qazaqtyń uly tulǵasy bar. Ol – Muhtar Áýezov. О́ziniń jaǵdaıy qıyn bolsa da, jyrdyń jaǵdaıyn estip, konferenııaǵa baryp, «Bul qyrǵyzdardyń baıyrǵy ádebı jyry, qyrǵyz halqynyń batyrlar jyry» dep arasha túsken uly tulǵa edi. Áýezovtyń sózinen keıin, konferenııanyń aldyńǵy qatarynda otyrǵan bir kisi terezeniń aldyna baryp syrtta asyǵa kútip júrgen qyrǵyz halqyna «Qutqaryldy» dep aıhaı salǵan ǵoı. Buny aıtyp bergen Shyńǵys Aıtmatov. Qazaqta Beısembeı Kenjebaıuly degen úlken ǵalym bolǵan. Ol kisi máskeýde qyrǵyzdyń úlken azamaty, qoǵam qaıratkeri, Tórequl Aıtmatovpen dos bolǵan. Oqýdy bitirip, qoshtasar sátte, «birimizden ul, birimizden qyz týsa quda bolaıyq, ekeýmizden de ul týsa elimizge erlik etken Shyńǵys han atyna eskertkish etip, «Shyńǵys» qoıalyq dep ýádelesken. Esimi solaı berilgen Shyńǵys Aıtmatuly Muhtar Áýezovtyń «Manasqa» arasha túskenindeı, jyl ótken kezderi Qazaqstannyń taǵdyryna ara tústi. «Baıqońyr – ekologııalyq qaýip, Aral, Semeı polıgony» syndy qaýip týdyratyn aımaqtar týraly 1980 jyly «Borandy beket» atty eńbek jazyp, álemde keń taralǵan bolatyn. Baıqońyrdyń jabylýyna áser etti. Názir Tórequluly men Beısembeı Kenjebaıulynyń dostyǵynyń osyndaı da jaqsylyǵy baryn esten shyǵarmaý kerek. Shyńǵys Aıtmatovtyń eńbekterin úsh tilde de oqydym. Ákesi Názirdiń biz týraly kóp jaqsy dúnıeler aıtqan bolý kerek. Aıtmatov eńbekterinde qazaqtar týraly kóp jyrlady. Shyńǵys Aıtmatovtyń jazýshy bolýyna qazaq eli áser etken. Buny da biz aıtpaı ketýimizge bolmaıdy. Qyrǵyz eliniń Aly Toqanbaı esimdi aqyny bolǵan. Sol kisiniń kitaby eń birinshi qazaq tilinde shyqqan. Kenen Ázirbaıuly degen aqynymyz asharshylyq jyldary qyrǵyzdardy baryp panalaǵan. Sol jaqta týǵan balasyna «Qyrǵyz bala» dep esim qoıǵan. Kenen Ázirbaıulynyń qyrǵyz elinen kóptegen dostary bolǵan. Qazaqstannyń prezıdentiniń «Áke týraly sóz» atty kitabynda óziniń atasy asharshylyq jyldary qyrǵyzdardy baryp panalaǵan eken.

– Qazaqstan men Qyrǵyzstannyń salt-dástúri, ulttyq qundylyqtary, mádenıeti bir-birine qatty uqsaı ma? Qandaı ózgeshelik bar?

-Muhtar Áýezuly «Qyrǵyzdyń batyrlyq jyry – Manas» degen zertteý jazdy. Álkeı Marǵulan bolsa «Shoqan jáne Manas» atty eńbek jazdy. Rahmanqul Berdibaı akademık «Manas jáne qazaq epıkalyq dástúri» degen zertteý jazǵan. Ábsattar Dábisabın «Shoqan Manas týraly» zertteýin jazǵan. Narıman Muhamedhanuly degen ǵalym «Muhtar Áýezov jáne Manas eposy» týraly eńbek jazdy. Qanysh Sátbaıuly da «Manasty» joǵary deńgeıde baǵalaǵan. Jalpy qazaq halqy «Manasty» ulyq etedi. Búkil álemge túrki halqyn pash etken jyr ǵoı. Álemge tanylǵan Úndistannyń jyrynan eki ese kóp jazylǵan jyr. Qazaqta Muryn jyraý jyrlaǵan «Qyrymnyń qyryq batyry» kólemi jaǵynan kóp, biraq qazaqtar sonda da «Manas» jyryn basyna kóteredi. Qyrǵyzdardy qazaqtar ózderiniń eń týǵan baýyry dep qatty jaqsy kóredi. Muhtar Áýezovtyń «Qıly Zaman» romanyndaǵy «Alban» kóterilisinde qazaqtarǵa ózbek, qyrǵyz baýyrlarymyzdyń kómekteskeni jazylady. Murat Áýezuly 1916 jylǵy kóterilis túrki halyqtarynyń patshalyq Reseıge birge shyqqan eń sońǵy kóterilisi dep baǵa beredi.

