مەكتەپ پسيحولوگتارىنا توسىن حابار

جاھاندىق ۇيىم دەرەگىنشە, ءبىر جىلدا الەمدە شامامەن 800 مىڭنان استام ادام ءوزىن ولتىرەدى ەكەن. دۇنيەجۇزىندە 15–29 جاستاعىلار اراسىندا ءجيى كەزدەسەتىن ءولىمنىڭ سەبەپتەرى اراسىندا سۋيتسيد جول-كولىك وقيعالارىنان بولاتىن قازادان كەيىنگى ورىنعا شىققان.

سوندىقتان قازاقستان الدىندا ازاماتتاردى, سونىڭ ىشىندە جاستاردى ءوز ءومىرىن قىرشىننان قيۋدان قۇتقارىپ قالۋ مىندەتى تۇر.

ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ دەرەگىنشە, قازاقستاندا سۋيتسيدتەن بولاتىن ءولىم-ءجىتىم كورسەتكىشى ءححى عاسىردىڭ ەكىنشى ونجىلدىعىندا ەلەۋلى تومەندەدى. ناقتىلاعاندا, 2010 جىلى رەسپۋبليكادا ءاربىر 100 مىڭ تۇرعىنعا شاققاندا ءوزىن ءولتىرۋ سانى 22,26 ادامدى قۇراسا, ارى قاراي كەمىدى.

ءجۇز مىڭ تۇرعىنعا شاققاندا سۋيتسيدشىلەر سانى رەسپۋبليكادا 2013 جىلى – 20,67, 2014 جىلى – 18,10, 2015 جىلى – 16,52, 2016 جىلى – 14,47, 2017 جىلى – 14,77, 2018 جىلى – 13,65, 2019 جىلى – 12,82, 2020 جىلى – 11,44, 2021 جىلى – 11,10, 2022 جىلى – 9,03 ادامنان كەلدى.

بىراق بۇل كورسەتكىش قازىرگى كەزدە اقمولا وبلىسىندا (16,39), سقو-دا (13,79), بقو-دا (12,4), شقو-دا (13,94), اباي وبلىسىندا (12,44), ونسىز دا حالقى شاعىن ۇلىتاۋ وبلىسىندا (12,21), قوستاناي وبلىسىندا (11,99) جانە پاۆلودار وبلىسىندا (11,25) جوعارى بولىپ قالدى.

قالاي ەكەنى, سەبەبى بەلگىسىز, بىراق ۇلتتىق ستاتبيۋرو ءسۋيتسيدتى سابيلەر اراسىندا دا تىركەدى.

ۇسب-نىڭ رەسمي مالىمەتى بويىنشا قازاقستاندا 100 مىڭ ادامعا شاققاندا جاسى بويىنشا ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ دەرەكتەرى كەلەسىدەي:

• 1-4 جاس ارالىعىندا – 0,92 ادام;
• 5-9 جاس ارالىعىندا – 0,51;
• 10-14 جاس ارالىعىندا – 1,56;
• 15-19 جاس ارالىعىندا – 5,16;
• 20-24 جاس ارالىعىندا – 6,97;
• 25-29 جاس ارالىعىندا – 10,69;
• 30-34 جاس ارالىعىندا – 12,44;
• 35-39 جاس ارالىعىندا – 11,90;
• 40-44 جاس ارالىعىندا – 17,53;
• 45-49 جاس ارالىعىندا – 16,41;
• 50-54 جاس ارالىعىندا – 14,99;
• 55-59 جاس ارالىعىندا – 13,52;
• 60-64 جاس ارالىعىندا – 13,30;
• 65-69 جاس ارالىعىندا – 12,05;
• 70-74 جاس ارالىعىندا – 12,51;
• 75-79 جاس ارالىعىندا – 16,47;
• 80-84 جاس ارالىعىندا – 18,53;
• 85 جاستان كارى قاريالار اراسىندا – 23,44 ادام.

بۇل كەساپاتتىڭ بەتىن قايتارۋ ءۇشىن بيىلعى 2024 جىلعى 15 ساۋىردە مەملەكەت باسشىسى «قر كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ايەلدەردىڭ قۇقىقتارى مەن بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭىنا قول قويدى. زاڭ جاڭا عانا كۇشىنە ەندى.

بۇل زاڭ اياسىندا رەسپۋبليكادا جاڭا جازا ءتۇرى ەنگىزىلدى: وعان سايكەس, بۇدان بىلاي ادامدى ءوزىن-ءوزى ولتىرۋگە دەيىن جەتكىزۋ, سۋيتسيدكە كوندىرۋ نەمەسە سوعان ىقپال ەتۋ دە اۋىر جازا بولىپ تابىلادى.

ايتپاقشى, بۇل ابيۋزەرلەرگە دە, بۋللەرلەرگە دە تىكەلەي قاتىستى.

