وتكەن جىلعى جولداۋدىڭ وزەگى & ەل پرەزيدەنتتەن تاعى قانداي باستامالار كۇتىپ وتىر?

فوتو: اشىق دەرەككوز

قاسىم-جومارت توقاەۆ پرەزيدەنت لاۋازىمىنا كىرىسكەننەن باستاپ دەموكراتيالىق, ادىلەتتى قازاقستان قۇرۋ يدەياسىن العا تارتقان بولاتىن. شىن مانىندە ادىلەتتى قازاقستان بازبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي, بيلىكتىڭ ويلاپ تاپقان تاپتاۋرىن يدەياسى ەمەس, پرەزيدەنتتىڭ ستراتەگيالىق باعدارىنىڭ يدەيالىق نەگىزى. بۇل ماسەلەدە مەملەكەت باسشىسىنىڭ جىل سايىنعى جولداۋلارىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە. وتكەن جىلعى «ادىلەتتى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق باعدارى» اتتى حالىققا جولداۋىندا پرەزيدەنت حالىقتىڭ تۇرمىس ساپاسىنا تىكەلەي اسەر ەتكەن شارالاردى تارقاتقان, qandastar.kz سولاردىڭ بىرقاتارىنا شولۋ جاساۋدى ءجون تاپتىق.

ەكونوميكاداعى وڭ قادام نەمەسە مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ جاڭا جۇيەگە كوشپەك

مەملەكەت باسشىسى بۇل جولداۋدا ەكونوميكانىڭ دامۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن بىرقاتار ماڭىزدى ماسەلەنى كوتەردى. سونىڭ ءبىرى – مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ جۇيەسىنە وزگەرىس ەنگىزۋ. پرەزيدەنت بۇعان قاتىستى بيۋدجەت قارجىسىن ۇنەمدەپ ءارى ەسەپ بەرە وتىرىپ جۇمساۋعا سەپتىگىن تيگىزىپ, سونداي-اق مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ ءراسىمىن جەڭىلدەتەتىن جاڭا زاڭ دايىندالىپ جاتقانىن اتاپ ءوتتى. ايتا كەتەيىك, بۇل باستاما بىتپەيتىن داۋ-داماي, جۇمىس مەرزىمىنىڭ ۇزاق بولۋى سەكىلدى وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن جۇكتەلدى.

«ءبىر جاعىنان جاڭا جۇيە كاسىپكەرلەرگە ودان ءارى قولداۋ كورسەتەدى جانە قوردالانعان ماسەلەلەر بيۋدجەتتىك قارجىلاندىرۋ ارقىلى شۇعىل شەشىلەدى. ساتىپ الۋ ۇدەرىسى وڭتايلانىپ, قىسقارتىلادى, «باعا ەمەس, ساپا» قاعيداتىنا باسىمدىق بەرىلەدى, ياعني دەمپينگكە ءتيىمدى توسقاۋىل قويىلادى جانە پروتسەستەر تولىقتاي اۆتوماتتاندىرىلادى. مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ جۇيەسىنە العاش رەت «باسىنان باقايشاعىنا دەيىن» جاساۋ ءتاسىلى ەنگىزىلەدى»,  – دەگەن بولاتىن پرەزيدەنت.

ايتۋىنشا, جۇمىستىڭ اشىق بولۋىن ارىز-شاعىمداردى قاراۋدىڭ جاڭا ءتاسىلىن قولدانۋ جانە قوعامدىق مونيتورينگ ينستيتۋتىن ەنگىزۋ ارقىلى قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. سونىڭ ناتيجەسىندە الداعى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە رەتتەلەتىن ساتىپ الۋ سالاسىنداعى جەرگىلىكتى ونىمدەر مەن قىزمەتتەردىڭ ۇلەسى كەمىندە 60%-عا جەتۋگە ءتيىس.

بۇل ورايدا «2023 جىلى بەرىلگەن تاپسىرما قالاي ورىندالدى, نەندەي قوزعالىس بار?» دەگەن ساۋال تۋىندايتىنى ورىندى. ايتپاعىمىز, ايتىلعان ءسوز جەردە قالعان جوق. «مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى قايتا قارالدى, كوپتىڭ قايتارا ايتىپ جۇرگەن سىنى دا شەت قالماق ەمەس.