Mysaly, «Qarash-qarash» oqıǵasyna kınony qyrǵyz baýyrlarymyz túsirdi. Basty róldegi Baqtyǵuldy somdaǵan Seımenquldy qazaqtar qyrǵyz ártisi dep bólmeıdi ǵoı. Basqa da bizdiń ártister qyrǵyz fılminde oınady. Asanáli Áshimuly, Doshan Joljaqsynov, Kenenbaı Qojabekov syndy ártister oınady. «Ystyqkóldiń alqyzyl gúlderi» degen kıno bar. Bul fılmde de Seımenqul oınaıdy. Itjekkennen qaıtyp kelgende qazaqtyń dalasymen óttim. Birjan Saldyń «Temirtas» degen ánin úırenip edim» deıdi. Osy «Ystyqkóldiń alqyzyl gúlderi» kınosynda «Temirtas» áni túgelimen beriledi. Kınonyń keıipkeri dombyrada oınaıdy.

Meniń «Salttar álemine saıahat» atty kitabym bar. 15 jyl jazǵan «Esimder – Saqtardan qazaqtarǵa deıin» kitabym bar.

Osy kitapty jazý barysynda men, Shyńǵys Aıtmatovtyń barlyq eńbegin qyrǵyz tilinde oqydym. Sonyń ishindegi esimderdiń barlyǵy bizde bar attar. Qaı áńgimesin alyp qarasaq ta, bári de qazaqtyń esimderi. Aıta keteıin, «Jámılá» degen shyǵarmasynda Danııarǵa ǵashyq bolyp, Jámılá aýylynan ketedi. Qaıda? Qazaqstanǵa ketedi. Osyndaı qımastyq sezim qazaqtyń júreginde bar. Men ózim Qyrǵyzstanda konferenııada boldym. Shyny kerek, olar qazaq dese ólip turady. Qazaqtar da qyrǵyz dese jany shúberekke túıiledi. Qalaı túıilmesin? 1986 jyly bolǵan «Jeltoqsan» tóńkerisi kezinde qyrǵyz aǵaıyndar bizge kelip kómektesti. Alańdy qorshap turǵandardyń arasynda qyrǵyz jigitter de bolǵan. Oǵan alǵyshat berilgen. Ol jigit alǵyshatty keri úkimetke qaıtaryp jibergen ǵoı. Men bundaı alǵyshatty almaımyn degeni ǵoı. Qazaq-qyrǵyz bir-birin bólmeıdi. Qyrǵyzdyń ǵylym jáne aǵartýshylyq mınıstri «Manas» jóninde hrıstomatııa kitabyn shyǵardy. Birinshi betinde Shoqan Ýálıhanovtyń aty jazylady. Birinshi orynda Ýálıhanov pen Áýezovtyń aty tur. Bul kitap 50 ǵana dana bolyp shyqty. Barlyq álemge – 50 dana bop shyqqan kitaptyń bireýin qyrǵyz eli maǵan syılady.

Aıtpaqshy, qyrǵyz baýyrlar Muhtar Áýezulynyń «Kókseregin» de kıno etip túsirgen. Rejısser qyrǵyz Tolomush О́keı, basty rólderde qyrǵyz Súımenqul Choqmor, qazaq Nurjuman Yqtymbaı, mýzykasyn jazǵan Nurǵısa Tilendiuly.

Májıt Begalınniń «El basyna kún týsa» shetelshe aty (Za Namı Moskva) fılminde basty ról Baýyrjan Momyshulyny qyrǵyz artısi oınaǵan. «Qyz Jibek» fılmin eń aldymen qyrǵyzdar túsirmek bolǵan.

– Dúnıejúzilik kóshpendiler oıyndaryndaǵy kókpar tartysynan keıin qyrǵyz halqy bizge qatty renjip qaldy. Ádiletsizdik oryn aldy dep ókpelerin bildirdi. Bul eki baýyrlas eldiń yntymaǵyna syza túsire me?

–Biz nege qyrǵyzdardy jek kórýimiz kerek? Bolmashy nársege ókpeleýge bolmaıdy. Qyrǵyzdyń bir aqyny bar, ol Bishkekke Kenesary hannyń eskertkishin qoıý kerek dep usynys jasap jatyr.

