Mafııa, jemqorlyq, munaı jáne Nazarbaev: AQSh elshisiniń Qazaqstan jaıly estelikteri

Foto: ashyq derekkóz

Qyrkúıektiń basynda AQSh-tyń Qazaqstandaǵy burynǵy elshisi Larrı Nepper Eurasianetportalynda eki bólimnen turatyn kólemdi maqala jarııalady, onda ol bizdiń eldegi qyzmeti týraly baıandady. Bul mını-memýarlardyń alǵashqy bóliginde dıplomat orys tyńshylary,  Nazarbaevtyń des bermeıtini jaıly jáne qazaqtyń qonaqjaılylyǵy týraly aıtyp bergen edi. Orda.kz maqalanyń ekinshi bóliminiń qysqartylǵan aýdarmasyn nazarlaryńyzǵa usynady. Munda Nepper qupııa túrde kisi óltirý, sybaılas jemqorlyq janjaly jáne Donald Ramsfeldtiń shalbary týraly baıandaıdy.

Oppozıııany qarmaqqa ilý

2000-jyldardyń basynda Qazaqstan men AQSh arasyndaǵy qarym-qatynasty demokratııa jáne adam quqyqtaryn qorǵaý máselelerindegi qaıshylyqtar qıyndatty. Nursultan Nazarbaevtyń saıası qarsylastaryn qýǵyndaýy amerıkalyq jáne eýropalyq dıplomattardyń narazylyǵyn týdyrdy.

2002 jyldyń naýryz aıynda Pavlodar oblysynyń burynǵy ákimi Ǵalymjan Jaqııanov Nursultan Nazarbaevtyń qoldaǵanyna qaramastan birinshi prezıdentpen araqatynasyn úzýge sheshim qabyldady. Ol birneshe oppozııonermen birge «Qazaqstannyń demokratııalyq tańdaýy» (QDT) qozǵalysyn qurdy (red. qazir ekstremıstik dep tanylyp, tyıym salynǵan). Budan keıin, eks-elshiniń estelikterine qarasaq, Nazarbaev Jaqııanovqa «qatty shúılikken».

«2002 jyldyń 29 naýryzynda Jaqııanov Almaty ortalyǵynda, Franııa, Ulybrıtanııa jáne Germanııa elshilikteri ornalasqan ǵımaratta franýz elshisimen kezdesti. Qazaqstannyń quqyq qorǵaý organdary men polıııasy ǵımaratty qorshap, Jaqııanovty ańdydy. Sonda meniń franýz áriptesim maǵan habarlasyp, úsh elshi aqyldasýymyz kerek ekenin aıtty», — dep eske alady Larrı Nepper.

Nepper Jaqııanovpen de, sol kezdegi basqa oppozıııa jetekshilerimen de kezdeskenin aıtty. Bul Djordj Býsh ákimshiliginiń demokratııany ilgeriletý baǵdarlamasynyń bir bóligi bolǵan desedi. Sol sebepti ol shaqyrýdy qabyldap, elshilikke barǵan.

«Meniń kóligim birikken keńsege jetken kezde, men qorshaýdan  ótý úshin AQSh-tyń týyn bulǵaýǵa májbúr boldym, al qorshaý mınýt saıyn úreıli bola bastady. Qazaqstan úkimeti Jaqııanovty ǵımarattan tek quqyq qorǵaý organdarynyń ertip shyǵa alady degendi ashyq kórsetti. Biz úsh elshiniń úkimeti men Qazaqstan bıligi arasyndaǵy qarym-qatynasy nasharlamaı turyp, bul jaǵdaıdy tez arada sheshýge shaqyrýdy talqyladyq», — dep eske alady Nepper.

Amerıkalyq elshi áriptes-dıplomattarǵa 2002 jyly syrtqy ister mınıstri bolǵan Erlan Ydyrysovpen kelissóz júrgizýdi usyndy. Ydyrysov pen sheteldik elshiler 3 sáýirde Ǵalymjan Jaqııanovtyń úıqamaqta bolýyna múmkindik beretin birlesken kelisimge qol qoıdy. Nepper oppozııonermen kezdesip, oǵan qaýip joq ekenin aıtty. Alaıda, bir aptadan soń, 10 sáýirde quqyq qorǵaý organdary Jaqııanovty Almatydaǵy úıqamaqtan Pavlodarǵa aýystyryp, ony qatań tergegen.

