مەكتەپتىڭ ءوزىن دۇرىس سالا المايدى, اەس قالاي سالادى – مامان قوعام قورقىنىشى تۋرالى

مەملەكەت باسشىسى باق وكىلدەرىمەن كەزدەسۋدە قازاقستانداعى اتوم ەلەكتر ستانساسى قۇرىلىسى بويىنشا رەفەرەندۋم كۇزدە وتەتىنىن مالىمدەدى. وسى ورايدا يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى سايابەك ساحيەۆ رەفەرەندۋم نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىن, اەس سالۋ ءىسى ساياسيلانىپ كەتكەنىن, ونىڭ قۇرىلىسىن قولداماۋ ءۇشىن ەلىمىزدە ساتىپ الىنعان ساراپشىلار بارىن جانە حالىقتىڭ ستانسا سالۋعا قاتىستى قورقىنىشتارىن ايتىپ بەردى,-دەپ حابارلايدى Qandastar.kz

– ەلىمىزدەگى اەس قۇرىلىسىن حالىق شەشەتىن بولدى. بىراق ماماندار “اەس سالۋ قازاقستان ءۇشىن قاجەتتىلىك. سەبەبى ەلەكتر ەنەرگياسى جەتپەيدى, ونسىز ەكونوميكا دامىمايدى” دەپ وتىر. سوندا بيۋدجەتتەن قارجى شىعىنداپ رەفەرەندۋم وتكىزۋ قانشالىقتى قاجەت? ونىڭ ماڭىزى نەدە?

– وسى كۇنگە دەيىنگى رەفەرەندۋم جاساۋ تاريحىنا قارايتىن بولساق, ىلعي اتا زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋمەن كەلدىك. ال بۇل – قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقاەۆتىڭ حالىقتىڭ ويىن, پىكىرىن تىڭدايىن دەپ جاتقان ءبىرىنشى رەفەرەندۋم, ياعني حالىقتى تىڭدايتىن ۇكىمەت دەپ تۇسىنەمىن جانە ول قاجەت. بۇرىن قازاقتىڭ ءسوزى بار ەدى عوي “اۋزى قيسىق بولسا دا, باي بالاسى سويلەسىن” دەگەن. حالىق “قالتالىلار بارىنە يەمدەنە بەرەدى. سولاردىڭ ويلارى, پىكىرلەرى جۇرە بەرەدى” دەپ ويلاماۋى كەرەك. بۇل تاۋەلسىز قازاقستان بولعاندىقتان, كەز كەلگەن قازاقستان ازاماتىنىڭ ءسوزى ءوز ماڭىزدىلىعىن جوعالتپاۋ كەرەك دەپ تۇسىنەمىن ءوز باسىم.
ارينە رەفەرەندۋمعا قارجى كەتەدى. بىراق ونىمەن مەملەكەت باسشىسى نەنى كورسەتىپ وتىر? ۇكىمەت ءۇشىن, باسشىلىق ءۇشىن حالىقتىڭ ءسوزى ماڭىزدى ەكەنىن. ءوزىم سولاي دەپ ءتۇسىندىم.

– رەفەرەندۋم قورىتىندىسى بويىنشا حالىق اەس سالۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەسە, ەلەكتر ەنەرگياسى تاپشىلىعى ماسەلەسىن شەشۋدىڭ باسقا جولى بار ما?

