Májilis depýtaty Gúldara Aldanyshqyzy: Dárigerdiń mártebesin áli de kóterý qajet

Solardyń biri medıına qyzmetkerlerin qoldaýǵa jáne jalpy densaýlyq saqtaý salasyn damytýǵa baǵyttalǵan zań bolǵany sózsiz. Osyǵan oraı únemi medıına máselesin kóterip júrgen Májilis depýtaty Gúldara Aldanyshqyzyn sózge tartqan edik.

– Gúldara Aldanyshqyzy, uzaq jyldar boıy medıına salasynda jemisti eńbek ettińiz. Bul salanyń jetistikteri men kenje qalǵan tustary ózińizge barynsha tanys. Májilistiń minberinen de medıına máselelerin kótergen birneshe márte depýtattyq saýal joldadyńyz. Palatanyń jalpy otyrysynda da, komıtettiń talqylaýlarynda da elimizdiń áleýmettik salasyna qatysty zań jobalaryn qaraý barysynda da únemi belsendilik tanytyp kelesiz. Jalpy búginde medıınanyń talqylaýdy qajet etetin qandaı máselelerin aıta alasyz ?

– Búginde elimizdegi medıına áldeqaıda ilgerilep, iri jáne progressıvti jetistikterge jetip jatqanyn kórip otyrmyz. Árıne, ony joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Zamanaýı aýrýhanalar ashylyp, joǵary tehnologııalyq ári quny qymbat qural-jabdyqtar satyp alynyp jatyr. Bul óz kezeginde naýqastardyń dertine naqty dıagnoz qoıý men emdeý isinde oń nátıje beredi. Degenmen áli de bolsa túıtkildi máseleler bar. Ásirese sońǵy jyldary, ıaǵnı áleýmettik-medıınalyq saqtandyrý qory júıesi engizilgeli ózekti máselelerdiń qatary artyp, kúrdelene tústi jáne de olardy kún qurǵatpaı, kezek kúttirmeı tez arada sheshý kerek.

Eń aldymen, densaýlyq saqtaýdyń jetekshi jáne negizgi bóligi retinde medıınalyq-sanıtarlyq alǵashqy kómek kórsetý júıesine basymdyq berilý qajet. Máselen, 1978 jyly álemniń júzden astam eliniń arnaıy ókilderi Almatyda bas qosyp, medıınalyq-sanıtarııalyq alǵashqy kómek týraly Almaty deklaraııasyn qabyldady. Ol jerde MSAK damytýdyń negizgi qaǵıdalary kórsetilgen. Qujatqa Qazaqstan da qol qoıdy. Biraq qazir sol qujattaǵy talaptar tolyq oryndalmaı otyr.

Halyq eń birinshi, medıınalyq-sanıtarııalyq alǵashqy kómek kórsetetin mekemelerge, ıaǵnı, emhanalarǵa jáne otbasylyq dárigerlik ambýlatorııalarǵa júginedi. Kim qandaı em qabyldaý kerek, qandaı dárigerge qaralý kerek, aýrýhanaǵa jatqyzý kerek pe, barlyǵyn solar baǵyttap otyrady. Sondyqtan bul salaǵa erekshe kóńil bólý kerek.

– Jýyrda Densaýlyq saqtaý mınıstriniń onkologııalyq naýqastardy emdeýge bólinetin qarjynyń qysqaratyny týraly jańa buıryǵy jarııalandy. Májilistegi áriptesterińiz óz qarsylyǵyn bildirdi. Osy máselede sizdiń maman retindegi pikirińiz qandaı ?

– Jalpy onkologııalyq qyzmet týraly aıtatyn bolsaq, ókinishke qaraı, búginde onkologııalyq qyzmettiń ózine qoıylǵan talaptardyń tıisti údesinen shyǵa almaı otyrǵanyn aıta ketken jón.

