ولجاس بەكتەنوۆ ەلىمىزدەگى قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋ شارالارىن سارالادى

فوتو: primeminister.kz

پرەمەر-مينيستر ولجاس بەكتەنوۆ ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ, وبلىستار مەن استانا, الماتى, شىمكەنت قالالارى اكىمدەرىنىڭ, سونداي-اق قارجى مونيتورينگى, قارجى نارىعىن رەتتەۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىكتەرى توراعالارىنىڭ قاتىسۋىمەن قر ۇكىمەتى جانىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيانىڭ وتىرىسىن وتكىزدى.

جيىندا ينتەرنەت-الاياقتىققا قارسى كۇرەس جانە قارجى پيراميدالارىنىڭ الدىن الۋ, قوعامدىق قۇقىقتىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋ جانە كامەلەتكە تولماعاندار اراسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ الدىن الۋ شارالارى قارالدى.

ىشكى ىستەر ءمينيسترى ەرجان سادەنوۆ الاياقتىققا قارسى ءىس-قيمىل شەڭبەرىندە «كيبەرپول» ارنايى توپتارىمەن 2,5 مىڭنان استام قىلمىس اشىلعانىن, ناتيجەسىندە 962 ملن تەڭگە كولەمىندەگى شىعىن وتەلگەنىن باياندادى. 914 قىلمىسكەر ۇستالدى. جالعان نومىرلەردەن تۇسكەن 58 ملن قوڭىراۋ بۇعاتتالدى. ەلىمىزدىڭ 5 قالاسىندا 19 SIM-بوكس جانە 6 مىڭنان استام تىركەلمەگەن SIM-كارتالارى انىقتالدى. «انتيفرود-ورتالىق» جۇمىسى اياسىندا شەتەلگە شىعارۋ ساتىسىندا تۇرعان 400 ملن تەڭگە بۇعاتتالدى. شارالاردى كۇشەيتۋ ءۇشىن نەسيە بەرۋدەن ەرىكتى تۇردە باس تارتۋ, سونداي-اق جابىرلەنۋشىنىڭ قاتىسۋىنسىز رەسىمدەلگەن نەسيەلەردى ەسەپتەن شىعارۋ بويىنشا بىرقاتار زاڭنامالىق تۇزەتۋ پىسىقتالۋدا.

قما مالىمەتتەرى بويىنشا, بيىل 43 قارجى پيراميداسى انىقتالىپ, مەسسەندجەرلەردەگى 266 چات جابىلعان. وسىلايشا, 2 ملن-عا جۋىق ازاماتتىڭ قارجىلىق شىعىنىنىڭ الدىن الدى. «كيبەرقاداعالاۋ» جۇيەسى 8 مىڭنان استام الاياقتىق سيپاتتاعى سايت بۇعاتتادى. ازاماتتارعا كومپانيالار مەن ولاردىڭ ينتەرنەت-رەسۋرستارىندا قارجىلىق پيراميدا بەلگىلەرىن دەربەس تەكسەرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن Telegram-بوت ىسكە قوسىلدى. بۇگىنگى تاڭدا 9 مىڭنان استام ءوتىنىش قارالدى.

مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى ارقىلى ينتەرنەت-الاياقتىق, ونلاين-كازينو جانە قارجى پيراميدالارىن جارنامالاۋدى انىقتاۋ تۇرعىسىندا اقپاراتتىق الاڭعا مونيتورينگ جۇرگىزۋ بارىسىندا جىل باسىنان بەرى زاڭسىز مازمۇنداعى 12 مىڭ ماتەريال مەن سىلتەمەلەرگە قول جەتكىزۋدى شەكتەدى. كيبەرقاۋىپسىزدىك مادەنيەتىن دامىتۋ شارالارى ناتيجەسىندە حالىقتىڭ قاۋىپ-قاتەر تۋرالى حاباردار بولۋ دەڭگەيى 80,4%-عا دەيىن ءوستى.