باعامداساق, جاڭا زاڭنىڭ اياسىندا مەملەكەتتىك اۋديتتەن باس تارتۋ قاراستىرىلادى. مەملەكەت كامەرالىق باقىلاۋعا اۋىسۋدى كوزدەيدى. ساتىپ الۋ پروتسەستەرىنىڭ مەرزىمى دە قىسقارۋى مۇمكىن. زاڭ جوباسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەرگە نازار اۋدارىپ, قولداۋ. باستىسى, كونكۋرستىق پروتسەدۋرا تولىعىمەن اۆتوماتتىق جۇيەگە كوشپەك. ياعني قىزمەت كورسەتۋ نەمەسە تاۋارلاردى ساتىپ الۋ كەزىندە مەملەكەتتىك ساتىپ الۋعا ءوتىنىش بەرگەن كومپانيالار تسيفرلىق جۇيەگە جوسپارلارىنا ساي بالل قويىپ, رەيتينگ جاسايدى. جۇيە شەشىمىمەن رەيتينگى جوعارى بولعان كومپانيا تەندەردى ۇتىپ الادى.

«مۇنىڭ بارلىعى جابىق تۇردە وتەدى. كونكۋرسقا قاتىسىپ جاتقان كومپانيالار ءبىر-ءبىرىن, ولاردىڭ جوسپارىن بىلمەيدى. جۇيە ارقىلى وزدەرىنە قانداي بالل بەرىلەدى, سول كومپانيا ۇتىپ الادى. ءبارىن اۆتوماتتى تۇردە تسيفرلاندىرىلعان پروتسەسس شەشكەندىكتەن, شاعىمدانۋعا دا مۇمكىندىك بولمايدى», – دەلىنگەن جاۋاپتى ۆەدومستۆونىڭ دەرەگىندە.

اەس: رەفەرەندۋم حالىقتىڭ پىكىرىن ەسكەرۋدى كوزدەيدى

جولداۋداعى تولعاقتى ماسەلەنىڭ تاعى ءبىرى – اەس سالۋ ماسەلەسى بولدى. وعان قاتىستى تۇپكىلىكتى شەشىم جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم قورىتىندىسى بويىنشا قابىلداناتىنى ايتىلدى. كوڭىلگە قونىمدىسى, مەملەكەت باسشىسى قوعامدا داۋلى تاقىرىپقا اينالعان ماسەلەدە توقەتەر ءسوزدى حالىق ايتاتىنىن ەسكەرتتى.

«اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ نەمەسە سالماۋ ماسەلەسى – بۇل ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا قاتىستى اسا ماڭىزدى ماسەلە. سوندىقتان ونى جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم ارقىلى شەشكەن ءجون دەپ سانايمىن. ناقتى مەرزىمىن كەيىن انىقتايمىز», – دەدى توقاەۆ.

ايتا كەتەيىك, بۇگىندە اەس قۇرىلىسىنا قاتىستى اشىق تالقىلاۋ بارلىق وڭىردە ءوتتى. جاقىندا ۇكىمەت وتىرىسىندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسى بويىنشا رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداندى. قاۋلىنىڭ جوباسىن ەنەرگەتيكا ءمينيسترى ەنگىزدى.

«قازاقستاندا اەس سالۋ ماسەلەسى بويىنشا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمعا باستاماشىلىق جاساۋ جانە «رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدى وتكىزۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جارلىعىنىڭ جوباسىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ قاراۋىنا ەنگىزۋ تۋرالى ۇكىمەت قاۋلىسىنىڭ جوباسىن قاراۋعا شىعارۋدى ۇسىنامىن», – دەدى ەنەرگەتيكا ءمينيسترى الماسادام ساتقاليەۆ.

مينيسترلەر كابينەتى قاۋلى جوباسىن ءبىراۋىزدان قابىلدادى. ەندى ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى قۇجات جوباسىن پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ قاراۋىنا ەنگىزبەك. رەفەرەندۋمنىڭ داتاسى ازىرشە بەلگىسىز.