«Men dereý Astanaǵa ushyp baryp, Ydyrysovty prezıdent ákimshiliginde ustadym. Ekeýmiz edáýir tartysqan soń, PA qyzmetkerleri kabınetterinen syrtqa shyǵýǵa májbúr boldy. Ydyrysov meniń narazylyq tanytýyma esh negiz joq ekenin, óıtkeni AQSh úshin bul kelisimniń bir bóligi bolmaǵanyn aıtty. Men Qazaqstan úkimeti óz erkimen jasalǵan kelisimnen bas tartsa, bul aýyr ári uzaq merzimdi saldarǵa ákeletinin qarsy argýment retinde aıttym» dep jazady eks-elshi.

Maýsym aıynda Nazarbaev Erlan Ydyrysovty syrtqy ister mınıstri laýazymynan alyp tastady. Onyń ornyna Qasym-Jomart Toqaev keldi. Shilde aıynda Jaqııanovtyń isi sotqa tústi, al tamyzda oppozııoner jeti jylǵa kolonııaǵa jiberildi.

«Endi Jaqııanovtyń isi Qazaqstan úkimetimen jolyqqan saıyn ár dıplomatııalyq kezdesýdiń basty taqyrybyna aınaldy. Sonymen qatar Nazarbaevpen orys tilinde sóıleskenimizde birneshe ret osy taqyryp týraly sózge kelip qalyp jattyq», — dep eske alady Larrı Nepper.

Ǵalymjan Jaqııanov 2006 jyly shartty túrde merziminen buryn bosatyldy. Al birneshe jyldan soń AQSh-qa kóshti. Ol endi saıasatpen aınalyspaıdy.

Mafııa sııaqty kisi óltirý

Nepperdiń estelikterine zer salsaq, Jaqııanov Nazarbaevpen qaqtyǵys nátıjesinde taǵdyry dramaǵa tolǵan jalǵyz qazaqstandyq saıasatker emes.

2004 jyldyń kókteminde amerıkalyq dıplomat Zamanbek Nurqadilovpen kezdesýge kelisken edi. Ol kezde Nurqadilov QR Tótenshe jaǵdaılar agenttiginiń tóraǵasy bolǵan. Elshi kezdesýdiń taqyrybyn naqty bilmese de, terrorızmmen kúres týraly bolar dep boljaǵan.

«Nurqadilov Almatynyń burynǵy ákimi ári Nazarbaevtyń jaqyn dostarynyń biri retinde tanymal bolǵan. Maǵan jeke kezdesý uıymdastyryp, televızııalyq monıtorlarmen, kompıýterlermen jáne meniń oıymsha, jazý qurylǵylary toly operaııalyq ortalyqqa apardy. Nurqadilov Nazarbaevty jemqorlyq jáne bılik ókilettigin asyra paıdalandy dep aıyptap, uzaq sóıledi. Jazý qurylǵylarynyń jumys istep turǵanyn eskerip, Nurqadilovty tyńdap, bólmeden shyqtym. Keıin Nazarbaev Nurqadilovty qyzmetinen bosatty. Olardyń arasyndaǵy kıkiljiń men 2004 jyldyń jazynda elshi retindegi ókilettigim aıaqtalǵanǵa deıin jalǵasty. 2005 jyldyń 12 qarashasynda Nurqadilovty jeke kabınetinde úsh oq jaraqatymen, sonyń ishinde eki oq keýde tusyna jáne bireýi basyna atylǵan kúıi tabyldy. Úkimet tergeý júrgizip, bul ózin-ózi óltirý dep jarııalady, biraq qalaı Nurqadilov úsh oqty bir ózi atqanyn túsindire almady» dep jazady Larrı Nepper.

Sol kezde Qazaqstannyń Reseıdegi burynǵy elshisi ári aqparat mınıstri Altynbek Sársenbaev amerıkalyq dıplomatty jeke áńgimege tartqan. Sársenbaev pen Nepper meıramhanada kezdesti. Mınıstr Nazarbaevpen baılanysyn úzýdi jáne oppozıııaǵa ótýdi josparlap júrgenin moıyndady.

«Ol qandaı táýekelge bel býǵanyn sezindi, biz tyǵyz baılanysta bolýdy kelisip aldyq. Sońǵy ret men ony 2004 jyldyń maýsymynda brıtan elshiliginde korolevanyń týǵan kúni merekesine arnalǵan qabyldaýda kórdim. Bul men Qazaqstannan ketpeı turyp bolǵan edi. Men oǵan sáttilik tilep, meniń muragerimmen kezdesýine bolady dedim. 2006 jyldyń 13 aqpanynda Sársenbaevtyń, onyń kúzetshisi men júrgizýshisiniń deneleri Almatynyń taý bókterinen tabyldy. Olardy atyp óltirgen, qolyn artqa qaratyp baılaǵan eken. Bul tipti naǵyz mafııanyń jazalaý stıli dersiń», dep eske alady Nepper.

