ماعجان جۇماباەۆتىڭ شىعارماشىلىعىنداعى فولكلورلىق ءداستۇر

جازبا ادەبيەتىنىڭ ىرگەتاسى قالانعان شاقتان باستاپ, وعان جان-جاقتى قىزىعۋشىلىق تانىتۋشىلار سانى ارتتى. سەبەبى ەتنوگرافيا, تاريح, ادەبيەت, ءتىلسىز حالىق جاسايدى دەۋ قاتە پىكىر ەدى. قازاق حالقىنىڭ سان عاسىرلاردان بەرى كەلە جاتقان مول مۇراسىنىڭ دانالىلىعى مەن دارالىعىن دارىپتەيتىن تىڭ دۇنيەلەردى ساقتاپ قالۋ, جيناپ تەرۋ, ەلىكتەپ جازۋ سەكىلدى دۇنيەلەر دە الاش كەزەڭىندە كەڭىنەن ەتەك الدى. الاششىل ازاماتتار قازاق فولكلورىن تەك تۇرمىستىڭ بولشەگى سەكىلدى قاراستىرماي, تۇتاس الەممەن تەڭ دەگەن باعاسىن بەردى. اسىرەسە فولكلوريستيكا ماسەلەسىنە دەڭ قويىپ, تۋىندىلارىنا ءجيى پايدالانعان قازاقتىڭ اقىنى, الاششىل ازامات ماعجان ەدى.

ماعجان جۇماباەۆ شىعارمالارىنداعى فولكلور بىرنەشە ۇرپاقتىڭ يلەۋىنەن ءوتىپ, ساراپتالعان, قوعام اراسىندا مويىندالعان دۇنيە. بۇگىندە قازاق عالىمدارى ماعجان شىعارمالارىنداعى سيمۆوليكانى زەرتتەپ الەك بولۋدا. الايدا سيمۆوليكادان بۇرىن قوردالانعان فولكلور ماسەلەسىن زەرتتەسەك, ۇشان تەڭىز بايلىققا قول جەتكىزەتىنىمىز حاق. ماعجاننىڭ جازعان ولەڭدەرىن الساق تا, جالعىز-جارىم اڭگىمەسى «شولپاننىڭ كۇناسىن» الساق تا ىشىنەن مارجان تەرگەندەي ۇڭىلە بەرەسىڭ.

ماسەلەن, «كەشەگى اساۋ جاس جۇرەك

بەتىمنەن ءتاتتى ءبىر ءسۇيىپ,

الدىڭا الشى الديلەپ…

بالقيدى جانىم بۇل كۇيگە.

مەنى دە, ءولىم, الديلە,

الديلە, ءولىم, الديلە!» دەگەن ولەڭ جولدارىنان «ءالدي, الديگە» دەگەن ماعجاننىڭ تانىم-تۇسىنىگىن, تەرەڭ كوزقاراسىن اڭعارۋعا بولادى. ءوز حالقىنىڭ مەنتاليتەتىن, ىزگى قاسيەتتەرىن بالا بويىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن قازاق ايەلدەرى جاڭا تۋعان نارەستەگە «ءالدي, ءالدي» ياعني «بەسىك جىرىن» نازىك ۇنىمەن اۋەلەتە شىرقايتىن بولعان. ءالديدىڭ قاسيەتى ءالى دە تولىق زەرتتەلمەي كەلە جاتقان قۇپياعا تولى تىلسىم دۇنيە دەسەك تە ارتىق ايتقانىمىز ەمەس-اۋ, ءسىرا?! سول سەكىلدى ماعجان دا بۇل ولەڭ جولدارىنان اناعا ەمەس, ولىمگە الديلەۋىن ءوتىنىپ سۇراعان, جۇمساق جەتكىزگەن… ماعجاننىڭ وسى ولەڭ ارقىلى وزىنە ءولىم تىلەۋى ءومىر تىلەۋمەن بىردەي بەرىلگەندىگىمەن ەرەك. سەبەبى ءبىر عانا ولەڭنەن بەسىك جىرى مەن جوقتاۋ ماندەس فولكلوريزم ءوڭ بويىندا ورىلەدى. بالكىم بۇگىندە ءالديدى قولدانۋشىلار سانى تىم سيرەپ كەتكەننەن بە ەكەن, وسكەلەڭ ۇرپاق «تيك-توكشىل» بولىپ جەتىلۋدە… بۇل – بۇگىنگى قوعامنىڭ دەرتى. ال ماعجان دەرت دەگبىرىمىزدى الماسىن دەدى مە ەكەن, فولكلورلىق سيپاتتا ءولىمنىڭ وزىنە الديلەۋىن وتىنگەن. ەندەشە اقىن شىعارمالارىن وقىپ وسكەن بالا ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ سۋسىنىنا قانىپ, دانالىق پەن دارالىققا ۇمتىلادى.

ەندى ماعجاننىڭ «قويلىبايدىڭ قوبىزى» اتتى جىر دەستەسىنە ۇڭىلەيىك.