– ەگەر حالىق سولاي شەشەتىن بولسا, ارينە, اەس سالىنبايتىن شىعار. بىراق مەنىڭ ويىمشا, قازىر قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانساسىن قولدايتىندار الدەقايدا كوپ. مىنا قولدامايتىن كىسىلەردىڭ ەكى ءتۇرى بار. بىرىنشىسىندە تۇسىنبەگەندىكتەن, راديوفوبيا بولۋى مۇمكىن, ءبىزدىڭ ەلدە كوررۋپتسيا كوپ دەپ, باسقا دەپ قازىر “جوق” دەۋى مۇمكىن. بىراق شىنىنا كەلگەندە جىلىكتەپ ءبارىن تۇسىندىرەتىن بولسا جانە سونى قازىر جاڭا قازاقستاندا راسىندا ساپالى جاسايتىن بولسا, وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. ال ەكىنشىسى قارجىلاندىرىلىپ قويىلعان تىرناقشانىڭ ىشىندەگى ەكسپەرتتەر. سوندىقتان ولار – دۇرىس بولسا دا بۇرىس, دۇرىس بولسا دا بۇرىس دەيتىن ادامدار. وعان مەنىڭ كوزىم جەتتى. ويتكەنى مەن مامان رەتىندە بىرنەشە قالالارعا, وبلىستارعا بارىپ, حالىقتىڭ ورتاسىندا سويلەسىپ ءجۇرمىن عوي. ءيا, تۇسىنبەگەن ادامدار تۇسىنگەننەن كەيىن دۇرىس ەكەندىگىن مويىندايدى, اەس سالۋ قاجەتتىگىن تۇسىنەدى. ال ول كىسىلەر, مىسالى, مەنىمەن بىرگە الماتىدان 400-500 بالەنباي شاقىرىم جەردەگى ءبىراز قالالارعا باردى. الماتىدان 25 شاقىرىم جەردە ءبىزدىڭ يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى بار. سوندا سۋدى زەرتتەۋ رەاكتورى تۇر. 57 جىل بويى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان قانشا مامان بار ەكەن? سونى ءوز كوزىمەن كورىپ, بارلىق سۇراعىنا جاۋاپ تابىلاتىنىن بىلە تۇرا كەلمەيدى. ال 500 شاقىرىم جەرگە ۋاقىت تابادى, قارجى تابادى. مىنە, ول دا كورسەتكىش.

– “مامان رەتىندە حالىقتى ارالاپ ءجۇرمىن” دەدىڭىز. حالىقتىڭ قازىر اەس-كە قاتىستى باستى قورقىنىشى قانداي?

– ولار بىرنەشەۋ. ءبىرىنشىسى – راديوفوبيا. ول بۇرىنعى سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ سالدارى دەپ ەسەپتەيمىن. سونداي-اق اقتاۋدا جىلدام نەيترونداردان BN–350 دەگەن اەس بولدى عوي. سونىڭ قازىر رادياتسيالىق قالدىقتارى بار. وسى – ءبىرىنشى ماسەلە. ەكىنشىسى بىزدە كادرلار جوق دەپ ويلايدى. ول دا مۇلدە قاتە تۇسىنىك. ءبىزدىڭ ينستيتۋتتىڭ جۇمىس ىستەپ جاتقانىنا 67 جىل بولدى. جاڭاعى رەاكتوردىڭ جۇمىس ىستەپ جاتقانىنا 57 جىل بولدى. قازىر ينستيتۋتتا 700 ادام جۇمىس ىستەپ جاتىر. ينستيتۋت اشىلعان كەزدە 1900 ادامعا دەيىن جۇمىس ىستەگەن. ولاردىڭ ءبارى كادر ەمەس دەپ ولار قالاي ايتا الادى? ءۇشىنشى قورقىنىش – جەمقورلىق. “بىزدە مەكتەپتىڭ ءوزىن دۇرىس سالا المايدى, اەس قالاي سالادى?” دەيدى. بۇل جەردە ول – قاتە وي. ويتكەنى ونى ۇتىپ الاتىن ۇلكەن كورپوراتسيا جەمقورلىق جاساپ, بىزگە اەس سالماي, قاشىپ كەتەدى دەگەن دۇرىس ەمەس قوي. ويتكەنى ولار – الەمدە 10, 20, 30 اەس سالىپ جۇرگەن كومپانيالار. وزدەرىنىڭ ابىرويىن توگەتىن جاعدايلارى جوق. مەنىڭ بىلۋىمشە, اەس سالۋعا شامامەن 10-15 مىڭداي ادام كەرەك. سونىڭ 3 مىڭدايىن وزدەرى الىپ كەلۋگە دايىن. قالعان 10-12 مىڭى قازاقستاندىقتار, ياعني وقىتىپ, جۇمىستارىنا باس-كوز بولادى.

– ءسىز قاي ەلدى ايتىپ جاتىرسىز?

