ماقسات حالىق: شيكىزاتى بار, كادر ماماندارى قامتىلعان ەلدە اەس بولماۋى – لوگيكا قايشى نارسە

– ماقسات مىرزا, ەلدەگى ەكونوميكانىڭ اقساپ تۇرعان تۇستارىنا اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى اسەر ەتە مە? ەنەرگتيكا سالاسىندا ايتىلىپ جاتقان داعدارىس ماسەلەسىنە پىكىرىڭىز قانداي?

– ءبىزدىڭ ەلدە وسى ۋاقىتقا دەيىن ەنەرگەتيكا ءپروفيتسيتتى بولىپ كەلدى. ەلدەگى ەنەرگيا وندىرۋدە ارتىقشىلىق بار. الايدا, سوڭعى ۋاقىتتاردا ەنەرگيا تاپشىلىعى بايقالىپ جاتىر. سونداي-اق, الداعى ۋاقىتتا بىزدە دەفيتسيت ناقتى بولادى دەگەن بولجامدار بار. بۇل تۇجىرىمداردى كوپتەگەن عالىمدار, ساراپشىلار ايتتى.

اەس – بالامالى, جاسىل ەنەرگيا كوزدەرىنە جاتادى. قوعامعا جانە تابيعاتقا زيانىن كەلتىرمەيتىن ەنەرگيا ءوندىرۋ كوزى بولىپ تابىلادى. بەلگىلى ءبىر دارەجەدە, بالامالى ەنەرگيانى ءوندىرۋ ماقساتىندا بولاشاقتا سالعانىمىز دۇرىس دەپ ويلايمىن. دەسە دە, ونىڭ ەكىنشى جاعىن قاراستىرۋىمىز كەرەك. سالاتىن ەل حالىق اراسىندا ءجيى تالقىلانادى. كوپشىلىك رەسەيدى قۇپتاماي, كورەي, فرانتسيا ەلدەرىنىڭ باعدارلاماسىن قولداپ وتىرعانى وتىرىك ەمەس.

– ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىزدا اتوم ستانتسياسىنىڭ ءتيىمدى تۇستارى قانداي?

– اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ پايدالى تۇستارى كوپ. ونىڭ بالامالى ەنەرگيا كوزىنە جاتۋى, ەكولوگياعا كومىرقىشقىل سىندى زياندى زاتتاردى تاراتپاۋى جانە تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى ءبىزدىڭ ماماندارىمىزدىڭ بولۋى. قازىرگى تاڭدا ەلدەگى ەنەرگەتيكا سالاسىن وقىتاتىن وقۋ ورىندارىندا فيزيكتەر, تەحنيكتار دايىندالىپ جاتىر. وسى ورايدا سۇراق تۋىندايدى. ءبىز مامانداردى كىم ءۇشىن دايىنداپ جاتىرمىز? بىلىكتى, بىلگىر ستۋدەنتتەردى وقىتىپ الىپ, شەت ەلدەگى ءوندىرىستى دامىتۋعا جىبەرمەي ءوز ەلىمىزدە قالدىرعانىمىز ابزالىراق ەمەس پە.  ودان وزگە ءتيىمدى تۇسى – ەلىمىزدەگى ۋران قورىنىڭ جەتكىلىكتى دەڭگەيدە بولۋى. وزگە ەلدەن الدىرماي وزىمىزدەن تۇتىنۋىمىز, بىزگە ارزانعا تۇسەدى. وزگە ەلدەردەگىدەي وتىندى سىرتتان الدىرتپايمىز. بۇل نەگىزىنەن ۇلكەن شىعىن.

– كوپ مامانداردىڭ پىكىرىنشە ءبىزدىڭ ءار ىشكەن اسىمىزدا, كيگەن كيىمىمىزدە ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ ۇلەسى بار. سول ەنەرگەتيكا ۇلەسىن ەلىمىز قازىر قانشالىقتى ءتيىمدى جولمەن الىپ وتىر? قانشا قارجى جۇمسالۋدا? ونى جانداندىرۋىمىز قاجەت پە?

– قازىر كومىردەن ەنەرگيا الىپ وتىرمىز. بوالاشاقتا كاربون سالىعى سالىناتىن بولادى. وسىعان سايكەس كومىردەن الىناتىن ەنەرگيانىڭ قۇنى ارتادى. سوندىقتان دا, كومىردەن الىناتىن ەنەرگيانىڭ ءوزى ءتيىمسىز بولايىن دەپ تۇر. ال جەل, كۇن ەنەرگياسى ءسوزسىز ءالى دە قىمبات.

