نەگە كەيبىر ءبىلىم باسشىلارى مەكتەپتەن شىققان جانجالدى بىلدىرتپەستەن باسىپ تاستاۋعا تىرىسادى

ەۋروپا مەملەكەتتەرىندە, ۇلىبريتانيادا, گرۋزيادا, لاتۆيا مەن ليتۆادا جانە باسقا ەلدەردە «بالا قۇقىقتارىنىڭ تاۋەلسىز مونيتورينگى جۇيەسى» جۇمىس ىستەيدى. بۇل مەكەمە بيلىكتىڭ بارلىق تارماقتارىنان تاۋەلسىز. بىردە-ءبىر شەنەۋنىك وعان نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ايتا المايدى, ونىڭ ىسىنە قول سۇعۋىنا تىيىم سالىنعان. وعان ءتىپتى تەرگەۋ جۇرگىزۋ قۇقىعى بەرىلگەن. ول ءاربىر بالانىڭ قۇقىقتارىن ىلگەرىلەتەدى.

قازاق بالانى باقىتقا بالايدى, ادامنىڭ باۋىر ەتى, ءومىرىنىڭ جالعاسى, كورەر قىزىعى سانايدى. بيلىك ءتىپتى ءبىر جىلدى «بالالار جىلى» اتادى. الايدا قازاقستاندا جاس ۇرپاقتى ەڭ قۇرىسا, مەكتەپ قابىرعاسىندا قورعاۋ جەتكىلىكتى جولعا قويىلماعان.

وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى ءبىلىم ۇيىمدارىندا بالالاردى قورعاۋ جۇيەسىنىڭ جونسىزدىك پەن كەمشىلىككە تولى ەكەنىن جاسىرمادى. مۇنىڭ سەبەبى كوپ. بىرىنشىدەن, ينتەرناتتاردا, مەملەكەتتىك جانە جەكەمەنشىك مەكتەپتەردە, سونداي-اق بالا قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى فۋنكتسيالاردى جۇزەگە اسىراتىن ۇيىمداردا لاۋازىمدى ادامدار وزدەرىنە جۇكتەلگەن فۋنكتسيونالدىق مىندەتتەرگە ءجۇردىم-باردىم قاراپ, ورىندامايدى نەمەسە قىزمەتىن ساپاسىز اتقارادى. سالدارىنان, بالالاردىڭ قۇقىقتارى جاپپاي بۇزىلادى.

ەكىنشىدەن, بالالارعا قاتىستى بۇزۋشىلىقتار انىقتالعاننىڭ وزىندە, ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ ول تۋرالى حابارلامالارعا جەدەل دەن قويۋ مۇمكىندىگى جوق ەكەن. زاڭنامادا وعان قاپتاعان كەدەرگى بار.

ۇشىنشىدەن, بالالاردىڭ بۇزىلعان قۇقىقتارىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن دەر كەزىندە شارا قابىلداۋ مۇمكىندىگى جوق كورىنەدى.

ماسەلەن, 2023 جىلى وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ كوميتەتىنە وقۋشىلار مەن اتا-انالاردان 1 632 شاعىم تۇسكەن. ءار ارىز جانايقايعا تولى جانە ونىڭ ار جاعىندا بالالاردىڭ تاعدىرى جاتىر. سوندىقتان كوميتەت قاھارىنا ءمىنىپ, تەگەۋرىن تانىتىپ, شەكتەن شىققاندى تاۋبەسىنە كەلتىرگەن بولار?

جوق, بىلتىرعى ءبىر جىل بويى نەبارى 6 جوسپاردان تىس تەكسەرۋ اشىپتى. تەكسەرۋ ناتيجەسىندە ءبىلىم بولىمدەرىنىڭ باسشىلارىنا قاتىستى 5 اكىمشىلىك حاتتاما تولتىرىلدى جانە سوت شەشىمىمەن ولاردىڭ ارقايسىسى 30 اەك (جالپى سوماسى 517,5 مىڭ تەڭگە عانا) ايىپپۇل ارقالادى. بۇل رەتتە 6 مامان تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى.