سونىمەن, اتالعان زاڭنىڭ 105-بابىنا سايكەس, ء«وزىن-ءوزى ولتىرۋگە دەيىن جەتكىزۋ, ءوزىن-ءوزى ولتىرۋگە كوندىرۋ نەمەسە ءوزىن-ءوزى ولتىرۋگە ىقپال ەتۋ», سونىڭ ىشىندە جابiرلەنۋشiنi قورقىتۋ, وعان قاتىگەزدiكپەن قاراۋ نەمەسە ونىڭ ادامي قادىر-قاسيەتiن ۇنەمى قورلاۋ ارقىلى ادامدى ءوزiن-ءوزi ولتiرۋگە دەيىن نەمەسە ءوزiن-ءوزi ولتiرۋگە وقتالۋعا دەيiن جەتكiزۋ – 3 جىلعا دەيiنگi مەرزiمگە باس بوستاندىعىن شەكتەۋگە, نە 3 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جازالانادى.

بۇدان بولەك:

• دارمەنسiز كۇيدە ەكەنi كورىنەۋ بەلگiلi نە كiنالi ادامعا ماتەريالدىق نەمەسە وزگەشە تۇردە تاۋەلدi ادامعا قاتىستى;
• ەكى نەمەسە ودان كوپ ادامعا قاتىستى جاسالعان;
• الدىن الا ءسوز بايلاسۋ ارقىلى ادامدار توبى نەمەسە قىلمىستىق توپ جاساعان;
• تەلەكوممۋنيكاتسيا جەلىلەرىن, ونىڭ ىشىندە ينتەرنەت جەلىسىن پايدالانۋ ارقىلى جاسالعان ءدال سول ءىس-ارەكەت – بەس جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىن شەكتەۋگە نە 5 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جازالانادى.

ەگەر بۇل قىلمىس كامەلەتكە تولماعان ادامعا قاتىستى جاسالسا جانە جابىرلەنۋشى دارمەنسiز كۇيدە بولسا, نە كiنالi ادامعا ماتەريالدىق نەمەسە وزگەشە تۇردە تاۋەلدi بولسا, سونداي-اق وسى قىلمىس 18-گە تولماعان ەكى نەمەسە ودان كوپ ادامعا قاتىستى جاسالسا, وندا جازا اۋىرلايدى: ايىپتى بەس جىلدان توعىز جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايرىلادى.

و باستا سۋيتسيدكە جانە ءوزىن-ءوزى ولتىرۋگە تالاپتانۋعا دەيىن جەتكىزۋ, سوعان كوندىرۋ ءۇشىن ەڭ جوعارعى جازا «5 جىلعا» سوتتاۋ بولعان. پارلامەنت دەپۋتاتتارى ونى كۇرت قاتايتىپ, 9 جىلعا دەيىن ۇلعايتتى.

جاستار اراسىنداعى سۋيتسيدپەن كۇرەستى ۇكىمەت مەكتەپ قابىرعاسىندا كۇشەيتۋگە نيەتتى. وسىعان بايلانىستى ءبىلىم وردالارىنداعى پەداگوگ-پسيحولوگتەردىڭ شتات سانىن ارتتىرادى. قازىرگى ۋاقىتتا وسى ماقساتتا مىڭداعان كادر وقىتىلىپ جاتىر ەكەن, وقۋىن بىتىرگەن سوڭ ولار جاپپاي مەكتەپتەرگە باعىتتالادى دەپ كۇتىلۋدە.

ويتكەنى وقۋشىلارمەن جۇمىس ىستەيتىن پسيحولوگتار تاپشى.

«بۇگىنگى تاڭدا ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنداعى پەداگوگ-پسيحولوگتەردىڭ شتات سانىن ۇلعايتۋ بويىنشا شارالار قابىلدانۋدا. «بالالاردى زورلىق-زومبىلىقتان قورعاۋ, ءسۋيتسيدتىڭ الدىن الۋ جانە ولاردىڭ قۇقىقتارى مەن سالاماتتىلىعىڭ قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى 2023–2025 جىلدارعا ارنالعان كەشەندى جوسپار» اياسىندا ءاربىر 500 شاكىرتكە 1 پەداگوگ-پسيحولوگتان كەلۋىن قامتاماسىز ەتۋ تالابى بەكىتىلدى. ء«بىلىم تۋرالى» زاڭعا تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى. وعان سايكەس, ديرەكتورلارعا باسقارۋ, اكىمشىلىك جانە كومەكشى پەرسونالدىڭ بەكىتىلگەن شتات سانىنىڭ ءليميتى جانە كوزدەلگەن قاراجات شەگىندە قارجى جىلى ىشىندە 1 رەت شتات سانىن قايتا قاراپ, شتات كەستەسىن وزگەرتۋىنە مۇمكىندىك بەرىلدى», – دەپ ءتۇسىندىردى ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى تامارا دۇيسەنوۆا.