Sarsenbaevtyń ólimine qatysty istiń negizinde tapsyrys berýshi sanalǵan — Senat apparatynyń basshysy Erjan О́tembaev jáne birneshe burynǵy quqyq qorǵaýshylar sottaldy. Eks-elshiniń pikirinshe, tergeý asyǵys bolǵan. Onyń ústine ashyq ótpegen. Dıplomat «Nazarbaevtyń jolyn kesý –  óte qaýipti is boldy» dep tujyrymdady.

Nazarbaevtyń haty jáne Teńizdi qutqarý

Amerıkalyq dıplomatty alańdatqan jumbaq ólimder ǵana emes edi. Qazaqstan men AQSh arasyndaǵy qarym-qatynastardyń mańyzdy bóligi — Qazaqstannyń munaı-gaz sektoryna quıylǵan AQSh ınvestıııalary boldy. Nazarbaev Qazaqstannyń munaı ken oryndaryn damytý úshin, ásirese Teńizdi damytý úshin ınvestıııalarǵa muqtaj ekenin túsindi.

Osyǵan baılanysty Teńizdi damytýǵa ınvestıııa salýǵa daıyn amerıkalyq kompanııalar úshin prezıdentke tikeleı shyǵý kerek boldy. Eks-elshi Chevron korporaııasy, Qazaqstan úkimeti, Reseıdiń «Lýkoıl» kompanııasy jáne «birneshe kórnekti deldaldar» arasyndaǵy kópjaqty kelissózder naq shaıqasqa aınaldy dep eske alady. Osy dıplomatııalyq kúrestiń nátıjesinde alty mıllıard dollar kóleminde ınvestıııa tartyldy.

2001 jyly amerıkalyq ınvestorlar men Qazaqstan úkimeti Teńizdi keńeıtý jobasy týraly kelisim jasady. Sol kezde onyń quny 3,5 mıllıard dollar dep baǵalanǵan. Biraq 2002 jyldyń kúzinde qarjylandyrý jáne salyq máseleleri boıynsha kelispeýshilikter týyndap, kelissózder toqyraýǵa ushyrady.

«Kelissózderdiń kezekti otyrysynan keıin menimen kezdesken Chevron/Texaco jáne Exxon/Mobil ókilderi Nazarbaevqa tikeleı shyǵý múmkin bolmaǵanyn aıtyp shaǵymdandy. О́ıtkeni ol kelissózderdi Energetıka mınıstrligi men «QazMunaıGazǵa» tapsyrǵan. Amerıkalyq ınvestorlar olardyń qarjylandyrý jáne salyq máseleleri boıynsha pozıııalary 1993 jylǵy Teńizdi basqarý boıynsha bastapqy kelisimge sáıkes ekenin alǵa tartty. Biraq olar Qazaqstan úkimetiniń Nazarbaevtyń tikeleı aralasýynsyz mámileni jaba almaıtynyna sengen joq», dep eske alady Larrı Nepper.

2002 jyldyń sońynda jobanyń aıaqtalý qaýpi týyndady. Investorlar AQSh úkimetiniń kelissózderge tikeleı aralasýyn qalamady. Degenmen Nepper sol kezde AQSh-tyń Saýda mınıstri Don Evansqa Nursultan Nazarbaevqa hat jiber dep surady jáne Vashıngtonnyń jobany aıaqtaýǵa zor qyzyǵýshylyq tanytyp otyrǵanyn atap ótti. Nazarbaev Evansty qurmettedi. Sondyqtan Nepper hattyń osyǵan áser etýi múmkin dep sanady.

Nátıjesinde 2003 jyldyń qańtarynda Nazarbaevtyń jeke aralasýymen daý sheshildi jáne bes jyldan keıin joba júzege asyryldy. Degenmen Teńizdi keńeıtý jobasy áli de qıyndyqtarǵa tap bolyp otyr.

«Qazaqgeıt», «Qazaqstan koroli» jáne Ramsfeldtiń shalbary

2003 jyldyń naýryzynda FBI amerıkalyq yqpaldy bıznesmen jáne Nursultan Nazarbaevtyń energetıka máseleleri boıynsha keńesshisi Djeıms Genrı Gıffendi tutqyndady. Gıffen Shveıarııa bankine yqpaldy qazaqstandyq saıasatkerlerdiń — birinshi prezıdent Nazarbaevtyń da esepshottaryna zańsyz aqsha aýdardy dep aıyptaldy. Bul úlken jemqorlyq daýy «Qazaqgeıt» dep ataldy.

«Gıffen Nıý-Iorkte jáne Almatydaǵy sándi rezıdenııalarynyń ıesi retinde tanymal edi. «Qazaqstan koroli» degen atpen belgili boldy jáne Nazarbaevqa shyn berilgen adam retinde tanyldy»,dep eske alady Larrı Nepper.