سالىستىرساق, 2021 جىلى – جالپى كولەمى 262 530 تەڭگە, 2022 جىلى – 735 120 تەڭگە ايىپپۇل سالىنىپتى.

مينيسترلىك وسىنشا پارمەنسىز, ءمانسىز قيمىلىنا ءبىرىنشى كەزەكتە, باقىلاۋ فۋنكتسيالارىنىڭ شەكتەلۋىن ايىپتى سانايدى. ۆەدومستۆو بۇعان 2019 جىلعى 26 جەلتوقسانداعى №229 جارلىعىمەن بەكىتىلگەن تەكسەرۋلەر مەن پروفيلاكتيكالىق باقىلاۋ جۇرگىزۋگە ەنگىزىلگەن موراتوري دا تەرىس اسەر ەتكەنىن العا تارتتى. بۇل موراتوري پرەزيدەنتتىڭ 2022 جىلعى №44 جارلىعىمەن, بيىلعى 2024 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ جويىلدى.

دەگەنمەن, مينيسترلىك ساراپشىلارىنىڭ تۇسىندىرۋىنشە, ءموراتوريدىڭ الىپ تاستالۋى جاعدايدى تۇزەمەيدى. ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا تەكسەرۋلەر جۇرگىزۋگە زاڭنامالىق رۇقسات بەرۋ نورمالارى جوق.

وسىعان بايلانىستى وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى ۇكىمەت پەن پارلامەنتكە زاڭنامالىق تۇزەتۋلەرمەن شىعىپ, وزىنە جاڭا قۇزىر بەرۋدى سۇراپ وتىر. ناقتىلاعاندا, ونىڭ ۇسىنىسى مينيسترلىككە «جوسپاردان تىس تەكسەرۋلەر جۇرگىزۋ قۇقىعىن» زاڭمەن بەكىتىپ بەرۋدى قاراستىرادى.

وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ ۇسىنۋىنشا, تەكسەرىستەر بالالاردىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن بۇزۋ, ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ وتىنىشتەرىنە جەدەل دەن قويۋ, بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن باقىلاۋ سۋبەكتىسى مەن وبەكتىسىن الدىن الا حاباردار ەتۋسىز جانە تەكسەرۋدى تاعايىنداۋ تۋرالى اكتىنى قۇقىقتىق ستاتيستيكانىڭ ۋاكىلەتتى ورگانىندا, پروكۋراتۋرادا ارنايى ەسەپكە تىركەۋسىز جۇرگىزىلۋگە ءتيىس.

زاڭ جوباسى قابىلدانسا, وندا ۋاكىلەتتى مەمورگاننىڭ رەۆيزورلارى كەلەسى نىساندارعا قالاعان ۋاقىتىندا ساۋ ەتە قالا الادى:

• مەكتەپتەرگە جانە وزگە ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنا,
• ارناۋلى الەۋمەتتىك قىزمەتتەر كورسەتەتىن ۇيىمدارعا,
• بالا قۇقىعىن قورعاۋ فۋنكتسيالارىن جۇزەگە اسىراتىن ۇيىمدارعا,
• كامەلەتكە تولماعانداردى تاربيەلەۋ, دامىتۋ, ولاردىڭ بوس ۋاقىتىن جانە دەمالىسىن ۇيىمداستىرۋ سالاسىنداعى قىزمەتتى جۇزەگە اسىراتىن باسقا دا ۇيىمدارعا.

مينيسترلىكتىڭ تۇسىندىرۋىنشە, بالالاردىڭ قۇقىقتارىن بۇزۋ تۋرالى شاعىمداردى تالداۋ كورسەتكەندەي, جىل وتكەن سايىن جاس ۇرپاقتىڭ ومىرىنە, دەنساۋلىعىنا قاۋىپ توندىرەتىن, جەدەل تەكسەرۋدى جانە ءۇن قاتۋدى تالاپ ەتەتىن, قوعامدىق رەزونانس تۋدىرعان وقيعالار سانى كوبەيىپ بارادى.