Memleket basshysy onkologııalyq qyzmetti keshendi jańǵyrtý úshin tıisti mindetterdi belgilep berdi. Osylaısha, Qazaqstan Respýblıkasynda onkologııalyq aýrýlarmen kúres jónindegi 2023 – 2027 jyldarǵa arnalǵan keshendi jospar ázirlendi. Maqsaty – erte dıagnostıkany jaqsartý, múgedektikti azaıtý jáne onkologııalyq naýqastardyń ómir súrý sapasyn jetildirý. Onkologııalyq qyzmetti qarjylandyrý kózi ulǵaıdy. Biraq, ókinishke qaraı, kóńilden shyǵa qoıatyn nátıjelerdi kórmeı otyrmyz.

Bizdiń qoǵamdyq qabyldaýymyzǵa qaterli isikke shaldyqqan naýqastar túrli máselelerin aıtyp keledi. Kóbinese onkologııalyq naýqastar aqyly negizde dıagnostıkalyq tekserýden jáne emdeýden ótýge májbúr. Tipti, basqa elderden em izdep, óz qarajattaryna jeke klınıkalarǵa barýǵa jáne qyzmetterdi aqyly túrde alýǵa májbúr bolatyny kóńildi qynjyltady.

Osy rette, bólinip jatqan álgi mıllıardtar qaıda ketip jatyr degen zańdy suraq týady.

Naýqastardyń týystary jaqynyn aman alyp qalý úshin bar jıǵanyn salyp, tipti páteri men kólikterine deıin satýǵa májbúr.

Búkil álemde tıimdi ınnovaııalyq ımmýndyq terapııanyń dárilik preparattary qoldanylady. Men bul máseleni depýtattyq saýalymda kótergem. Bul preparattardyń kóptegen artyqshylyqtary bar: olardyń toksındiligi (ýyty) tómen, paıentter jeńil kóteredi, ómir súrý uzaqtyǵy 8 jylǵa deıin, táýlik boıy staıonarda jatýdyń qajeti joq, ımmýndyq preparattarmen emdeý ambýlatorııalyq negizde júrgiziledi, naýqas qoǵamnan alshaqtamaıdy, eńbekke qabilettiligi men belsendiligi joǵalmaıdy. О́ıtkeni táýlik boıǵy staıonarda emdelý memleket úshin qymbatqa túsedi. Bile bilsek, osy preparattardy oılap tapqan ǵalymdar Nobel syılyǵyn alǵan. Búkil álemde ımmýndyq terapııanyń dári-dármekterimen emdeýdiń qarqyndy zamanaýı ádisi qoldanylady, alaıda bizdiń elde bul tásilder keń aýqymda qoldanylmaıdy. Bizde tek 3 preparat qana tirkelgen. Emdeýge tıimdi bul dárilerdi tirkeýge jáne ony kádege jaratýǵa ne kedergi? Bul óte úlken suraq. Qymbat aýrýhanada emdelý qajettiliginiń joqtyǵy men naýqastardyń janyna da, tánine de qatty batatyn aýyr hımıoterapııany salystyrmaly túrde esepteıtin bolsaq, álemdik emdeý tásilimen emdeý qunynyń aıyrmashylyǵy asa úlken emes. Biraq eń bastysy – dáriniń tıimdiligi jáne azamattarymyzdyń densaýlyǵy mańyzdy!

Taǵy bir úlken suraq: jyl sońynda onkologııalyq dıspanserlerdiń esepshotynda nelikten qomaqty mıllıardtaǵan soma qarajat qalyp qoıady ?

Mysaly, Almaty onkologııalyq dıspanseriniń esepshotynda ótken jyldyń sońynda 6 mıllıard teńgeden astam qarajat qalǵan. Respýblıka boıynsha jalpy somasy 32 mlrd teńgege jýyq. Iaǵnı onkologııalyq dıspanserlerdiń jyl aıaǵynda alǵan qarjysy jınala kele mıllıardtaǵan somany qurap otyr.

Eń aldymen, bul jerde medıınalyq uıymdardyń aqshasyn sońǵy sátke deıin jibermeı ustap otyratyn MÁMS qorynyń jaýapkershiligi tóńireginde suraq týady. Nelikten medıınalyq mekemeler qarjynyń jetispeýshiliginen jyl boıy zardap shegip keledi jáne nege atalǵan Qor qarajatty jyl sońynda ǵana beredi? Dári-dármek satyp alýǵa qatysty da kóptegen suraqtar týyndap otyr.