ونىڭ مالىمەتىنشە, ەلىمىزدىڭ ورتا ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا جالپى سانى 12 417 پەداگوگ-پسيحولوگ قانا جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ ىشىندە مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمداردا, بالاباقشالاردا – 3 526, مەكتەپتەردە – 8 236, كوللەدجدە – 655.

سوڭعى ءۇش جىلدا پسيحولوگتاردىڭ  سانى نەبارى 403-كە ۇلعايدى: سالىستىرساق, 2021 جىلى جالپى سانى 12 014 پسيحولوگ بولعان (بالاباقشادا – 3 102, مەكتەپتە – 8 315, كوللەدجدە – 597). ياعني, قارقىندى ءوسىم جوق.

امالسىزدان, ديرەكتورلار وقۋشىلارمەن پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق جۇمىستار جۇرگىزىپ, اڭگىمەلەسۋدى ءپان مۇعالىمدەرىنە, سىنىپ جەتەكشىلەرىنە, الەۋمەتتىك پەداگوگتەرگە, تاربيە جونىندەگى ورىنباسارلارىنا (زاۆۋچ) تاپسىرا سالادى. بۇل اپايلار مەن اعايلار ادەتتە وقۋشىلارعا ۇرىسادى, ساباققا دايىن بولماعانى ءۇشىن جامان باعا قويادى. جوعارى سىنىپتاعى بوزبالالار مەن بويجەتكەندەر ولاردىڭ ءتىلىن الماي, سالعىلاسادى, ءتىپتى جاعالاسادى. ەندەشە بۇل كىسىلەرمەن وقۋشىلاردىڭ كەنەت وتىرا قالىپ, سىر شەرتىسۋى, ءوز قۇپيالارىن, قورقىنىشتارىن ءبولىسۋى نەعايبىل.

سوندىقتان «ناعىز», كاسىبي پسيحولوگتاردىڭ سانىن ارتتىرىپ, تاپشىلىعىن جويۋ كۇن تارتىبىندە تۇر.

ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ دەرەكتەر قورىنىڭ اقپاراتىنا جۇگىنسەك, مەكتەپتەردە 229, مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمداردا – 2 029 پەداگوگ-پسيحولوگ جەتىسپەيدى.

ۆيتسە-پرەمەر تامارا دۇيسەنوۆا ەلىمىزدە «پەداگوگيكا جانە پسيحولوگيا», «پسيحولوگيا» ماماندىعى بويىنشا 36 جوعارى وقۋ ورنى مامان دايارلايتىنىن جەتكىزدى. 2023–2024 وقۋ جىلىندا 8 723 مەملەكەتتىك گرانت ءبولىنىپ, كادر دايارلانۋدا. سونىڭ ىشىندە «پەداگوگيكا جانە پسيحولوگيا» ماماندىعى بويىنشا 6 702 ستۋدەنت – باكالاۆرياتتا, 1 512 مامان – ماگيستراتۋرادا, 267-ءسى – دوكتورانتۋرادا وقىپ جاتىر. «پسيحولوگيا» ماماندىعى بويىنشا 230 ادام – باكالاۆرياتتا, تاعى 12-ءسى – ماگيستراتۋرا باعدارلامالارىندا دايىندالۋدا.

ولاردىڭ ءبارى مەكتەپكە بارسا, تاپشىلىق ەڭسەرىلەر ەدى.

سونىمەن قاتار, «پەداگوگيكا جانە پسيحولوگيا», «پسيحولوگيا» ماماندىقتارى بويىنشا ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنىڭ مازمۇنىن مەديتسينالىق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ وكىلدەرى بىرلەسىپ, جاڭارتتى, وزەكتەندىردى. ونىڭ ىشىندە «سۋيتسيدتىك مىنەز-ق ۇلىق پسيحولوگياسى», «سۋيتسيدولوگيا جانە داعدارىستىق پسيحولوگيا», «دەۆيانتتى مىنەز-ق ۇلىق پسيحولوگياسى», «پسيحولوگيالىق كومەك», «داعدارىستىق پسيحوتەراپيا جانە سۋيتسيدولوگيا», «پسيحولوگيالىق كەڭەس بەرۋ نەگىزدەرى», «پاتوپسيحولوگيا نەگىزدەرى» پاندەرى زاماناۋي عىلىمي-پراكتيكالىق مازمۇندا, تاجىريبەدە قولدانىلاتىن تاسىلدەر ەسكەرىلە وتىرىپ جاڭارتىلعان.

تامارا دۇيسەنوۆانىڭ سەندىرۋىنشە, قابىلدانعان وسى شارالار پسيحولوگ مامانداردى دايارلاۋ ساپاسىنا وڭ ىقپالىن تيگىزەتىن بولادى. بيلىكتىڭ بۇل شارالارىنىڭ ناتيجە اكەلگەن-اكەلمەگەنى سۋيتسيدكە قاتىستى كەزەكتى ستاتيستيكالىق ەسەپ جاريالانعاندا انىقتالادى.