زاڭ جۇيەسى جەتىلدىرىلىپ جاتىر

جاسىراتىنى جوق, «ەلدىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك جۇيەسىنە وزگەرىس» قاجەت دەگەن پىكىردى ەكىنىڭ ءبىرى ايتادى. بىراق, ءسوز «ونى نەدەن باستاۋ كەرەك, قالاي جۇزەگە اسىرىلادى» دەگەنگە كەلگەندە ءتاپ-ءتاۋىر كوتەرىلگەن ماسەلە باستاپقى باعدارىن تاپپاي, بوس داۋرىعۋدىڭ ءبىرى بولىپ قالادى. بىراق «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» قاعيداسىن ۇستانۋ ارقىلى مۇنى جۇيەلەۋگە نەگىز بار. بۇل تۋرالى قاسىم-جومارت توقاەۆ تا ۇدايى ەسكە سالىپ كەلەدى.

وتكەن جىلعى جولداۋدا دا «ساياسي رەفورمالار «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» فورمۋلاسىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. بۇل تۇجىرىم – قوعامىمىزدىڭ مىزعىماس تۇعىرى»,- دەدى مەملەكەت باسشىسى.

قاسىم-جومارت توقاەۆ رەفورمالاردىڭ مازمۇنى جان-جاقتى تولىعاتىنىن اتاپ ءوتتى. ماسەلەن, بيىل ماۋسىمدا ءماجىلىس پەن سەنات دەپۋتاتتارى جۇمىسىن قورىتىندىلاپ, اتقارىلعان ىستەردى جىپكە ءتىزدى. وسى سەسسيادا دارىگەرلەردىڭ مارتەبەسىنە, زياندى ەڭبەك جاعدايىندا جۇمىس ىستەيتىن ادامداردىڭ الەۋمەتتىك تولەمدەرىنە, ۆەيپتەرگە قاتىستى قۇجاتتار قابىلداندى. ءماجىلىس توراعاسى ەرلان قوشانوۆ سوزبالاڭعا سالىنىپ كەتكەن زاڭداردى اتادى. دەپۋتاتتىق ساۋالعا سىرعىتپا جاۋاپتار كەلەتىنىن دە ايتتى.

سەسسيادا «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» فورمۋلاسىنىڭ تيىمدىلىگى دالەلدەنگەنىنە نازار اۋدارىلدى.

ونىڭ ايۋتىنشا, دەپۋتاتتار تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قارسى زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزدى. نەسيە بەرۋ كەزىندە قاۋىپ-قاتەرلەردى بارىنشا تومەندەتۋدى كوزدەيتىن زاڭ قابىلدادى. ۆەيپتەرگە تىيىم سالىندى, بۋكمەكەرلىك كەڭسەلەردىڭ جۇمىسىنا قاتىستى دا شەكتەۋلەر ەنگىزىلدى. ەرلان قوشانوۆ پارلامەنت قورجىنىندا قارالۋى ءتيىس 71 زاڭ جوباسى بارىن ايتتى.

– دەپۋتاتتىق كورپۋس ەندى بيۋدجەت, سالىق, قۇرىلىس, سۋ كودەكستەرى بويىنشا جۇمىس ىستەيدى. سونىمەن قاتار ءبىز مۇلدەم جاڭا تسيفرلىق كودەكستى كۇتىپ وتىرمىز. الدىمىزدا سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-ارەكەت, ەسىرتكىمەن كۇرەس, ءدىن, سوت جۇيەسىندەگى رەفورمالار جانە باسقا دا ماسەلەلەرگە قاتىستى زاڭ جوبالارى بويىنشا اۋقىمدى جۇمىس كۇتىپ تۇر. پارلامەنت, ۇكىمەت جانە ساراپشىلار قوعامداستىعى ۇيلەسىمدى ءارى جان-جاقتى جۇمىس ىستەۋى قاجەت, – دەدى قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ توراعاسى ەرلان قوشانوۆ.

وسىعان قاراپ, ەداۋىر قوزعالىس بارىن اڭدايمىز. بىزگە دە جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلەتىن جانە وڭ ناتيجەلەرگە باعىتتالعان مەملەكەتتىك ساياسات قاجەت ەكەنى داۋسىز.

جىلۋ, سۋ رەسۋرستارى مەن ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك: قانداي باستامالار جۇزەگە اسۋدا?