Qysqasy, aýdıtorlyq tekserý júrgizý qajet dep esepteımiz jáne biz depýtattar Mindetti medıınalyq saqtandyrý qoryn, onyń ishinde onkologııalyq qyzmettiń jumysyn Joǵarǵy esep palatasynyń tekserýine bastamashylyq etip jatyrmyz.

Bıýdjetti 20 paıyzǵa qysqartý qanshalyqty oryndy ekenin de tereń taldaý qajet dep esepteımin. Árıne, biz ishki jaǵdaıdy, ondaǵy ishki proesterdi bilmeımiz. Densaýlyq saqtaý mınıstrligi máseleni qaıta qarap, bir pysyqtap, durys sheshim qabyldaýǵa ýáde berdi.

– Siz buǵan deıin medıına túlekteriniń dáriger atana almaı júrgendigi týraly másele kótergen edińiz. Sol másele óz sheshimin tapty ma ?

– Bul másele áli sheshimin tappaı tur. Bul jerde «Medıkalyq-profılaktıkalyq is» fakýltetiniń barynsha qajettiligi týraly máseleni qaıta qaraý kerek dep esepteımin. Bul meniń ǵana pikirim emes, kóptegen dárigerdiń oıy osyǵan saıady. Túlekter medıınalyq ýnıversıtetti bitirgenimen, dáriger bolyp shyǵa almaıdy. Bul máseleni birjaqty etpese, onda atalǵan fakýltetke adam qabyldap, maman túletip shyǵarýdy birjola qysqartý qajet.

– Elimizde medıına salasy damyp kele jatqany jıi aıtylady. Biraq sońǵy jyldary múdegektigi bar balalardyń sany artyp barady. Munyń sebebi nede ?

– О́kinishke qaraı, biz bala múgedektik alǵan kezde onyń saldarymen kúresip álekpiz, biraq onyń sebebimen jumys isteý kerek. Onyń basty sebebi – balalardyń, ásirese jańa týǵan nárestelerdiń densaýlyǵyna baılanysty dıagnozdardy erte anyqtaý problemalary. Jańa týǵan nárestelerdi baqylaýdy perzenthanada skrınıngtik tekserýden bastaý kerek.

Pedıatrııalyq kómek standartynda barlyq perzenthanalarda jańa týǵan nárestelerdi neonataldyq, oftalmologııalyq jáne aýdıologııalyq skrınıngten ótkizý mindetti bolýy kerek dep kórsetilgen. Tájirıbede aýdıologııalyq jáne oftalmologııalyq skrınıngter negizinen shala týǵan náresteler úshin táýekel toptaryna sáıkes tańdamaly túrde júrgiziledi.

Jańa týǵan nárestelerdi erte tekserý qajet. Ol úshin elimizdiń balyq óńirinde genetıkalyq analız jasaıtyn zerthanalar bolý kerek. Búginde ol Astana, Almaty sekildi úlken qalalarda ǵana bar. Bul, árıne, arzanǵa túspeıdi. Esesine keıin memleket emdeýge, ońaltýǵa, járdemaqyǵa jáne t.b. qajettilikterge mıllıardtaǵan qarajat jumsap shyǵynǵa urynbaıdy. Basty orynda naýqastyń jáne onyń jaqyn týystarynyń ómir súrý sapasy turýy qajet.

Men jańa týǵan nárestelerdi skrınıngtik tekserý qajettiligin ózimniń depýtattyq saýaldarymnyń birinde kóterdim. Erte anyqtaý kóp jaǵdaıda naýqasty emdeýge kómektesedi, al eger em qonbasa, onda derttiń ary qaraıǵy órshýin tejep, aýyr saldary men múgedektik deńgeıin tómendetedi.

Sondaı-aq Tegin medıınalyq kómektiń kepildendirilgen kólemine perzenthanada tek fenılketonýrııa men mýkovısıdozǵa ǵana emes, 32 genetıkalyq aýrýǵa barlyq jańa týǵan nárestelerdiń tuqym qýalaıtyn aýrýlaryn mindetti skrınıngtik tekserýdi engizý qajet. Al mundaı tájirıbe kórshi elderde burynnan bar.

