نەلىكتەن اتوم ەنەرگەتيكاسى قازاقستاننىڭ تۇراقتى ءوسىمىنىڭ ەڭ جاقسى جولى بولىپ سانالادى?

ۇكىمەت الدىندا ەلدى ەنەرگيامەن قامتۋ مىندەتى تۇرعان كەزدە, ول كۇردەلى ماسەلەگە تاپ بولادى. ماسەلەن, ءوسۋدى قولداۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتۋ, ءالى دە قولدانىلاتىن ادىستەردىڭ تۇراقتى جانە قاۋىپسىز بولۋىن قاداعالاۋ. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاننىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلەسى ەنەرگەتيكالىق تەڭگەرىمدى ارتاراپتاندىرۋمەن عانا شەكتەلىپ قويمايدى. سونداي-اق الداعى جىلدارى ايتارلىقتاي وسەتىن دامۋشى ەكونوميكانى ەنەرگيامەن قالاي قامتاماسىز ەتۋدى دە نازارعا الادى.

جاقىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ەلەكتر ستانساسىن سالۋ بويىنشا جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم وتكىزۋ مۇمكىندىگىن مالىمدەدى. بۇل اقىلعا قونىمدى قادام بولار ەدى. دەموكراتيالىق ۇدەرىس قازاقستان ازاماتتارىنا وسى ماڭىزدى ماسەلە بويىنشا ءوز پىكىرلەرىن تىكەلەي بىلدىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى, سول ارقىلى ۇكىمەتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى. اتوم ەنەرگەتيكاسى قازاقستان ءۇشىن دۇرىس تاڭداۋ ەكەنىنە سەنىمدى بولۋىمنىڭ بىرنەشە جاقسى سەبەپتەرى بار.

بىرىنشىدەن, اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن قۇرۋ قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق بالانسىن ايتارلىقتاي ارتاراپتاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل ەلدىڭ سىرتقى ەنەرگيا كوزدەرىنە تاۋەلدىلىگىن ازايتىپ, سول ارقىلى ۇلتتىق ەگەمەندىكتى نىعايتادى. ايتا كەتەيىك, 2009 جىلدان بەرى قازاقستان ۋران ءوندىرۋ جانە ەكسپورتتاۋ بويىنشا الەمدىك كوشباسشى بولىپ تابىلادى, ونىڭ ۇلەسىنە الەمدىك ۋران ءوندىرىسىنىڭ شامامەن بەستەن ەكىسى تيەسىلى. بۇل وتاندىق رەسۋرستى اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىن سالۋعا پايدالانۋ قازاقستاننىڭ الەمدىك اتوم ونەركاسىبىندەگى ستراتەگيالىق ماڭىزدىلىعىن بەكىتە الادى.

ەكىنشىدەن, تازا ەنەرگيا وندىرۋدەن باسقا, اتوم ەنەرگياسىن قاراستىرۋدىڭ ماڭىزدى ەكونوميكالىق جانە ەكولوگيالىق سەبەپتەرى بار. اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىن سالۋ جانە پايدالانۋ ايتارلىقتاي جۇمىس ورىندارىن قۇرۋعا جانە سول ارقىلى ەل ەكونوميكاسىنا قوسىمشا ۇلەس قوسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قازاقستاندا قازىردىڭ وزىندە اتوم ەنەرگياسىن بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋدا 18 مىڭعا جۋىق ادام جۇمىسپەن قامتىلعان. ەكولوگيالىق تۇرعىدان العاندا, اتوم ەنەرگياسى تومەن كومىرقىشقىل گازىن شىعارادى, بۇل كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن كۇرەسۋدەگى جاھاندىق كۇش-جىگەرگە سايكەس كەلەدى. مەملەكەت باسشىسى «جاسىل» ەكونوميكاعا كوشۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى. ال قازاقستان 2060 جىلعا قاراي كومىرتەگى بەيتاراپتىعىنا قول جەتكىزۋگە ۇمتىلاتىندىقتان, اتوم ەنەرگەتيكاسى وعان وتە قولايلى نۇسقا بولىپ كورىنەدى.

بۇدان باسقا, 2017 جىلى قازاقستاندا اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىكتىڭ (ماگاتە) تومەن بايىتىلعان ۋران بانكىن قۇرۋى حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ ەلىمىزدىڭ يادرولىق ماتەريالدارمەن قاۋىپسىز جانە جاۋاپكەرشىلىكپەن جۇمىس ىستەۋ قابىلەتىنە دەگەن سەنىمىن ايعاقتايدى. ماگاتە-دەگى بەلسەندى مۇشەلىگىمىز سالىناتىن اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك ستاندارتتارىنا ساي بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى. سونىمەن قاتار يادرولىق تەحنولوگيالار سالاسىنداعى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق وسى سالادا مامانداندىرىلعان ەلدەرمەن ەكونوميكالىق بايلانىستاردى نىعايتۋعا جول اشادى.

قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىز نەگىزىنەن قازبالى وتىندارعا تاۋەلدى. دەگەنمەن, بۇگىندە تازا ەنەرگيا كوزدەرىنە كوشۋ بويىنشا ماقساتتى كۇش-جىگەر جۇمسالۋدا.

جەل جانە كۇن سياقتى جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ كوپتەگەن ارتىقشىلىعى بولعانىمەن, ولاردىڭ تۇراقسىز گەنەراتسيا جانە جوعارى شىعىن سياقتى كەمشىلىكتەرى دە بار. جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ ءوزى ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق ماسەلەسىن شەشە المايدى.

بىزگە سەنىمدى جانە ۇزاقمەرزىمدى شەشىم قاجەت, ال اتوم ەنەرگياسى بۇل شەشىمگە باستى ۇمىتكەرلەردىڭ بىرىنە اينالادى. قازىرگى يادرولىق رەاكتورلاردىڭ جوبالىق قىزمەت ەتۋ مەرزىمى 60 جىلدى قۇرايدى جانە 100 جىلعا دەيىن ۇزارتىلۋى مۇمكىن. قازاقستانداعى باي ۋران قورى ەنەرگەتيكالىق پروبلەمانى شەشۋدى عانا ەمەس, ءىس جۇزىندە جابىق يادرولىق وتىن تسيكلىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

قازاقستان اتوم ەنەرگياسىن ءوندىرۋ سالاسىندا دەبيۋتانت ەمەس. 1974 جىلدان 1998 جىلعا دەيىن بۇل ەلدە الەمدەگى ءبىرىنشى جىلدام نەيتروندىق رەاكتور بن-350 جۇمىس ىستەدى. وسى ۋاقىت ىشىندە جيناقتالعان تاجىريبەنىڭ باعا جەتپەس قۇندىلىعى بولۋى مۇمكىن, ويتكەنى ءبىز اتوم ەنەرگياسىن ۇلتتىق ەلەكتر جەلىسىنە قايتارۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرامىز. 1990 جىلدارى ەكونوميكالىق قيىندىقتارعا بايلانىستى اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىن سالۋ جوسپارى توقتاپ قالسا دا, ءبىز قازىرگى زامانعى قاۋىپسىزدىك قۇرالدارىمەن جانە تەحنولوگيامەن جابدىقتالعان جولعا قايتا ورالدىق. قازاقستاننىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە وتە قولايلى شاعىن مودۋلدىك رەاكتورلاردى (مرر) پايدالانۋ مۇمكىندىگى دە قاراستىرىلۋدا. ءبىز وسى رەاكتورلاردى جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىمەن بىرىكتىرۋدىڭ يننوۆاتسيالىق تاسىلدەرىن زەرتتەپ جاتىرمىز, بۇل ەكى ەنەرگيانىڭ دا ارتىقشىلىقتارىن بارىنشا پايدالاناتىن گيبريدتى جۇيەنى قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. 2018 جىلى باستالعان اەس قۇرىلىسى بويىنشا جۇرگىزىلگەن الدىن الا زەرتتەۋلەر 2030 جىلعا قاراي بولجانعان ەنەرگيا تاپشىلىعىن 2,7 گۆت-قا دەيىن جەتكىزۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە وسىنداي جوبانى ىسكە قوسۋدىڭ ورىندىلىعىن راستادى. سونىمەن قاتار, ەسكىرگەن كومىر ەلەكتر ستانتسيالارىن سمر-مەن اۋىستىرۋ جاڭا اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىن قۇرۋعا ارنالعان كۇردەلى شىعىنداردى 15-20%-عا ازايتادى. مۇنى ەسكى بەنزينمەن جۇرەتىن كولىكتى ۇنەمدى ەلەكتروموبيلگە اۋىستىرۋمەن سالىستىرۋعا بولادى: ءبىز ءالى دە جاقسى جۇمىس ىستەيتىندەرىن ساقتاي وتىرىپ, ەڭ قاجەتتى بولشەكتەردى جاڭارتا الامىز.

نەعۇرلىم تۇراقتى جانە قاۋىپسىز ەنەرگەتيكالىق بولاشاققا اپاراتىن جول ادامي كاپيتالدى دامىتۋدى قوسا العاندا, قيىندىقتاردى تۋدىرادى. ەگەر قازاقستان اتوم ەنەرگەتيكاسىنا كوشۋدى شەشسە, وعان يادرولىق تەحنولوگيانى دا, قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرىن دە جاقسى مەڭگەرگەن جۇمىس كۇشى قاجەت بولادى. مەن بۇل تاپسىرمانى جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ, بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ جانە ءتىپتى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق ءۇشىن مۇمكىندىك دەپ سانايمىن. قورىتىندىلاي كەلە, قازاقستان قازىر ەنەرگەتيكالىق توعىستا تۇرعاندا, العا باراتىن جول بارعان سايىن ايقىن بولىپ كورىنەتىنىن ايتا كەتكەن ءجون. جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى ەلىمىزدىڭ بولاشاعىندا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنى ءسوزسىز, بىراق اتوم ەنەرگەتيكاسى ءبىزدىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان ەكونوميكامىزدى قولداۋدىڭ سەنىمدى ءارى ۇزاق مەرزىمدى شەشىمىن ۇسىنادى. قازىر نەگىزدەلگەن شەشىمدەر قابىلداۋ, جيناقتالعان تاجىريبەنى پايدالانا وتىرىپ, زاماناۋي تەحنولوگيالار مەن وزىق حالىقارالىق تاجىريبەنى ەنگىزۋ ارقىلى قازاقستان ەكونوميكالىق ءوسۋ, ەنەرگەتيكالىق تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىك اراسىنداعى تەڭگەرىمگە قول جەتكىزە الادى.

تيمۋر جانتيكين,
«اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى» جشس باس ديرەكتورى