اەس – ەلدەگى شيكىزاتتىڭ مامانداردىڭ بولۋىمەن بىزگە ءتيىمدى بولعانىمەن ساراپشىلار ايتىپ جاتقان بولجامدى قاۋىپتەردىڭ الدىن الۋىمىز ءتيىس. مەنىڭ تۇىسىنىگىمدە ساراپشىلار ءالى دە ەلەكتر ەنەرگياسىن الۋ كوزدەرىن ۇستەل ۇستىنە قويىپ بارلىعىن ەسەپتەپ شىعۋلارى كەرەك. كومىردەن وسىنشا ەنەرگەتيكا الىنادى, وعان كاربون سالىعى سالىنسا ونىڭ قۇنى وسىنشا ارتادى, جەل ەنەرگياسى بىزگە مىناداي سۋمماعا شىعادى, ونىڭ قۇرال-جابدىقتارى مىنشاعا ساتىپ الىنادى دەگەن سياقتى تولىق زەرتتەۋ جۇرگىزىلۋى كەرەك.

سوڭعى ۋاقىتتاردا وزون ەنەرگياسى جايلى دا ايتىلىپ جاتىر. عالىمداردىڭ پىكىرىنشە, باسقا-باسقا قازاقستاننىڭ وسى باعىتتاعى الاتىن ەنەرگياسى جاڭالىق بولۋى مۇمكىن. باسقالارعا قاراعاندا ءبىز باسەكەگە قابىلەتتى بولۋىمىز مۇمكىن دەگەن, پىكىرلەر دە بار.

– اەس سالعان, سول ارقىلى ەنەرگەتيكا جۇيەسىن جۇرگىزىپ وتىرعان ەلدەرمەن قازاقستان ەكونوميكاسىن سالىستىرۋعا كەلە مە? قانشالىقتى ارتتا كەلەمىز?

– اەس سالعان وزىق ەلدەردىڭ بارلدىعىن الىپ قارايتىن بولساق, اەس سالىنعان ماڭايدا قالا تۇرادى نەمەسە ەلدى-مەكەن. قالىپتى جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعىن كورىپ ءجۇرمىز. بۇل تۇرعىدان العاندا سولاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەلدەر قانشاما.

تاريحقا ۇڭىلسەك قاۋىپ سوعىس جاعدايلارىنان تونەدى. فۋكۋسيمو, چەرنوبىلداعى جايتتارعا تابيعي اپاتتار سەبەپ بولدى. الايدا مۇنداي فاكتىلەر كوپ ەمەس تە. بۇل دەگەنىمىز, اتالمىش سالاعا قانشالىقتى بىلىكتى مامانداردىڭ قاجەت ەكەندىگىن دالەلدەيدى. ويتكەنى ادامي فاكتوردىڭ اسەرىنەن دە ولقىلىقتار بولۋى مۇمكىن.

– حالىق اراسىندا راديوفوبيا تاراعانى راس. ونى اەس-كە دەگەن ەلدىڭ ويىنان ءبىلىپ وتىرمىز. مۇنىمەن قالاي كۇرەسەمىز?

– راديوفوبيا قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن ەلدەردە بار. اەس سالىنعان كەز كەلگەن ەلدى الىپ قاراساق حالىق نارازىلىق تانىتقان ەدى. ولار وزدەرىنىڭ ومىرلەرى ءۇشىن ۋايىمدادى. الايدا, ول جاقتا راديوفوبيامەن كۇرەس جۇرگىزۋ ءۇشىن اەس تۇرعان كولگە بالىقتار اسىراعان. ارتىنشا سول بالىقتاردى اۋلاۋ بويىنشا ءتۇرلى فەستيۆالدەر, جارىستار ۇيىمداستىرعان. نەگىزىنەن ەڭ سەزىمتال تىرشىلىك يەسى – بالىقتار بولىپ كەلەدى. ادامدار سول جەردەگى بالىقتاردىڭ ساۋ ەكەنىنە كوزدەرى جەتكەندىكتەن, اەس-تەن قورقۋىن توقتاتتى. وسىنداي تاجىريبەلەردى ءبىزدىڭ ەلدە دە جۇرگىزىپ, حالىقتى وياتۋىمىز كەرەك.

قوعامنىڭ دامۋىنان, ىلگەرى تەحنولوگيانىڭ دامۋىنان كەرى قالىپ قالماۋىمىز كەرەك. ەكونوميست رەتىندە تيىمدىلىك كورىپ تۇرعانىم, شيكىزاتى بار, كادر ماماندارى قامتىلعان ەلدە اەس بولماۋى – نونسەنس جاعداي.

– جاۋاپتارىڭىزعا راقمەت!

دينا ليتپين