Sırek kezdesetin aýrýlardyń 90%-y genetıkalyq bolyp keledi. Onyń ústine elimizde genetık mamandarynyń tapshylyǵy máselesi de ótkir bolyp tur.

– Sońǵy ýaqytta jedel járdem qyzmetkerlerine jasalatyn qastandyq týraly jıi aıtylyp júr. Dárigerlerdiń qaýipsizdigi qanshalyqty qorǵalǵan ?

– Qazirgi ýaqytta medıına qyzmetkerleri tıisti deńgeıde qorǵalmaǵan.

– Qazirgi tańda synǵa jıi iligetin júıeniń biri – MÁMS. Munyń tıimsizdigi qoǵamda jıi kórinis taýyp jatady. Jalpy, Mindetti áleýmettik medıınalyq saqtandyrý halyq úshin tıimdi jumys isteýi úshin qandaı ózgerister engizý qajet ?

– MÁMS júıesin túbegeıli ózgertý kerek. Qor aldyna qoıylǵan tapsyrmalardy ıgere almady, ıaǵnı «Áleýmettik-medıınalyq saqtandyrý qory» KE AQ elimizdiń medıınalyq kómek júıesiniń qarjylyq turaqtylyǵyn qamtamasyz etý baǵytyndaǵy jumysy sátsiz boldy dep aıtýǵa keledi.

Sáıkesinshe, Qor medıınalyq mekemelerdi úlken kredıtorlyq qaryzǵa batyryp, olardyń damýyn tejedi, sonyń saldarynan halyqqa kórsetiletin medıınalyq kómektiń sapasynyń tómendeýine áser etedi. Qarjynyń tıimsiz bólinip jatqany anyq baıqalady.

Qazir kóp jaǵdaıda naýqastar dárigerlerdiń qabyldaýyna jazyla almaıdy, qajetti tekserýlerden ótýge, qarjylandyrýdyń jetkiliksizdiginen josparly operaııalarǵa jatý úshin amal joq kezek kútedi, al bul kezde basqa uıymdardyń esepshotynda mıllıardtaǵan aqsha jatady.

Kemshilikterdiń tolyq jaýapkershiligi «Áleýmettik-medıınalyq saqtandyrý qory» KE AQ-nyń moınynda. Sebebi ÁMSQ monopolıst retinde ózine josparlaý, tarıfterdi belgileý, tender ótkizý, qarjy bólý, monıtorıng, taldaý, tekserýler, aıyppul salý syndy shekteýsiz ókilettikterdiń bárin óz qolyna alyp alǵan. Munda sybaılas jemqorlyq táýekelderi óte joǵary.

Memleket basshysy ÁMSQ jumysynda tártip ornatýdy tapsyrǵan bolatyn. Áriptesterim densaýlyq saqtaý salasyn jáne Qor jumysyn qarjylandyrý máselesin birneshe ret kótergen. Alaıda jaǵdaı ońalar emes, kerisinshe qıyndap barady.

Jaǵdaıdy jaqsartýdyń bir joly – júıeni ıfrlandyrý jáne medıınalyq saqtandyrý naryǵy úshin básekege qabiletti orta qurý.

Sonymen qatar búkil bılikti «Áleýmettik-medıınalyq saqtandyrý qory» KE AQ-nyń ýysyna ustatyp qoımaı, sheksiz ókilettikterdi alyp tastaý qajet.