پرەمەر-مينيستر ولجاس بەكتەنوۆ الاياقتىق سحەمالار ۇزدىكسىز دامىپ كەلە جاتقانىن, بارلىق قاجەتتى دەرەكتەردى الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن زاماناۋي حاكەرلىك باعدارلامالار قولدانىلاتىنىن اتاپ ءوتتى. وسىعان بايلانىستى بىرقاتار باعىت بويىنشا جۇمىستى كۇشەيتۋ تاپسىرىلدى. ماسەلەن, وسى ساناتتاعى قىلمىستىق ىستەردى تىركەۋدىڭ ۇزاققا سوزىلۋى ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن قارجى پيراميدالارى بەلگىلەرىن انىقتاۋدىڭ ناقتى تەتىگىن ازىرلەۋ جانە بەكىتۋ تاپسىرىلدى.

«مەملەكەت باسشىسى ينتەرنەت-قىلمىستاردى ەرتە انىقتاۋ مەن جولىن كەسۋ ماسەلەسىنە باسا نازار اۋدارا وتىرىپ, ولارعا قارسى ءىس-قيمىل شارالارىن كۇشەيتۋدى بىرنەشە رەت تاپسىردى. ونلاين-كرەديتتەردى رەسىمدەۋگە, بانكتىك جيناقتاردى ۇرلاۋعا بايلانىستى ارەكەتتەردىڭ كوپشىلىگى شەتەلدەن وتىرىپ جاسالادى. ۇرلانعان اقشا «دروپەرلەر» دەيتىندەردىڭ كومەگىمەن قولما-قول اقشاعا اينالادى. ولار – نەگىزىنەن جۇمىسسىز ازاماتتار, كوبىنەسە «جەڭىل» اقشاعا قۇنىققان جاستار. قازىر زاڭنامادا «دروپەرلەرگە» قاتىستى ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىك قارالماعان. ونىڭ ۇستىنە اقپاراتتىق بازاداعى مالىمەتتەردى جەلىگە نەمەسە الاياقتارعا بەرۋ بويىنشا دا جاۋاپكەرشىلىك جوق. سوندىقتان مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندار بانك شوتتارىن, كارتالاردى, جەكە كۋالىكتەگى دەرەكتەردى, تەلەفون نومىرلەرىنىڭ بازالارىن بوتەن ادامدارعا قاساقانا بەرگەنى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى ەنگىزۋ ماسەلەسىن پىسىقتاۋى قاجەت», — دەپ اتاپ ءوتتى ولجاس بەكتەنوۆ.

سونىمەن قاتار الاياقتارعا قارىز بەرۋگە جول بەرمەۋ ماقساتىندا ونلاين-كرەديتتەردى رەسىمدەۋ كەزىندە اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك جۇيەسىن كۇشەيتۋ جونىندە شارالار قابىلداۋ قاجەت. مۇندا ونلاين-كرەديتتى رەسىمدەۋ كەزىندە جەكە باسىن سايكەستەندىرۋ راسىمدەرىن قايتا قاراۋ تاپسىرىلدى. سونداي-اق قنردا ونلاين-نەسيەلەردى الاياقتىق شابۋىلداردان ساقتاندىرۋ ماسەلەسىن قاراستىرادى.

***

ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيا قوعامدىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋ, ونىڭ ىشىندە ۆانداليزم مەن بۇزاقىلىققا قارسى ءىس-قيمىل ماسەلەلەرىن قارادى. جىل باسىنان بەرى ەلىمىز بويىنشا قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتار سانى 4%-عا, توناۋ 14%-عا, بوتەننىڭ مۇلكىن ۇرلاۋ 18,5%-عا تومەندەگەن. بۇگىنگى تاڭدا وسىنداي 13,7 مىڭعا جۋىق قىلمىس اشىلدى. «مۇلدەم توزبەۋ» قاعيداتىنا سايكەس 9,4 ملن-عا جۋىق اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ جولى كەسىلدى, بۇل وتكەن جىلعى كورسەتكىشتەردەن 45%-عا جوعارى. «تازا قازاقستان» اكتسياسى اياسىندا 856 ستيحيالىق قوقىس ورنى انىقتالدى. بەينەكامەرالار كومەگىمەن 6,5 مىڭ قىلمىس پەن 435 مىڭ اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق انىقتالدى. جالپى, سوڭعى 3 جىلدا قابىلدانعان شارالار ناتيجەسىندە قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتار سانى 2 ەسەگە ازايدى.

