«ورتاق اتا-باباسى جوق»: گەنەتيك قازاقتى تازا ازيالىق تيپكە جاتقىزۋعا بولمايتىنىن ايتتى

فوتو: اشىق دەرەككوز

قازاقستاندىق گەنەتيكتەر گەرمانياداعى ماكس پلانك اتىنداعى ەۆوليۋتسيالىق انتروپولوگيا ينستيتۋتىمەن ىنتىماقتاسىپ, قازاقستاننىڭ قازىرگى حالقىنىڭ ءتۇرلى رۋ-تايپالىق ارعى اتالارىن, ەجەلگى گەنەتيكالىق ماتەريالدارىن زەرتتەدى, – دەپ جازادى qandastar.kz politico 

ايتۋلارىنشا, حالقىمىزدا كوپ قان ارالاسۋلار بولعاندىقتان, قازىرگى قازاقتاردى تازا ازياتتىقتار دەۋگە بولمايدى.

ارحەولوگتارمەن بارلىعى 465 گەنەتيكالىق ماتەريالدىڭ ۇلگىسى زەرتتەلگەن. ولار قازاقستاندا, رەسەيدە, قىرعىزستاندا, وزبەكستاندا جانە موڭعوليادا جينالعان.

بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, PhD پروفەسسور لەيلا جانسۇگىروۆانىڭ ايتۋىنشا, قازاقستاننىڭ ەۋرازيانىڭ ورتاسىندا ورنالاسۋىنىڭ ءوزى ەجەلگى گەنومىمىزدا ءاردايىم كورىنىس تاپقان.

بىزدە ەۋروپالىق جانە ازيالىق كومپونەنتتىڭ تەڭ ۇلەسى بار. قازىر ءبىز ارالاسۋلار ناتيجەسىندە ەرەكشەلەنەمىز. حالقىمىزدى وڭتۇستىك-شىعىس ازياداعىداي «تازا ازيالىقتار» دەپ اتاۋعا كەلمەيدى. بىزدە باسقا ارالاس كومپونەنتتەر بار. جالپىلاي العاندا, حالقىمىزدا تەك ءبىر عانا اتا-بابا جوق. تاريحقا سۇيەنسەك, قازاق حالقى – ەتنيكالىق جاعىنان ءارتۇرلى تايپالاردىڭ ءارتۇرلى ارالاسۋلارىمەن بولعان وداق. ءتىپتى, قازىر وڭتۇستىك تۇرعىندارىنىڭ سىرتقى كەلبەتىنە قاراساڭىز, ول اقتوبەلىكتەردەن ەرەكشەلەنەدى, – دەدى مامان.

پروفەسسور ەل اۋماعى بىرنەشە كەزەڭدە بىرنەشە مادەني وزگەرىستەرگە تاپ بولعانىن جەتكىزدى.

نەوليت داۋىرىندەگى العاشقى قونىس بوتاي پەتروپاۆل مەن كوكشەتاۋ اراسىندا ورنالاسقان. قازىر سول جەرگە ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىش قويىلعان. بوتايدان كوپتەگەن شارۋاشىلىق قۇرىلىس, وتتىقتار, شۇڭقىرلار, سۇيەكتەر مەن قۇرالدار تابىلدى. بۇل جەردە ۇلكەن پوپۋلياتسيا بىرنەشە عاسىر بويى ءومىر سۇرگەن. بۇل – ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى 3-4 مىڭ جىل. دەگەنمەن زەرتتەۋلەرىمىز بويىنشا, ول كەزەڭنەن پوپۋلياتسيا جويىلىپ كەتكەن. سايانو-بايكال وڭىرىندە كەيبىر ىزدەر قالدى. الايدا تەك قان ارالاسۋلارى عانا بار. بۇل پوپۋلياتسيانىڭ جويىلۋىنا ساق كەزەڭى, ەرتە تەمىر ءداۋىرى سەبەپ بولدى. جاۋىنگەرلىك ماقساتتاعى حالىقتار جەرلەردى جاۋلاپ الا باستادى, ال بەيبىت حالىق جويىلدى. بىزدە ساق مادەنيەتىنىڭ سيمۆولى – «التىن ادام» مەن بوتاي مادەنيەتىنىڭ مۇراسى بار. الايدا گەنىمىز جوعالدى. قازىر بىزدە عۇن, شىڭعىسحان, جوشى حاننىڭ دنق-سى بار. قازاق حالقىنىڭ ەتنوسى 15 عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي قالىپتاسا باستادى. سول كەزدەردە ءبىز قىرعىزدار مەن وزبەكتەردەن اجىراتىلدىق. ياعني, تەرريتوريالاردى ەتنيكالىق تايپالار بەكىتىپ, ولار ءبىر وداقتا ءومىر ءسۇردى, – دەپ قوستى لەيلا جانسۇگىروۆا.