ماعجاننىڭ قوبىز اسپابىنا دەگەن ەرەكشە ءبىر ىقىلاسىن پوەمادان بايقاي الامىز. اقىن قوبىز تاعدىرىن باقسى تاعدىرىمەن بايلانىستىرادى. «قاراعايدىڭ تۇبىنەن قايىرىپ العان, ۇيەڭكىنىڭ تۇبىنەن ءۇيىرىپ العان» قوبىزدى كيە تۇتادى. قوبىز ۇنىنەن ميستيكالىق سارىن ىزدەپ قانا قويماي, ءومىردىڭ وتكىنشى ەكەنىن شىعارما بارىسىندا وقىرماندارعا جەتكىزۋگە تىرىسادى. قوبىزدىڭ قۋاتىن, قازاق ءۇشىن وتە بيىك باعالاناتىن اسپاپ ەكەنىن بولاشاق ۇرپاققا ۇعىندىرعىسى كەلەدى. قوبىز ۇنىمەن قارا تاستى دا سويلەتۋگە قاۋقارلى حالىق ەكەنىمىزدى جەتكىزەدى.

ولاي بولسا قويلىبايدىڭ قوبىزى – فولكلوريستيكا سالاسىنىڭ جەمىسى. ونداعى ميستيكا, شامانيزم, رۋحانيات, دانا قۇندىلىعى سەكىلدى سينكرەتتى ۇعىمدار فولكلورتانۋدىڭ دامۋىنا ەداۋىر ۇلەس قوستى دەگەن ءسوز.

ەندى اڭگىمە ارناسىن ماحابباتقا قاتىستى جىر جولدارىنا بۇرايىق.

1922 جىلدىڭ باسىنان ماعجان جۇماباەۆتىڭ تەگىس جيناعىنىڭ شىعۋى ناتيجەسىندە «ءسۇي, جان ساۋلەم» ولەڭى ەلگە كەڭىنەن تارادى. بىرەۋلەر بۇل عازالدى سۇيىكتىگە دەگەن تەرەڭدەپ كەتكەن قۇشتارلىقتان تۋعان دەسە, ەندى بىرەۋلەرى وزگەشە تۇجىرىم جاسادى. ەل اراسىندا اۋىزەكى ءسوز بارىسىندا جاقسى كورەتىن بالاسىن نەمەسە  جاقىن ادامىن «جارىعىم», «قاراشىعىم», «قارعام» دەپ ايتۋ بۇرىننان كەزدەسكەن. ياعني سۇيىكتى ادامىن رەنجىتىپ الماۋ ماقساتىندا, اتىن تۋرا ايتپاي «تابۋ» داستۇرىنە قاراي يكەمدەگەن. مىنە, وسى «جارىعىم» دەگەن كەڭ تارالعان ءسوزدىڭ ورنىنا ماعجان جۇماباەۆ «ساۋلەم» دەگەن اسا سۇلۋ ءسوزدى قولدانىپ, وعان «سۇيىكتىم, عاشىعىم, ماحابباتىم» دەگەن ماعىنا بەرگەن. وسىلايشا ماعجان شىعارمالارى ارقىلى «ساۋلەم» ءسوزى ەل ساناسىنا كەڭىنەن تاراپ, ءانشى بىتكەن بىرتە-بىرتە سول عاجاپ ءسوزدى انگە ءجيى قوساتىن بولعان. ەندى بۇل ءداستۇرلى ءسوزدىڭ بىرىنە اينالىپ, فولكلورلىق انگە دە, حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرىنە دە كىرىگىپ كەتتى. الايدا بۇگىندە ونى ەشبىرى سولاي ەكەن دەپ ويلامايدى. وسىدان-اق, ماعجاننىڭ حالىق دانالىعىنا دەگەن قۇرمەتىن اڭعارۋعا بولادى.

ەندى بىرىندە ماعجان ەتنوگرافيالىق ولەڭ ورەدى. ولەڭنىڭ ءوڭ بويىنان قازاقي ۇلتتىق قۇندىلىق, ءداستۇردى دارىپتەۋ, ۇلتتىق اسقا دەگەن قۇرمەت بىردەن اڭعارىلادى. ەڭ باستىسى ەرتەگىدەي ءتاتتى فولكلورلىق ءيىستى بىردەن سەزەسىز.

بۇل قىمىزدىڭ ارعى اتاسىن سۇراساڭ,

قۇلاشا قۋلىق بيە ءسۇتى ەدى.