Máselen, medıınalyq uıymdar jyl basynan beri qarjysyz, az ǵana avanspen jumys istep keledi. Sebebi olarǵa qańtar aıynyń qarjysy maýsym aıynda ǵana aýdaryldy. Áli aqpan, naýryz, sáýir, mamyr, maýsym aılarynyń aqshasyn alǵan joq. Sonyń saldarynan medıınalyq mekemeler tolyqqandy jumys isteı almaı, sharýashylyq jumystaryn júrgize almaı, dári-dármek, azyq-túlik, kommýnaldyq qyzmet, turmystyq kerek-jaraqtar úshin aqysyn tóleı almaı, tipti jalaqyny da ýaqytynda bere almaı otyr. Ashyǵyn aıtqanda aqshasyz jumys istep jatyr. Al halyqtyń barlyq shaǵymy eń aldymen emhana men aýrýhanaǵa aıtylady. Biraq bul meseleniń basy áleýmettik medıınalyq saqtandyrý qorynda jatyr. Osydan keıin medıınalyq uıymdar qalaı jumys isteı alady? Densaýlyq saqtaý salasyn qarjylandyrý jyl saıyn kesheýildeıdi. Sebebi – ıfrlandyrý júıesin jetildirmegen, ony ÁMSQ-nyń ózi tejep otyr. ÁMSQ kólemdi halyq qarjysyn bankterdegi depozıtterge salyp, dıvıdendter alady, olardyń qaıda jumsalyp jatqany da belgisiz.

– Jýyrda orfandyq aýrýlarǵa shaldyqqan naýqastar janaıqaıyn jetkizdi. Olardyń sózinshe, salalyq mınıstrlik sırek kezdesetin dertke shaldyqqandarǵa qajet dári-dármek alýdy qaıyrymdylyq qorlarynyń moınyna júktep qoıǵan. Bul adamdardyń ómirine qaýip tóndirmeı me ?

– Depýtattar osy máselege oraı Densaýlyq saqtaý mınıstrligi, aýyr dertke shaldyqqan naýqastar, qoǵamdyq jáne emdeý mekemeleri, «Qazaqstan halqyna» qory ókilderi dóńgelek ústel ótkizip, sırek kezdesetin dertke shaldyqqan naýqastardy dári-dármekpen qamtamasyz etý máselelerin talqylady.

Artynsha Densaýlyq saqtaý mınıstrligi orfandyq dertke shaldyqqan naýqastardy qarjylandyrý týraly sheshim qabyldady. Bul halyq únine qulaq asatyn memlekettiń aıqyn mysaly.

– Pandemııadan keıin, densaýlyq saqtaý salasyn jetildirýdiń mańyzdylyǵy artty. Biraq dárigerlerdiń jetispeýshiligi áli de ózekti bolyp tur. О́ńirlerdegi dáriger tapshylyǵyn qalaı joıýǵa bolady ?

– Bul másele oblystarǵa ǵana emes, qalalarǵa da qatysty bolyp otyr. Dárigerler tapshylyǵynyń bir sebebi – medıınalyq joǵary oqý oryndarynda oqytý merziminiń uzarýymen baılanysty.

Dárigerlerge shekten tys talap qoıý, naýqastardyń syılamaýy, óktem qarym-qatynasy, áleýmettik jelilerdegi qaralaýlar, dárigerlerge shabýyl jasap, tipti kúsh qoldaný, olardyń qorǵalmaǵandyǵy, sot shyǵyndary – osynyń bári bul mamandyqtan irgeni aýlaq ustaýǵa ıtermelep, tipti oqý ornyn bitirgennen keıin de keıbir túlekter medıınalyq jumysqa barmaıdy.

Demek, dárigerdiń mártebesin odan ári kóterý qajet.

Qazir AMANAT partııasynyń saılaýaldy baǵdarlamasy aıasynda aýyldyq jerlerge jumysqa barǵan medıına qyzmetkerlerine 100 aılyq eń tómengi jalaqy deńgeıinde bir rettik kómek beriledi. Bul búgingi 8,5 mln teńge. Ári bul soma jyl saıyn kóbeıip turady.

Sonymen qatar jýyrda elimizdiń densaýlyq salasyn basqarýǵa jańa mınıstr taǵaıyndaldy. Aqmaral Sháripbaıqyzynyń osy salada naǵyz maman ekeni daýsyz. Aldaǵy ýaqytta kóptegen kúrdeli máselelerdiń oń sheshimin tabatynyna senim bildirgim keledi. Dárigerler keı jaǵdaıda óz densaýlyǵynan buryn halyqtyń densaýlyǵyna kóbirek alańdaıdy.