بىراق قولدانىستاعى زاڭناما ۆەدومستۆونىڭ قول-اياعىن بايلاپ-ماتاپ قويدى. كاسىپكەرلىك كودەكستىڭ 144-بابىنىڭ 2, 4-تارماقتارىنا سايكەس, تەكسەرىسپەن بارۋ ءۇشىن باقىلاۋ وبەكتىسىن كەمىندە كۇنتىزبەلىك 30 كۇن بۇرىن حاباردار ەتۋگە ءتيىس. بۇدان بولەك, ول تەكسەرىس كەستەگە ەنگىزىلۋى كەرەك. قۇزىرلى ورگان تەكسەرىس جۇرگىزۋگە رۇقسات بەرمەي قويۋى مۇمكىن.

ماشاقاتى كوپ دەپ, بىرقاتار ءبىلىم بولىمدەرىنىڭ باسشىلارى «باس جارىلسا – بورىك ىشىندە, قول سىنسا – جەڭ ىشىندە» دەپ, جانجالدىڭ جالپاق جۇرتقا جايىلماۋىنا, ونى باسىپ تاستاۋعا كۇش سالادى. سوراقىسى سول, سونىڭ كەسىرىنەن, ءالجۋاز بالالاردى قۇرداستارىنىڭ نەمەسە جوعارعى سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ زورلاۋى وقيعالارىن جاسىرۋ دەرەكتەرى بولدى. تەك اۋزىن جابۋ تالپىنىستارىنا اتا-انالارى كونبەي, اقپارات قۇرالدارىنا شىعۋى ناتيجەسىندە ولار جونىندە ەل ءبىلدى. ەلگە بەلگىسىز قالعانى قانشا?!

تەكسەرۋدى تاعايىنداۋ راسىمدەردىڭ ۇزاقتىعى دا بالالاردىڭ قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىنا جەدەل دەن قويۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن كورىنەدى.

«قوعام بەلسەندىلەرى, ءبىلىم مينيسترلىگى بۇل پروبلەمانى بۇرىننان كوتەرۋدە. بىراق ۇكىمەت تە, پارلامەنت تە جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ شاعىمدارى بويىنشا «جوسپاردان تىس تەكسەرۋ جۇرگىزۋ» مۇمكىندىگى بەرىلگەن دەپ, بوي بەرمەي كەلەدى. ۋاكىلەتتى مەمورگانعا ءتيىستى قۇزىر بەرمەي, بالالاردى قورعاۋ تۋرالى كولگىرسۋدىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى الگى ايتقان جوسپاردان تىس تەكسەرىسۋىن جۇرگىزۋ ءۇشىن بالانىڭ قۇقىقتارى بۇزىلعانىن راستايتىن دالەلدى نەگىزدەر, مىقتى دايەكتەمەلەر ۇسىنۋ قاجەت. سونى دالەلدەيتىن ايعاق زاتتاردى جيناۋ اتا-انانىڭ نەمەسە مۇعالىمنىڭ وزىنە جۇكتەلەدى. ولار ونى تابا المايدى, سەبەبى, دالەلدەمەلەردى جيناۋ مۇمكىندىكتەرى شەكتەلگەن. مىسالى, بەينەباقىلاۋ كامەراسىنىڭ جازباسىن العىزا المايدى. ءىس سونىمەن بىتتىگە سانالادى», – دەيدى قوعام بەلسەندىسى, قۇرمەتتى پەداگوگ باعلان بەرىكباي.

بۇل جايت ازاماتتاردان تۇسكەن شاعىمدار نەگىزىندە جوسپاردان تىس تەكسەرۋلەر جۇرگىزۋدەن باس تارتۋدىڭ نەگىزگى فاكتورى بولىپ وتىر. ياعني, ۇلتتىق زاڭنامادا ءتيىستى تەتىك قاراستىرىلعان, دەپۋتاتتار ۇنەمى سوعان سىلتەيدى, الايدا ول تەتىك ىستەمەيدى.