Qazaqstan elıtasy Gıffenniń yqpalyn shekteýge tyrysqanymen, ol Nazarbaevtyń energetıka salasyndaǵy senimdi kómekshisi boldy. Bıznesmen tutqyndalǵan kezde, onyń prezıdentke jáne burynǵy premer-mınıstr Nurlan Balǵymbaevqa mıllıondaǵan para men qymbat syılyqtar bergeni anyqtaldy.

«Syrtqy ister mınıstri Toqaev Qazaqstan úkimetiniń Gıffenniń taǵdyryna múldem qyzyqpaıtynyn, biraq AQSh federaldyq sotynda prezıdent Nazarbaevtyń para alǵany týraly aıyptaýlardyń bolǵanyn qalamaıtynyn jetkizdi. Men Aq úı nemese basqa da atqarýshy organdar Gıffenniń isine, sotqa áser etpeıdi dep jaýap berdim. Toqaev muny túsinip qabyldady, biraq Nazarbaev prezıdent Býsh bul isti jaýyp tastaıdy dep kútkenin bildirdi. Nazarbaev osyndaı jaǵdaılarda ózi de solaı jasaǵan bolar edi»,dep jazady Larrı Nepper.

84 mıllıon dollardyń Nazarbaev pen Balǵymbaevtyń Shveıarııadaǵy esepshottarynda buǵattalýy Qazaqstan men AQSh arasyndaǵy qatynastardy odan ári kúrdelendirdi. Tek 2007 jyly eki tarap ózara tıimdi sheshimge kelip, bul qarajatty qaıyrymdylyqqa aýdarýǵa sheshim qabyldady.

2004 jyldyń aqpanynda AQSh qorǵanys mınıstri Donald Ramsfeld Qazaqstanǵa kelgende, Gıffenmen baılanysty jaǵdaı áli de eki el arasynda kózge súıel bolyp turdy. Larrı Nepper úkimet múshelerinen Ramsfeldpen kelissózder barysynda «Qazaqgeıt» taqyrybyn kótermeýdi surady.

«Premer-mınıstrdiń keńsesine bara jatqan jolda men qorǵanys mınıstrine Gıffenniń isi týraly suraqtyń kóterilýi múmkin ekenin eskerttim. Áleýmettik kelisimderdiń aldynda premer-mınıstr Danıal Ahmetov Gıffenniń isin kóterip, Ramsfeld pen prezıdent Býshtan Qazaqstan men AQSh arasyndaǵy qatynastardy qıyndatatyn bul máseleni sheshýdi talap etti. Árıne, Ramsfeld óz tarapynan AQSh Qorǵanys mınıstrliginiń kelisimderinde sybaılas jemqorlyqpen kúres jónindegi óz áreketterin atap ótip, Gıffenniń isinde Qazaqstan úkimetiniń tolyq ashyqtyǵy eń jaqsy sheshim bolatynyn aıtty», — dep jazady Larrı Nepper.

Ramsfeldtiń sapary tabysty aıaqtalady dep kútkenimizben, úlken qıyndyqqa aınalýy múmkin edi. Biraq mınıstrge dástúrli syı retinde berilgen kazaq shapany bul jaǵdaıdy jaqsartýǵa kómektesti.

«Mınıstrlikten qaıtyp bara jatqanymyzda, Ramsfeldtiń shalbarynyń tigisi sógilip ketkenin baıqadym. Bul óte yńǵaısyz jaǵdaı boldy, óıtkeni biz qonaq úıge, Qazaqstan men AQSh-tyń jýrnalısteri toly holl arqyly ótýimiz kerek edi. Sonda esime kóligimniń júksalǵyshynda jatqan dástúrli qazaq shapany tústi. Ramsfeld shapandy kıip, sál-pál qıyndyǵymyzdy ádemi jasyryp, qonaq úıge saltanatty túrde kirdi. Sondaǵy jurt tań-tamasha qaldy, al men bul istiń oń sheshilgenine qýanyp, jeńildep qaldym», — dedi Nepper.

Ramsfeld shapannyń arqasynda shalbarynyń jyrtyǵyn kórsetpedi. Al Gıffenniń isi taǵy jeti jylǵa sozyldy. Tek 2010 jyly bıznesmen salyqtan jaltarǵany úshin kináli dep tanylyp, aıyppul salyndy. Nátıjesinde «Qazaqgeıt» esh nátıje bermeı aıaqtaldy. Biraq «Qazaqtyń koroli» bolǵan Gıffenniń saıası yqpaly máńgilikke joıyldy.