ەلدەگى جىلۋ ماسەلەسى سالقىنقاندىلىقتى قاجەت ەتەتىن بۇرىن. وعان حالىقتى دۇرلىكتىرگەن بىرنەشە اپات دالەل. بۇل جاعداي جىلدار بويى شەشىلمەگەن ماسەلەنىڭ بەتىن اشىپ بەردى. ينفراقۇرىلىمنىڭ ابدەن توزۋى حالىقتىڭ تۇرمىس ساپاسىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى. يندۋستريالاندىرۋ قارقىنىن دا تەجەيدى. ياعني, ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتپاساق, جاڭا ەكونوميكالىق ۇلگىگە كوشۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل ورايدا پرەزيدەنت ۇكىمەتكە بىرقاتار تاپسىرما بەرىپ, جولداۋدا ونى اشىپ كورسەتتى.

الدىمەن ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى العا شىقتى. باستى مىندەت ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى سالاسىنا جۇكتەلەدى. الداعى 5 جىلدا كەمىندە 14 گيگاۆاتتىق جاڭا ەلەكتر قۋاتى ىسكە قوسىلماق. ەكىباستۇزداعى ءبىرىنشى گرەس-ءتىڭ ءبىرىنشى بلوگىن قايتا قۇرۋ جۇمىستارى اياقتالادى. بۇرىن ەشقاشان تولىق قۋاتىن پايدالانىپ كورمەگەن ستانتسيانىڭ 8 بلوگى تۇگەل جۇمىس ىستەيتىن بولادى. قازىر ەكىنشى گرەس-ءتى كەڭەيتۋ جوباسى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر, ءۇشىنشى گرەس-ءتىڭ قۇرىلىسى باستالادى. تۇپتەپ كەلگەندە, قازاقستان ەلەكتر قۋاتىن باسقا جاقتان الماۋعا ءتيىس, ياعني كورشىلەس ەلدەرگە تاۋەلدى بولماۋى كەرەك. ءبىزدىڭ قازىرگى احۋالىمىز ءماز ەمەس. بۇل – ەڭ الدىمەن, مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى.

ارينە, جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكا جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋ دا جالعاسادى. سۋ ەلەكتر ستانتسيالارىن دامىتۋ ماسەلەسى نازاردان تىس قالمايدى. ەلەكتر قۋاتىمەن, جىلۋمەن جانە سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ – تەحنولوگيالىق تۇرعىدان العاندا تىعىز بايلانىسقان ءبىرتۇتاس جۇيە. وعان ەكونوميكانىڭ اسا ماڭىزدى جەكە سالاسى رەتىندە قاراعان ابزال. وسى سالاعا قاتىستى قازىرگى ۇستانىم نەگىزىنەن وزەكتىلىگىن جوعالتتى. جاڭا شەشىمدەر ماسەلەلەردى شەشۋگە نەگىز بولىپ كەلەدى.

سۋ رەسۋرسى دا  ەلىمىزدەگى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ەكەنى داۋسىز. اسىرەسە, سۋدىڭ ساپاسى جانە ونىڭ حالىققا قولجەتىمدى بولۋى اسا ماڭىزدى بولىپ تۇر. جىل وتكەن سايىن حالقىمىزدىڭ سانى دا, ەكونوميكامىز دا وسەدى. بۇل – قالىپتى قۇبىلىس. سول سەبەپتى 2040 جىلدارعا قاراي قازاقستانداعى سۋ تاپشىلىعى 12-15 ميلليارد تەكشە مەترگە جەتۋى مۇمكىن.

«جالپى, ءبىز – ترانسشەكارالىق سۋ كوزدەرىنە تاۋەلدى ەلمىز. ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى وزەندەر مەن كانالدار – بارشامىزعا ورتاق تابيعات بايلىعى. وسى سۋ كوزدەرى ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزدى, ەكونوميكامىزدى جاقىنداستىرادى. سوندىقتان كورشىلەس ءارى دوستاس ەلدەرمەن بۇل ماسەلە بويىنشا ءاردايىم ءوزارا تۇسىنىستىككە جانە كەلىسىمگە كەلۋ كەرەك», – دەگەن ەدى پرەزيدەنت.