سونداي-اق ول باستاپقىدا قازاقتاردا تۋىستىق نەكە بولعانىن العا تارتتى.

مىسالى, ساق تايپالارى ساق التىندارىن ساقتاۋ ءۇشىن ديناستيالىق نەكە تاجىريبەسىن قولداندى. ياعني, اعا مەن قارىنداس شاڭىراق قۇرىپ, ءومىر ءسۇردى. بىراق بۇل حالىقتىڭ جويىلۋىنا اكەلدى. قاراپايىم ادامدار مۇنى بايقادى. سول كەزدەن باستاپ جەتى ۇرپاقتان تۋىس ادامدارمەن بايلانىسقا تىيىم سالىنعان. بۇل – عاسىرلار بويى ساقتالعان ومىرلىك دانالىق. بۇل ءبىزدى وزبەكتەردەن ەرەكشەلەندىرەدى. ولاردا, بىلەسىزدەر, تۋىستار اراسىندا نەكە قيۋعا بولادى. ول كەزدە جازۋ جوق, تەك اۋىزشا شىعارماشىلىق, فولكلور, كۇي جانە ت.ب. ارقىلى ۇرپاقتارعا دانالىق جەتكىزىلىپ وتىرعان. «ەگەر ساۋ ۇرپاق قالاساڭ, جاقىن تۋىسىڭا ۇيلەنبە! باسقا اۋىلدان كەلىن ىزدە» دەگەن سوزدەر جەتكىزىلىپ كەلگەن, – دەدى مامان.

پروفەسسور وسى تۇستا گەنەتيكا بويىنشا قازاقتاردىڭ بەلگىلى ءبىر سپورت تۇرىمەن اينالىسۋى كەرەك دەپ ايتۋعا بولمايتىنىن جەتكىزدى.

دەگەنمەن ءبىز جالپى گەنەتيكالىق پاسپورت قۇراستىرا الامىز. ول گەنوتيپتىڭ سپورتقا قاتىستى جالپى بەيىمدىلىگىن كورسەتەدى. بەلگىلى باعدارلامالار بويىنشا گەنەتيكالىق تەستىلەۋ ادامداردىڭ فيزيكالىق الەۋەتىن اشۋعا بولادى. مىسالى, جىلدامدىق-كۇش قابىلەتتەرىنە, بۇلشىقەت ماسساسىن جيناۋعا, توزىمدىلىككە جاۋاپ بەرەتىن گەندەر بار. ادام ءوز گەنوتيپىن ءبىلىپ, ەگەر جىلدام بۇلشىقەت تالشىقتارى باسىم بولسا, وندا ول پاۋەرليفتينگپەن اينالىسا الادى. ال ەگەر باياۋ بۇلشىقەت تالشىقتارى باسىم بولسا, وندا ول توزىمدىلىكتى تالاپ ەتەتىن سپورت تۇرلەرىنە, مىسالى, مارافوندىق جۇگىرۋگە كوبىرەك بەيىم, – دەدى ول.