Nege keıbir bilim basshylary mektepten shyqqan janjaldy bildirtpesten basyp tastaýǵa tyrysady

Eýropa memleketterinde, Ulybrıtanııada, Grýzııada, Latvııa men Lıtvada jáne basqa elderde «Bala quqyqtarynyń táýelsiz monıtorıngi júıesi» jumys isteıdi. Bul mekeme bıliktiń barlyq tarmaqtarynan táýelsiz. Birde-bir sheneýnik oǵan ne isteý kerektigin aıta almaıdy, onyń isine qol suǵýyna tyıym salynǵan. Oǵan tipti tergeý júrgizý quqyǵy berilgen. Ol árbir balanyń quqyqtaryn ilgeriletedi.

Qazaq balany baqytqa balaıdy, adamnyń baýyr eti, ómiriniń jalǵasy, kórer qyzyǵy sanaıdy. Bılik tipti bir jyldy «Balalar jyly» atady. Alaıda Qazaqstanda jas urpaqty eń qurysa, mektep qabyrǵasynda qorǵaý jetkilikti jolǵa qoıylmaǵan.

Oqý-aǵartý mınıstrligi bilim uıymdarynda balalardy qorǵaý júıesiniń jónsizdik pen kemshilikke toly ekenin jasyrmady. Munyń sebebi kóp. Birinshiden, ınternattarda, memlekettik jáne jekemenshik mektepterde, sondaı-aq bala quqyqtaryn qorǵaý jónindegi fýnkııalardy júzege asyratyn uıymdarda laýazymdy adamdar ózderine júktelgen fýnkıonaldyq mindetterge júrdim-bardym qarap, oryndamaıdy nemese qyzmetin sapasyz atqarady. Saldarynan, balalardyń quqyqtary jappaı buzylady.

Ekinshiden, balalarǵa qatysty buzýshylyqtar anyqtalǵannyń ózinde, ýákiletti organnyń ol týraly habarlamalarǵa jedel den qoıý múmkindigi joq eken. Zańnamada oǵan qaptaǵan kedergi bar.

Úshinshiden, balalardyń buzylǵan quqyqtaryn qalpyna keltirý úshin der kezinde shara qabyldaý múmkindigi joq kórinedi.

Máselen, 2023 jyly Oqý-aǵartý mınıstrliginiń Balalardyń quqyqtaryn qorǵaý komıtetine oqýshylar men ata-analardan 1 632 shaǵym túsken. Ár aryz janaıqaıǵa toly jáne onyń ar jaǵynda balalardyń taǵdyry jatyr. Sondyqtan komıtet qaharyna minip, tegeýrin tanytyp, shekten shyqqandy táýbesine keltirgen bolar?

Joq, byltyrǵy bir jyl boıy nebári 6 jospardan tys tekserý ashypty. Tekserý nátıjesinde bilim bólimderiniń basshylaryna qatysty 5 ákimshilik hattama toltyryldy jáne sot sheshimimen olardyń árqaısysy 30 AEK (jalpy somasy 517,5 myń teńge ǵana) aıyppul arqalady. Bul rette 6 maman tártiptik jaýapkershilikke tartyldy.

Salystyrsaq, 2021 jyly – jalpy kólemi 262 530 teńge, 2022 jyly – 735 120 teńge aıyppul salynypty.

Mınıstrlik osynsha pármensiz, mánsiz qımylyna birinshi kezekte, baqylaý fýnkııalarynyń shektelýin aıypty sanaıdy. Vedomstvo buǵan 2019 jylǵy 26 jeltoqsandaǵy №229 jarlyǵymen bekitilgen tekserýler men profılaktıkalyq baqylaý júrgizýge engizilgen moratorıı da teris áser etkenin alǵa tartty. Bul moratorıı Prezıdenttiń 2022 jylǵy №44 jarlyǵymen, bıylǵy 2024 jyldyń qańtarynan bastap joıyldy.