سونىمەن قاتار كوشەلەردە جاسالعان قىلمىستىڭ كوبەيۋى بايقالادى. ۇكىمەت باسشىسى بىرقاتار ءوڭىردىڭ اكىمدەرىن تىڭداپ, قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ شارالارىن كۇشەيتۋدى تاپسىردى.

«تاجىريبە كورسەتكەندەي, قاۋىپسىزدىك كامەرالارى بار جەرلەردە قۇقىق بۇزۋشىلىقتار از. ولار قوعامدى تارتىپكە ۇيرەتەدى. جول قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ سالاسىندا جاڭا تەحنولوگيالاردى قولدانۋ جاقسى ناتيجە كورسەتىپ وتىر. ەندى بۇل جۇمىستى قوعامدىق ءتارتىپ سالاسىندا دا دامىتۋ قاجەت. بەينەباقىلاۋ كامەرالارىنىڭ جەلىسىن كەڭەيتىپ قانا قويماي, ولاردىڭ ساپاسىن كۇشەيتە وتىرىپ, جەكە باسىن سايكەستەندىرۋ مۇمكىندىگىمەن تسيفرلىق ينتەللەكتۋالدىق جۇيەلەرگە كوشۋدى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. وسىعان بايلانىستى, ءوڭىر اكىمدىكتەرى قوعامدىق ورىنداردا, تۇرعىن ۇيلەردىڭ اۋلالارىندا جانە ازاماتتار جاپپاي جينالاتىن ورىندارىندا بەينەباقىلاۋ كامەرالارىنىڭ سانىن كوبەيتۋ بويىنشا جۇمىستى ۇيىمداستىرسىن», — دەپ اتاپ ءوتتى ولجاس بەكتەنوۆ.

ۇكىمەت باسشىسى وتىرىسقا قاتىسۋشىلاردىڭ نازارىن قىزىلسۋات اۋىلىنا جاقىن ماڭدا استانا قالاسىنىڭ اينالما جولىندا ورىن العان جاعدايعا اۋداردى. بۇرىن حابارلانعانداي, اۋىر جۇك كولىگىنىڭ جۇرگىزۋشىلەرى پايدا تابۋ ءۇشىن اۆتوكولىكتەردى اۆتوماتتى تۇردە ولشەۋ جۇيەسىن بۇزۋعا تىرىسقان. بۇل شارا ءوز كەزەگىندە جولداردىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتۋگە جانە ولاردىڭ بۇزىلۋىن بولدىرماۋعا باعىتتالعان. كولىك باقىلاۋىنان وتۋدەن باس تارتۋ جانە جاۋاپكەرشىلىكتەن جالتارۋ فاكتىلەرىن ەسكەرە وتىرىپ, كولىك مينيسترلىگىنە ىشكى ىستەر, مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىكتەرىمەن بىرلەسىپ ءتيىستى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن كۇشەيتۋ جانە اۋىر سالماقتى كولىك قۇرالدارىنىڭ جۇرۋىنە ساپالى باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتۋ جۇكتەلدى. سونداي-اق اباتتاندىرۋعا زيان كەلتىرۋ, رۇقسات ەتىلمەگەن جەرلەرگە قوقىس تاستاۋ سياقتى باسقا دا ماسەلەلەر بويىنشا جۇمىستى كۇشەيتۋ تاپسىرىلدى.