ءوز جانايقايىنا دەن قويماعان سوڭ, قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى جويماعاننان كەيىن بيلىكتەن حالىقتىڭ كوڭىلى قالادى.

ايتا كەتەتىن جايت, بۇگىنگى تاڭدا رەسپۋبليكا بويىنشا 126 مىڭنان استام ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارى جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ ىشىندە:

• 11 343 بالاباقشا, ونىڭ ىشىندە 5 555-ءى – مەملەكەتتىك جانە 5 788-ءى – جەكەمەنشىك;
• 7 833 مەكتەپ: 7 040-ى – مەملەكەتتىك جانە 729-ى – جەكەمەنشىك;
• 772 كوللەدج: 422-ءسى – مەملەكەتتىك جانە 323-ءى – جەكەمەنشىك,
• 218 قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارى, 106 044 ۇيىرمەلەر مەن سەكتسيالار,
• 226 بالالار ساۋىقتىرۋ ورتالىقتارى بار.

وسى 126 مىڭ ءبىلىم بەرۋ نىسانىنىڭ 88%-ى – جەكە تۇلعالاردىڭ قولىنداعى ۇيىمدار ەكەن. ب.بەرىكباي جەكەمەنشىك مەكتەپتەردىڭ, كوللەدجدەردىڭ جانە باسقاسىنىڭ ارتىندا تۇرعان بيلىككە جاقىن, قالتالى تۇلعالار ۋاكىلەتتى مەمورگانعا جوسپاردان تىس تەكسەرۋ جۇرگىزۋ قۇقىعىنىڭ بەرىلۋىنە ءتىپتى دە مۇددەلى ەمەس دەگەن پىكىرىن ءبىلدىردى.

سەبەبى, قۇزىرلى ورگاندا تىركەۋسىز, ەسكەرتۋسىز تەكسەرىس جۇرگىزۋگە قۇقىق بەرىلسە, تالاي بىلىقتارى اشىلادى. ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنىڭ باسشىلارىنا قاتىستى حاتتاما تولتىرىلىپ, 30 اەك  (2024 جىلى – 110 760 تەڭگە) ايىپپۇل سالىنادى. اتىنا دا كىر كەلىپ, اۋقاتتى اتا-انالار پەرزەنتتەرىن الىپ كەتۋى مۇمكىن.

دەمەك, تەكەتىرەس جالعاساتىنعا ۇقسايدى. دەپۋتاتتاردىڭ قاي جاقتى تاڭداعانى زاڭ جوباسىنىڭ قانداي كۇيدە قابىلدانعانىنان بەلگىلى بولماق.

ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى يگور لەپەحا بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بارلىق مەكتەپتى جەكە ينسپەكتورمەن قامتي المايتىندارىن اشىق ايتتى.

كەزىندە ءار بالانىڭ قۇقىعىن قورعايدى دەپ دارىپتەي قۇرىلعان يۋۆەنالدىق پوليتسيا بۇگىندە تەك ءىرى مەكتەپتەردە, قالالاردا عانا جۇمىس ىستەيدى. اۋىل مەن اۋدان مەكتەپتەرىندە ول جوق. ال وزگە مەكتەپتە قاۋىپسىزدىكتى ساقتاپ, بۋللينگپەن كۇرەسۋگە ءتيىس ۋچاسكەلىك ينسپەكتورلاردىڭ مەكتەپتەرگە بارىپ باقىلاۋعا ۋاقىتى دا جەتپەيدى.

ءىىم باسشىسى ورىنباسارىنىڭ ايتۋىنشا, بۇگىندە جاسوسپىرىمدەر ىستەرى جونىندەگى ينسپەكتورلاردىڭ شتاتى 3 مىڭنان ءسال اسادى.