Degenmen, mınıstrlik sarapshylarynyń túsindirýinshe, moratorııdiń alyp tastalýy jaǵdaıdy túzemeıdi. Bilim berý uıymdarynda tekserýler júrgizýge zańnamalyq ruqsat berý normalary joq.

Osyǵan baılanysty Oqý-aǵartý mınıstrligi Úkimet pen Parlamentke zańnamalyq túzetýlermen shyǵyp, ózine jańa quzyr berýdi surap otyr. Naqtylaǵanda, onyń usynysy mınıstrlikke «jospardan tys tekserýler júrgizý quqyǵyn» zańmen bekitip berýdi qarastyrady.

Oqý-aǵartý mınıstrliginiń usynýynsha, tekserister balalardyń quqyqtary men zańdy múddelerin buzý, azamattar men uıymdardyń ótinishterine jedel den qoıý, balalardyń quqyqtaryn qorǵaýdy qamtamasyz etý úshin baqylaý sýbektisi men obektisin aldyn ala habardar etýsiz jáne tekserýdi taǵaıyndaý týraly aktini quqyqtyq statıstıkanyń ýákiletti organynda, prokýratýrada arnaıy esepke tirkeýsiz júrgizilýge tıis.

Zań jobasy qabyldansa, onda ýákiletti memorgannyń revızorlary kelesi nysandarǵa qalaǵan ýaqytynda saý ete qala alady:

• Mektepterge jáne ózge bilim berý uıymdaryna,
• arnaýly áleýmettik qyzmetter kórsetetin uıymdarǵa,
• bala quqyǵyn qorǵaý fýnkııalaryn júzege asyratyn uıymdarǵa,
• kámeletke tolmaǵandardy tárbıeleý, damytý, olardyń bos ýaqytyn jáne demalysyn uıymdastyrý salasyndaǵy qyzmetti júzege asyratyn basqa da uıymdarǵa.

Mınıstrliktiń túsindirýinshe, balalardyń quqyqtaryn buzý týraly shaǵymdardy taldaý kórsetkendeı, jyl ótken saıyn jas urpaqtyń ómirine, densaýlyǵyna qaýip tóndiretin, jedel tekserýdi jáne ún qatýdy talap etetin, qoǵamdyq rezonans týdyrǵan oqıǵalar sany kóbeıip barady.

Biraq qoldanystaǵy zańnama vedomstvonyń qol-aıaǵyn baılap-matap qoıdy. Kásipkerlik kodekstiń 144-babynyń 2, 4-tarmaqtaryna sáıkes, tekserispen barý úshin baqylaý obektisin keminde kúntizbelik 30 kún buryn habardar etýge tıis. Budan bólek, ol tekseris kestege engizilýi kerek. Quzyrly organ tekseris júrgizýge ruqsat bermeı qoıýy múmkin.

Mashaqaty kóp dep, birqatar bilim bólimderiniń basshylary «bas jarylsa – bórik ishinde, qol synsa – jeń ishinde» dep, janjaldyń jalpaq jurtqa jaıylmaýyna, ony basyp tastaýǵa kúsh salady. Soraqysy sol, sonyń kesirinen, áljýaz balalardy qurdastarynyń nemese joǵarǵy synyp oqýshylarynyń zorlaýy oqıǵalaryn jasyrý derekteri boldy. Tek aýzyn jabý talpynystaryna ata-analary kónbeı, aqparat quraldaryna shyǵýy nátıjesinde olar jóninde el bildi. Elge belgisiz qalǵany qansha?!

Tekserýdi taǵaıyndaý rásimderdiń uzaqtyǵy da balalardyń quqyqtarynyń buzylýyna jedel den qoıýǵa múmkindik bermeıtin kórinedi.