«جەكەلەگەن وڭىرلەردە قالدىقتاردى شىعارۋ جانە ساقتاۋ ءۇشىن ينفراقۇرىلىم مەن جاعدايلار جاساۋعا جەتكىلىكتى كوڭىل بولىنبەيدى. بيىل اقمولا وبلىسىنىڭ قوياندى كەنتىنىڭ ماڭىندا جەكە كاسىپورىنداردىڭ تۇرمىستىق قالدىقتاردى توگىپ, زاڭسىز پوليگونداردى سالۋ فاكتىلەرى تىركەلدى. ءبىز قالالى جەرلەردە ۋاقتىلى شىعارىلماعان قوقىستاردىڭ اۆتوموبيل جولدارىنىڭ بويىندا جينالىپ جاتاتىنىن ءجيى كورەمىز. مۇنداي كورىنىس اسىرەسە جەكە تۇرعىن ۇيلەر ورنالاسقان اۋداندارىندا بايقالادى. بۇعان جول بەرىلمەيدى», — دەپ اتاپ وتكەن پرەمەر-مينيستر ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنە قالدىقتاردى باسقارۋ جانە قوقىس شىعاراتىن ۇيىمداردىڭ قىزمەتىن باقىلاۋ تەتىكتەرىن كۇشەيتۋ جونىندە بىرقاتار تاپسىرمالار بەردى.

ماسەلەنى قاراۋ قورىتىندىسى بويىنشا ۇكىمەت باسشىسى قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ەڭ ۇساق قۇقىق بۇزۋشىلىقتارعا دا ادىستەمەلىك رەاكتسيالار قاجەت ەكەنىن اتاپ ءوتتى. كوشەلەردەگى, قوعامدىق ورىندارداعى جالپى ءتارتىپ شەشۋشى ءرول اتقارادى جانە قىلمىس پەن قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ جالپى دەڭگەيىنە اسەر ەتەدى. بۇزۋشىلىقتاردىڭ بارلىق تۇرىنە توزبەۋشىلىك تانىتۋدى كوزدەيتىن «سىنعان تەرەزەلەر» تەورياسىنا سايكەس, ءتىپتى بولماشى قۇقىق بۇزۋشىلىقتارعا جول بەرۋ قىلمىستىڭ, سونىڭ ىشىندە اۋىر قىلمىستاردىڭ كوبەيۋىنە اكەلەدى. پرەمەر-مينيستر بۇزاقىلىققا قارسى ءىس-قيمىلدا ورتالىق ءرول جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا بەرىلىپ وتىرعانىن اتاپ ءوتىپ, وڭىرلەردەگى جۇمىستى كۇشەيتۋدى تاپسىردى.

كۇن تارتىبىندە كامەلەتكە تولماعاندار اراسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋ ماسەلەسى قارالدى.

كامەلەتكە تولماعانداردىڭ قۇقىعى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا زورلىق-زومبىلىق ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك زاڭ جۇزىندە قاتاڭداتىلدى. اتاپ ايتقاندا, تاتۋلاسۋ الىنىپ تاستالدى, كامەلەتكە تولماعانداردى زورلاعانى ءۇشىن تەك ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ قاراستىرىلعان (بۇرىن – 20 جىل باس بوستاندىعىنان ايىرۋ). جىنىستىق زورلىق-زومبىلىق جانە ءسۋيتسيدتى ناسيحاتتاۋ ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك ەنگىزىلدى. كامەلەتكە تولماعاندار اراسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىقتارعا قارسى ءىس-قيمىل شەڭبەرىندە بالالار اراسىندا قورقىتۋدىڭ جانە بۋللينگتىڭ الدىن الۋ جونىندەگى شارالار كۇشەيتىلدى. قورقىتۋ, بۋللينگ پەن كيبەربۋللينگتىڭ قۇربانى بولعان كامەلەتكە تولماعانداردى ەرتە انىقتاۋ جانە ولارعا كومەك كورسەتۋ ادىستەمەسى قابىلداندى.