– جالپىلاي ايتىپ وتىرمىن. تاعى ءبىر قورقىنىش كوبى اەس سالۋدى ساياسي كەڭىستىكتە قاراستىرىپ وتىر. “رەسەيلىكتەر سالماسىن, ولار ەرتەڭ سويتەدى, سويتەدى” دەپ ايتىپ جاتىر. ەندى مەن ساياساتكەر ەمەسپىن. سوندىقتان بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە المايمىن. بىراق ءبىزدىڭ قويىپ جاتقان شارتتارىمىز كەرەمەت, وتە پايدالى. ماسەلەن, سونىڭ ەكەۋىن ايتىپ وتەيىن. بىرەۋى مىسالعا اەس-ءتى ىسكە قوسقان كەزدە ونىڭ ءبىرىنشى وتىنىن سول كومپانيا ءوزى الىپ كەلەدى. بىراق ەكىنشىدەن باستاپ ۋراندى ەڭ كوپ ءوندىرىپ جاتقان ءبىز بە, ءبىزدىڭ ۋران نەگىزىنەن وتىن جاساپ, سونى پايدالانادى. سوندا ول اەس قۇنىنا دا اسەر ەتەدى. ەلەكتر ەنەرگياسى نەعۇرلىم ارزان, ەكولوگيالىق بولادى دەگەن ءسوز. وندا بىزدە تالاي ءوندىرىستى اشۋعا, ياعني قوسىمشا ەكونوميكانىڭ بارلىق سالالارىنىڭ ءوسىپ, وربۋىنە قوسىمشا شارتتار جاسالادى.

– ءبىز ونداي شارت قويدىق پا?

– ول بار. ەكىنشىسى مىسالعا اناۋ جەڭىپ العان كومپانيالار ادەتتە سول اۋىلدا مەكتەپ, بالاباقشا سالادى. ەندى مويىنداۋ كەرەك, كوررۋپتسيا بار عوي بىزدە. بىراق ولاردى ءوزىمىز دە سالا الامىز. ونىڭ ورنىنا جاڭا زەرتتەۋ رەاكتورىن سالسا دەپ ۇسىنىس ەنگىزىپ وتىرمىز. نەلىكتەن? بىرىنشىدەن, اەس سالۋعا دا, زەرتتەۋ رەاكتورىن سالۋعا دا قازاقستاندا ازىرگە قۇزىرەت جوق. بىراق جاڭا رەاكتور سالاتىن بولساق, جامان اۋرۋعا قارسى قانشاما ءدارى-دارمەك شىعارىپ, بەس ەلگە ەكسپورتقا شىعارىپ وتىرمىز, مۇنىڭ وزىندىك پايداسىن جۇزدەگەن ميلليون دوللارعا جەتكىزۋگە بولار ەدى. ول الەمدىك دەڭگەيدە جاسالعان ىرگەلى, قولدانبالى زەرتتەۋلەردى ەسكەرمەگەن كۇننىڭ وزىندە. الەمدىك دەڭگەيدەگى عالىمدار وزدەرى بىزگە كەلىپ, تاجىريبە قويۋعا مۇددەلى بولىپ وتىر. مۇنىڭ ءبارىن مىڭ رەت ەستىگەنشە, ءبىر رەت كوزبەن كورۋ كەرەك. سوندىقتان يادرولىق فيزيكا ينستيتۋنا مەن جۇرتتىڭ ءبارىن شاقىرىپ ءجۇرمىن. كەلىڭىزدەر, كوزدەرىڭىزبەن كورىڭىزدەر, ودان كەيىن ەشقاشان ۇمىتپايتىن بولاسىزدار.

– سوڭعى سۇراق بولسىن. رەفەرەندۋمدا داۋىس بەرەتىن حالىق اەس تۋرالى نە ءبىلۋى كەرەك?

– قازىر الەمدە ەلەكتر ەنەرگياسىن قولدانۋ كۇننەن-كۇنگە ارتىپ كەلە جاتىر. سونىڭ ءبىرى – قازاقستان. ەگەر ەلەكتر ەنەرگياسىن دا قازىر ساتىپ الاتىن بولسا, وندا ءبىزدىڭ ەشقانداي مۇنايىمىز جەتپەيدى عوي. ۋرانىمىز دا جەتپەيدى. ويتكەنى ولاردىڭ ءبارى سول باياعى شيكىزات كۇيىندە ءوتىپ وتىر. ال بۇل سالا وزىمەن بىرگە بارلىق سالانى جوعارى سۇيرەي باستايدى. ياعني اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋ – دامۋ جولى. سوندىقتان مەن وسى كۇننەن ءوزىمىزدىڭ قازاقستاندىقتاردى اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋ ءۇشىن داۋىس بەرۋگە شاقىرامىن.