«Qoǵam belsendileri, bilim mınıstrligi bul problemany burynnan kóterýde. Biraq Úkimet te, Parlament te jeke jáne zańdy tulǵalardyń shaǵymdary boıynsha «jospardan tys tekserý júrgizý» múmkindigi berilgen dep, boı bermeı keledi. Ýákiletti memorganǵa tıisti quzyr bermeı, balalardy qorǵaý týraly kólgirsýdiń qajeti joq. О́ıtkeni álgi aıtqan jospardan tys tekserisýin júrgizý úshin balanyń quqyqtary buzylǵanyn rastaıtyn dáleldi negizder, myqty dáıektemeler usyný qajet. Sony dáleldeıtin aıǵaq zattardy jınaý ata-ananyń nemese muǵalimniń ózine júkteledi. Olar ony taba almaıdy, sebebi, dáleldemelerdi jınaý múmkindikteri shektelgen. Mysaly, beınebaqylaý kamerasynyń jazbasyn alǵyza almaıdy. Is sonymen bittige sanalady», – deıdi qoǵam belsendisi, qurmetti pedagog Baǵlan Berikbaı.

Bul jaıt azamattardan túsken shaǵymdar negizinde jospardan tys tekserýler júrgizýden bas tartýdyń negizgi faktory bolyp otyr. Iaǵnı, ulttyq zańnamada tıisti tetik qarastyrylǵan, depýtattar únemi soǵan silteıdi, alaıda ol tetik istemeıdi.

О́z janaıqaıyna den qoımaǵan soń, quqyq buzýshylyqtardy joımaǵannan keıin bılikten halyqtyń kóńili qalady.

Aıta ketetin jaıt, búgingi tańda respýblıka boıynsha 126 myńnan astam bilim berý uıymdary jumys isteıdi. Onyń ishinde:

• 11 343 balabaqsha, onyń ishinde 5 555-i – memlekettik jáne 5 788-i – jekemenshik;
• 7 833 mektep: 7 040-y – memlekettik jáne 729-y – jekemenshik;
• 772 kolledj: 422-si – memlekettik jáne 323-i – jekemenshik,
• 218 qosymsha bilim berý uıymdary, 106 044 úıirmeler men sekııalar,
• 226 balalar saýyqtyrý ortalyqtary bar.

Osy 126 myń bilim berý nysanynyń 88%-y – jeke tulǵalardyń qolyndaǵy uıymdar eken. B.Berikbaı jekemenshik mektepterdiń, kolledjderdiń jáne basqasynyń artynda turǵan bılikke jaqyn, qaltaly tulǵalar ýákiletti memorganǵa jospardan tys tekserý júrgizý quqyǵynyń berilýine tipti de múddeli emes degen pikirin bildirdi.

Sebebi, quzyrly organda tirkeýsiz, eskertýsiz tekseris júrgizýge quqyq berilse, talaı bylyqtary ashylady. Bilim berý uıymdarynyń basshylaryna qatysty hattama toltyrylyp, 30 AEK  (2024 jyly – 110 760 teńge) aıyppul salynady. Atyna da kir kelip, aýqatty ata-analar perzentterin alyp ketýi múmkin.

Demek, teketires jalǵasatynǵa uqsaıdy. Depýtattardyń qaı jaqty tańdaǵany zań jobasynyń qandaı kúıde qabyldanǵanynan belgili bolmaq.

Ishki ister mınıstriniń orynbasary Igor Lepeha balalardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin barlyq mektepti jeke ınspektormen qamtı almaıtyndaryn ashyq aıtty.

Kezinde ár balanyń quqyǵyn qorǵaıdy dep dáripteı qurylǵan ıývenaldyq polıııa búginde tek iri mektepterde, qalalarda ǵana jumys isteıdi. Aýyl men aýdan mektepterinde ol joq. Al ózge mektepte qaýipsizdikti saqtap, býllıngpen kúresýge tıis ýchaskelik ınspektorlardyń mektepterge baryp baqylaýǵa ýaqyty da jetpeıdi.

IIM basshysy orynbasarynyń aıtýynsha, búginde jasóspirimder isteri jónindegi ınspektorlardyń shtaty 3 myńnan sál asady.