بيىلعى وقۋ جىلىندا ەلىمىزدىڭ 110 مەكتەبىندە زياتكەرلىك مەكتەپتەرمەن بىرلەسە وتىرىپ, بۋللينگكە قارسى Kiva پيلوتتىق باعدارلامالارى, سونداي-اق 50 مەكتەپتە «دوسبولLike» باعدارلاماسى ىسكە قوسىلدى. ناتيجەسى بويىنشا باعدارلامالاردى باسقا مەكتەپتەرگە ەنگىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى. بيىل بالا تاربيەسى بويىنشا مىندەتتەمەلەردى ورىنداماعانى ءۇشىن 70 قىلمىستىق ءىس قوزعالعان. بالالاردىڭ تۇنگى ۋاقىتتا ۇيدەن تىس جەردە بولعانى ءۇشىن 84 مىڭنان استام اتا-انا جاۋاپقا تارتىلدى. وسىعان بايلانىستى 6,5 مىڭ مەكتەپتە اتا-انالارعا پەداگوگيكالىق قولداۋ كورسەتۋ ورتالىقتارى اشىلدى. سىنىپ جەتەكشىلەرى ءرولىنىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ, مۇعالىمگە سىنىپ جەتەكشىلىگى ءۇشىن تولەنەتىن قوسىمشا اقى مولشەرىن ارتتىرۋ مۇمكىندىگى پىسىقتالىپ جاتىر. سونىمەن قاتار قۇرداستارىنا تەرىس اسەر ەتەتىن 1700 زاڭسىز «كوشباسشى» انىقتالىپ, باقىلاۋعا الىندى. جالپى, سوڭعى 5 جىلدا جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى قىلمىس وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 30%-عا, بيىل 5%-عا تومەندەدى.

پرەمەر-مينيستر ولجاس بەكتەنوۆ كامەلەتكە تولماعاندار اراسىنداعى قىلمىس دەڭگەيىن ودان ءارى تومەندەتۋ بويىنشا قوسىمشا شارالار كەشەنىن ازىرلەۋدى تاپسىردى. قاجەتتى قولداۋعا مۇقتاج وتباسىلاردى انىقتاۋ شارالارىن كۇشەيتۋ ءۇشىن وتباسىنىڭ تسيفرلىق كارتاسىنىڭ فۋنكتسيونالدىعىن كەڭەيتۋ تاپسىرىلدى. سونداي-اق بالالارعا قاتىستى زورلىق-زومبىلىق جانە سۋيتسيد كورىنىستەرىن انىقتاۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىن ازىرلەي وتىرىپ, وقۋ ورىندارىنىڭ پسيحولوگيالىق قىزمەتىنىڭ جۇمىسىن كۇشەيتۋ قاجەت. قارجى مينيسترلىگىنە كامەلەتكە تولماعاندارعا الكوگول جانە تەمەكى ونىمدەرىن ساتۋعا جول بەرمەۋ جونىندەگى جۇمىستى جانداندىرۋ تاپسىرىلدى. بۇدان باسقا, بالانىڭ پسيحولوگيالىق جانە فيزيكالىق دامۋىنا زيان كەلتىرەتىن قۇقىققا قارسى مازمۇنعا قول جەتكىزۋدى شەكتەۋدى كوزدەيتىن قوسىمشانى ازىرلەۋ ماسەلەسى پىسىقتالاتىن بولادى.

وتىرىستى قورىتىندىلاي كەلە, ولجاس بەكتەنوۆ مەملەكەت باسشىسى جولداۋدا ازاماتتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدى ستراتەگيالىق باسىمدىقپەن ايقىنداعانىن اتاپ ءوتتى. ۇكىمەت قازاقستاندىقتاردىڭ جايلى ءارى قاۋىپسىز ءومىرىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جۇمىستى كۇشەيتۋ ماقساتىندا بارلىق شارالاردى قابىلدايتىن بولادى. ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە كۇش-جىگەردى شوعىرلاندىرۋ بويىنشا جاڭا تاسىلدەردى ىسكە اسىرۋ جانە قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ الدىن الۋدىڭ جاڭا ءارى ءتيىمدى جۇيەسىن قۇرۋ تاپسىرىلدى.