جان-جاقتى ويلاستىرىلعان سۋ ساياساتىن جۇرگىزۋ, ترانسشەكارالىق سۋلاردى پايدالانۋ ماسەلەلەرىن شەشۋ – ۇكىمەتتىڭ الدىندا تۇرعان اسا ماڭىزدى مىندەتتەر.

شارۋالار مەن ونەركاسىپ وكىلدەرىنە سۋعا قاتىستى ساپالى ساراپتامالار مەن بولجامدار كەرەك. بۇل تالداۋلار ءار جىلى جانە ورتا مەرزىمدى كەزەڭدە سۋدىڭ مولشەرى قانداي بولاتىنىن دا قامتۋى قاجەت. سوندىقتان ءبارىن الدىن الا جوسپارلاعان ءجون. سونداي-اق ىشكى سۋ رەسۋرستارىن ۇنەمدەپ پايدالانۋ وتە ماڭىزدى. سۋدى ۇنەمدەيتىن تەحنولوگيا وتە باياۋ ەنگىزىلۋدە. سۋدى شاقتاپ پايدالانۋ مادەنيەتى دە جوق.

ءتىپتى, ەلىمىزدىڭ كەيبىر وڭىرلەرىندە سۋدى ەڭ كوپ جۇمسايتىن اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا ونىڭ 40 پايىزى بوسقا ىسىراپ بولىپ جاتىر. سۋ شارۋاشىلىعى نىساندارىنىڭ 60 پايىزى توزىپ تۇر. ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن وتە باتىل جانە شۇعىل شارالار قاجەت.

«ەڭ الدىمەن, سۋدى ۇنەمدەيتىن وزىق تەحنولوگيانى ەنگىزۋ ءىسىن تەزدەتىپ, ونى قولدانۋ اۋماعىن جىل سايىن 150 مىڭ گەكتارعا دەيىن كەڭەيتۋ كەرەك. كوكتەمگى قارعىن سۋدى جيناۋ جانە ونى ەگىستىككە جەتكەنشە قۇمعا ءسىڭىرىپ جوعالتىپ الماۋ ماسەلەسى شەشىمىن تابۋعا ءتيىس. ويتكەنى ونىڭ ءبارى – ىشكى سۋ قورىمىز. ول ءۇشىن 20 جاڭا بوگەن سالۋ, كەمىندە 15 سۋ قويماسىنا كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزۋ جانە 3500 شاقىرىمدىق كانالدى جاڭعىرتىپ, تسيفرلىق تاسىلمەن باقىلاۋعا الۋ كەرەك. نەگىزگى مىندەت – 2027 جىلعا قاراي قوسىمشا ەكى تەكشە شاقىرىم سۋعا قول جەتكىزۋ», – دەدى مەملەكەت باسشىسى.

سۋ ۇنەمدەيتىن تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ – اسا ماڭىزدى جانە شۇعىل مىندەت. سوندىقتان ءتيىمدى تاسىلدەر ۇسىنۋ قاجەت. حالقىمىز «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەپ بەكەر ايتپاعان. مۇنى ەسكەرگەن پرەزيدەنت كوپ ۇزاماي سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگىن دە قۇردى. مينيسترلىكتىڭ اياسىندا ۇلتتىق گيدروگەولوگيا قىزمەتى قايتا جۇمىس باستادى.

P.S. بۇدان قانداي قورىتىندى شىعارامىز? قاراپ وتىرساق, قازىر سان cالاعا قاتىستى بايىرعى ۇستانىمدار وزەكتىلىگىن جوعالتقانداي. جاڭا شەشىمدەر عانا ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋعا نەگىز. ءداستۇرلى جولداۋدا بۇدان بولەك كوتەرىلگەن تاقىرىپ جەتكىلىكتى, پروبلەمالاردىڭ دا بىرتىندەپ تارقاتىلىپ كەلە جاتقانى ەرتەڭگە دەگەن ءۇمىت شىراعدانىن جاعىپ وتىر.

جاڭا قازاقستانداعى جاڭا قادامدارعا جۇرتشىلىق تا تاس ءتۇيىن دايىن. ەلدىڭ پرەزيدەنتتىڭ الدا جاريالايتىن جولداۋىنان دا باتىل باستامالار كۇتىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس.