Nelikten atom energetıkasy Qazaqstannyń turaqty ósiminiń eń jaqsy joly bolyp sanalady?

Úkimet aldynda eldi energııamen qamtý mindeti turǵan kezde, ol kúrdeli máselege tap bolady. Máselen, ósýdi qoldaý úshin jetkilikti energııamen qamtamasyz etý, áli de qoldanylatyn ádisterdiń turaqty jáne qaýipsiz bolýyn qadaǵalaý. Búgingi tańda Qazaqstannyń kún tártibinde turǵan máselesi energetıkalyq teńgerimdi ártaraptandyrýmen ǵana shektelip qoımaıdy. Sondaı-aq aldaǵy jyldary aıtarlyqtaı ósetin damýshy ekonomıkany energııamen qalaı qamtamasyz etýdi de nazarǵa alady.

Jaqynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev elektr stansasyn salý boıynsha jalpyhalyqtyq referendým ótkizý múmkindigin málimdedi. Bul aqylǵa qonymdy qadam bolar edi. Demokratııalyq úderis Qazaqstan azamattaryna osy mańyzdy másele boıynsha óz pikirlerin tikeleı bildirýge múmkindik beredi, sol arqyly úkimettiń jaýapkershiligin qamtamasyz etedi. Atom energetıkasy Qazaqstan úshin durys tańdaý ekenine senimdi bolýymnyń birneshe jaqsy sebepteri bar.

Birinshiden, atom elektr stanııasyn qurý Qazaqstannyń energetıkalyq balansyn aıtarlyqtaı ártaraptandyrýǵa múmkindik beredi. Bul eldiń syrtqy energııa kózderine táýeldiligin azaıtyp, sol arqyly ulttyq egemendikti nyǵaıtady. Aıta keteıik, 2009 jyldan beri Qazaqstan ýran óndirý jáne eksporttaý boıynsha álemdik kóshbasshy bolyp tabylady, onyń úlesine álemdik ýran óndirisiniń shamamen besten ekisi tıesili. Bul otandyq resýrsty atom elektr stanııalaryn salýǵa paıdalaný Qazaqstannyń álemdik atom ónerkásibindegi strategııalyq mańyzdylyǵyn bekite alady.

Ekinshiden, taza energııa óndirýden basqa, atom energııasyn qarastyrýdyń mańyzdy ekonomıkalyq jáne ekologııalyq sebepteri bar. Atom elektr stanııalaryn salý jáne paıdalaný aıtarlyqtaı jumys oryndaryn qurýǵa jáne sol arqyly el ekonomıkasyna qosymsha úles qosýǵa múmkindik beredi. Qazaqstanda qazirdiń ózinde atom energııasyn beıbit maqsatta paıdalanýda 18 myńǵa jýyq adam jumyspen qamtylǵan. Ekologııalyq turǵydan alǵanda, atom energııasy tómen kómirqyshqyl gazyn shyǵarady, bul klımattyń ózgerýimen kúresýdegi jahandyq kúsh-jigerge sáıkes keledi. Memleket basshysy «jasyl» ekonomıkaǵa kóshýdiń mańyzdylyǵyn atap ótti. Al Qazaqstan 2060 jylǵa qaraı kómirtegi beıtaraptyǵyna qol jetkizýge umtylatyndyqtan, atom energetıkasy oǵan óte qolaıly nusqa bolyp kórinedi.

Budan basqa, 2017 jyly Qazaqstanda Atom energııasy jónindegi halyqaralyq agenttiktiń (MAGATE) Tómen baıytylǵan ýran bankin qurýy halyqaralyq qoǵamdastyqtyń elimizdiń ıadrolyq materıaldarmen qaýipsiz jáne jaýapkershilikpen jumys isteý qabiletine degen senimin aıǵaqtaıdy. MAGATE-degi belsendi músheligimiz salynatyn atom elektr stanııasynyń halyqaralyq qaýipsizdik standarttaryna saı bolýyn qamtamasyz etedi. Sonymen qatar ıadrolyq tehnologııalar salasyndaǵy halyqaralyq yntymaqtastyq osy salada mamandandyrylǵan eldermen ekonomıkalyq baılanystardy nyǵaıtýǵa jol ashady.

Qazirgi ýaqytta elimiz negizinen qazbaly otyndarǵa táýeldi. Degenmen, búginde taza energııa kózderine kóshý boıynsha maqsatty kúsh-jiger jumsalýda.

Jel jáne kún sııaqty jańartylatyn energııa kózderiniń kóptegen artyqshylyǵy bolǵanymen, olardyń turaqsyz generaııa jáne joǵary shyǵyn sııaqty kemshilikteri de bar. Jańartylatyn energııa kózderiniń ózi eldiń energetıkalyq máselesin sheshe almaıdy.

Bizge senimdi jáne uzaqmerzimdi sheshim qajet, al atom energııasy bul sheshimge basty úmitkerlerdiń birine aınalady. Qazirgi ıadrolyq reaktorlardyń jobalyq qyzmet etý merzimi 60 jyldy quraıdy jáne 100 jylǵa deıin uzartylýy múmkin. Qazaqstandaǵy baı ýran qory energetıkalyq problemany sheshýdi ǵana emes, is júzinde jabyq ıadrolyq otyn ıklin qurýǵa múmkindik beredi.

Qazaqstan atom energııasyn óndirý salasynda debıýtant emes. 1974 jyldan 1998 jylǵa deıin bul elde álemdegi birinshi jyldam neıtrondyq reaktor BN-350 jumys istedi. Osy ýaqyt ishinde jınaqtalǵan tájirıbeniń baǵa jetpes qundylyǵy bolýy múmkin, óıtkeni biz atom energııasyn ulttyq elektr jelisine qaıtarý múmkindigin qarastyramyz. 1990 jyldary ekonomıkalyq qıyndyqtarǵa baılanysty atom elektr stanııalaryn salý jospary toqtap qalsa da, biz qazirgi zamanǵy qaýipsizdik quraldarymen jáne tehnologııamen jabdyqtalǵan jolǵa qaıta oraldyq. Qazaqstannyń qajettilikterine óte qolaıly shaǵyn modýldik reaktorlardy (MRR) paıdalaný múmkindigi de qarastyrylýda. Biz osy reaktorlardy jańartylatyn energııa kózderimen biriktirýdiń ınnovaııalyq tásilderin zerttep jatyrmyz, bul eki energııanyń da artyqshylyqtaryn barynsha paıdalanatyn gıbrıdti júıeni qurýǵa múmkindik beredi. 2018 jyly bastalǵan AES qurylysy boıynsha júrgizilgen aldyn ala zertteýler 2030 jylǵa qaraı boljanǵan energııa tapshylyǵyn 2,7 GVt-qa deıin jetkizý máselesin sheshý úshin Qazaqstannyń ońtústiginde osyndaı jobany iske qosýdyń oryndylyǵyn rastady. Sonymen qatar, eskirgen kómir elektr stanııalaryn SMR-men aýystyrý jańa atom elektr stanııalaryn qurýǵa arnalǵan kúrdeli shyǵyndardy 15-20%-ǵa azaıtady. Muny eski benzınmen júretin kólikti únemdi elektromobılge aýystyrýmen salystyrýǵa bolady: biz áli de jaqsy jumys isteıtinderin saqtaı otyryp, eń qajetti bólshekterdi jańarta alamyz.

Neǵurlym turaqty jáne qaýipsiz energetıkalyq bolashaqqa aparatyn jol adamı kapıtaldy damytýdy qosa alǵanda, qıyndyqtardy týdyrady. Eger Qazaqstan atom energetıkasyna kóshýdi sheshse, oǵan ıadrolyq tehnologııany da, qaýipsizdik erejelerin de jaqsy meńgergen jumys kúshi qajet bolady. Men bul tapsyrmany jumys oryndaryn qurý, biliktilikti arttyrý jáne tipti halyqaralyq yntymaqtastyq úshin múmkindik dep sanaımyn. Qorytyndylaı kele, Qazaqstan qazir energetıkalyq toǵysta turǵanda, alǵa baratyn jol barǵan saıyn aıqyn bolyp kórinetinin aıta ketken jón. Jańartylatyn energııa kózderi elimizdiń bolashaǵynda mańyzdy ról atqaratyny sózsiz, biraq atom energetıkasy bizdiń ósip kele jatqan ekonomıkamyzdy qoldaýdyń senimdi ári uzaq merzimdi sheshimin usynady. Qazir negizdelgen sheshimder qabyldaý, jınaqtalǵan tájirıbeni paıdalana otyryp, zamanaýı tehnologııalar men ozyq halyqaralyq tájirıbeni engizý arqyly Qazaqstan ekonomıkalyq ósý, energetıkalyq turaqtylyq pen qaýipsizdik arasyndaǵy teńgerimge qol jetkize alady.

Tımýr Jantıkın,
«Atom elektr stanııalary» JShS bas dırektory