Qazaq pen qyrǵyz eshqashan bólinbegen. Qyrǵyzdyń «Jańbyr tókti» ánin qazaqtar súıip aıtady. «Qyzyl óriginsiz» qazaqtyń toıy ótpeıdi. Jalpy qazaq pen qyrǵyz bir ult. Ony bólip jarýǵa bolmaıdy, al eger bólip jaraıyn deseńiz, óıtkeni, bóletin nárse tappaısyz. Mádenıettanýshy retinde 1000 paıyz aıta alamyn, «qazaq pen qyrǵyzdy» bólip alý múmkin emes.

Sezimge berilip ketken kókparshylardyń áreketi qazir talqylanyp jatyr. Oıynda ondaı-ondaı bolady. Soǵan bola, qyrǵyz ben qazaq aıyrylysyp ketpeý kerek. Qazaq ádebıetinde «qazaq-noǵaı aıyrylǵan» degen bir kezeń bar. Endi soǵan barýdyń qajeti joq qoı. KSRO taraǵan kezde Ystyqkóldegi Mqhtar Áýezovtyń murajaıyn qyrǵyzdar saqtap qaldy. Aqshalary joq bolsa da, saqtady. Biz olarǵa nege osy úshin alǵys aıtpaımyz? Muhtar Áýezuly «Manasty» tek qaǵaz betinde ǵana zerttegen joq, manasshy zertteýshilerdiń úıine barǵan. Kishi uly Murat Áýezulyn da qasyna ertip júrgen. Murat aǵa ózi bir estelik áńgimesin aıtyp bergen edi. Manasshynyń úıine baryp jyrdy tyńdap otyrǵan kezinde, qyrǵyzsha tildi túsingen edim. Ákeme men «túsinip otyrmyn» degenimde, ol zertteýshige qýanyp aıtqan edi.

Pendeshilik bolady, ókpe degen bolady. Qyrǵyz baýyrlar moınyna taqqan alqany almaı qoıdy dep jatyrmyz. Vıdeodan kórdim, bireýi ǵana súıtken. Ketisetin bolsa, ketiser edi. Qyrǵyzdar kimge erkeleıdi? Týysqandaryna erkeleıdi ǵoı. Aǵylshyn, orys, franýzdarǵa emes, bizge qımastyǵyn bildirip jatyr ǵoı. Barlyǵymen shapsaq ta, qyrǵyzdarmen kókpar shappaıa qoıaaıyqshy. Ne keregi bar onyń? Biz endi olarǵa aǵa da, ini de emespiz. Biz olarǵa aǵaıynbyz. Bıik bolaıyqshy. Úıtti, búıtti degendi aıtpaıyq. Bizdiń kókparshylar alqany bere salý kerek edi. Eń bastysy qazaq pen qyrǵyzdyń rýhy kóteriler edi. Qamshy tıip ketti eken dep, aıyrylsyp ketýge bolmaıdy. Júgirip baryp qushaqtasý kerek edi.

– Altyn birde buıyrady, birde joq. Dostyq altynnan da qymbat dúnıe. Kelesi dúnıejúzilik kóshpendiler oıyndarynda bul jaǵdaı eskerile me eken?

–Alqa men oryndy berip, ókpelemeńder deý kerek edi. Jalǵyzdyqtan qorqý kerek. Qyrǵyzdardan basqa kimimiz bar? Baýyrymyzdy kishireıtpeý kerek. Bizdiń shendiler, kókparshylar baryp tatýlassyn. Bolmashy nárse úshin, búkil álemge uıatty bolmaý kerek. Aldymyzda áli myńjyldyqtar bar. Túrli-tústi qıyndyqtar bar. Qyrǵyz, ózbek, ázirbaıjan halqyna kómektesýimiz kerek. Túrkitildesterdiń barlyǵy baýyrlarymyz. «Meniń eki asylym bar. Biri – týǵan elim, biri – Muhtar Áýezov» dep aıtqan Shyńǵys Aıtmatovtyń arýaǵy rıza bolsynshy. Júz jasaǵan Jambyldyń, «Qyrǵyz bala» dep balasyna esimin qoıǵan Kenen Ázirbaıulynyń arýaǵy rıza bolsyn. Bizdiń elimizge kelin bolyp kelgen qyrǵyzdyń qyzdary, qyrǵyzǵa barǵan qazaqtyń qyzdary rıza bolsynshy. Bundaı dúnıe endi qaıtalanbasyn.

Qazaqta «qyrǵyz» degen rý bar. Bul da jaqyndyqty bildiredi. Qazaqta «kisilik» degen uǵym bar. Qyrǵyzdar ókpelep ketip bara jatqan kezde qazaqtar «kisilik» kórsetý kerek edi. Sheneýnikter osyny qolǵa alý kerek edi. Bul endi meniń pikirim.

Suhbattasqanyńyzǵa raqmet!

Injý О́mirzaq, «Alash.kz» ulttyq portalynyń tilshisi