تومسارعان ەركە قازاقتىڭ اسى ەدى, — دەيدى اقىن. دەسە دەگەندەي-اق, قىمىز – قازاقتىڭ ماقتان تۇتار ۇلتتىق تاعامى. بۇگىنگى زاماندا ونىڭ دا قۇنى وزگە سۋسىندارعا قاراعاندا تومەندەپ قالدى. الايدا اقىن ءوز ولەڭى ارقىلى جان سۋسىنىمىزدى قاندىرىپ, بەلگىسىز ءبىر بالداي الەمگە جەتەلەيتىندەي…

كەلەسى كەزەك اقىننىڭ جالعىز-جارىم اڭگىمەسى «شولپاننىڭ كۇناسىندە». ءالى كۇنگە دەيىن وقىرمان قاۋىمنىڭ ويى شولپان كۇنالى مە, الدە كىنالى مە دەپ ەكىگە جارىلادى. بالكىم شولپاننىڭ باسىنان وتكەن وقيعالارعا شولپاننىڭ ءوزى ەمەس, قوعام, ادامزات, ۋاقىت, كەڭىستىك, قالا بەردى ەر ازاماتتار كىنالى شىعار. بالكىم شولپاننىڭ ءوزى كۇناھار شىعار. الايدا قىز باسىنان وتكەن ۇلتتىق پسيحولوگيالىق سوققى ءولىم كونتسەپتىسىنە اكەلىپ تىرەيدى.

بۇل شىعارما — قازاق ايەلى مەن وتباسى دەگەن ۇلتتىق ۇعىمداردى دارىپتەۋشى شىعارما. شولپان – سۇيگەنىنە قوسىلعان, جاتسا دا, تۇرسا دا ازاماتىنىڭ اماندىعىن تىلەيتىن اقىلدى ارۋ, پاراساتتى ايەل بولادى. الايدا كۇيەۋىنە دەگەن شەكسىز, شەتسىز, ەسسىز ماحابباتىنىڭ ناتيجەسىندە بالا بولماۋىن ءبىر تاڭىردەن تىلەپ باعادى. قۇداي تىلەگىن ىشىنە تۇسىرگەندىكتەن بە ەكەن, قابىل بولىپ, انا دەگەن قاسيەتتى اتاۋدان ايىرىلادى. شولپان — جالعان دۇنيەدەگى ءتىرى پەندەنىڭ جۇبانىشى بالا ەكەنىن ۇعىنعان شاقتا ءبارى كەش ەدى. شولپان تاعى دا كۇيەۋىنىڭ باقىتى ءۇشىن كۇنالى بولادى. بالكىم, بۇل شولپاننىڭ اقىلسىزدىعىنان با ەكەن, الدە قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان تۇسىنىگى «بالاعا» عانا تىرەپ قويعاندىعىنان با, باقىتسىزدىققا وسىلايشا قادام باسادى. بۇل شىعارمانى وقىرمان ءوز تۇسىنىگىنە, ءتالىم-تاربيەسىنە, سانا-سەزىمىنە قاراي تۇرلىشە تۇسىنەدى. بىرەۋلەرى شولپاندى داتتاپ الەك بولسا, ەندى ءبىرى ءتۇسىنىپ باعادى. بىراق شىعارمانىڭ تاربيەلىك ءمانى انا اتانۋ, جولداسىنا پەرزەنت ءسۇيدىرۋ – ايەل بىتكەننىڭ ەڭ ۇلكەن جەڭىسى ەكەنىن ۇعىندىرعانداي. ياعني ۇلتتىق پسيحولوگيزم مەن فولكلورلىق ۇعىم تەرەڭ استاسىپ كەلگەن بۇل تۋىندى – ماعجان شىعارمالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ وزىعى.

قورىتا ايتقاندا, ماعجان كەڭەستىك جۇيەگە اشىقتان اشىق قارسى شىقپاسا دا, اسقان دانالىقپەن قازاق حالقىن ۇلتتىق وبرازىن ۇعىنۋعا شاقىرادى. سول ارقىلى ءدىلىمىزدى, ءدىنىمىزدى, ءتىلىمىزدى, قالا بەردى «قازاق» دەگەن ارلى اتاۋىمىزدى ماڭگى ساقتاپ قالامىز دەگەن تۇسىنىكتە بولادى. ماعجاننىڭ ۇلتشىلدىعى وسىلاي كورىنىس تاپتى. كەڭەستىك جۇيە ماعجاننىڭ جاسىن وتىنداي جارقىلداپ پوەزياعا كەلۋىنەن, دىڭگەگى مىقتى اقىن اتانۋىنان قورىقتى. اقىرىندا «الاشىم» دەگەن اقىن ۇلى سۇرەڭگە ۇشىرادى, جالعاننىڭ كەمەسىنە ۇلتىن سۇيگەنى ءۇشىن, فولكلورلىق داستۇرگە دەگەن ادالدىعى ءۇشىن ماڭگىلىككە ءمىنىپ كەتە باردى. الايدا اقىننىڭ ارتىندا وشپەس مۇرا بولىپ تىڭ تۋىندىلارى مەن تالداۋلارى, ماقالالارى قالدى. سوندىقتان ماعجاننىڭ مۇراسى – قازاق ءۇشىن ماڭگىلىك ازىق بولماق!

اقگۇل ايداربەكقىزى