“Partızan bolǵan, 400-den astam jaraly sarbazdy qutqarǵan”: Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta erlik kórsetken qazaq qyzdary kimder?

Álııa Moldaǵulova 1925 jyly 25 qazanda Aqtóbe oblysy, Qobda aýdanynyń Bulaq aýylynda dúnıege kelgen. Bala kezinde anasynan aıyrylyp, keıinnen Almatyda aǵasynyń qolynda turǵan. 1935 jyldan bastap Lenıngrad, Krasnogvardeıskıı aýdanyndaǵy №46 balalar úıinde tárbıelengen.

 7-synypty bitirisimen Rybınsk avıaııalyq tehnıkýmyna túsedi, 1942 jyly 17 jasynda Jumysshy-Sharýa Qyzyl Áskerine maıdanǵa jiberý týraly ótinish jiberedi.

1943 jyly snaıperler daıyndaý ortalyq áıelder mektebin aıaqtaıdy. 1943 jyldan bastap 54-arnaıy atqyshtar brıgadasy 4-batalonynyń snaıperi boldy. Jaý áskeriniń 30-dan asa sarbazdary men ofıerleriniń kózin joıǵan.

1944 jyly 14 qańtarda Pskov oblysynyń soltústigindegi Novosokolnıkı aýdanynda qaza tapty.

Álııa Moldaǵulovaǵa 1944 jyly 4 maýsymda Keńes Odaǵy Batyry ataǵy berildi. Lenın ordenimen marapattaldy.

Qazir onyń atynda aýyl, murajaı, kósheler bar.

Keńes Odaǵynyń batyry atanǵan tuńǵysh qyz Mánshúk Mámetova

Mánshúk Mámetova 1922 jyly qazirgi Batys Qazaqstan oblysy Jıenqum aýylynda dúnıege kelgen. Azan shaqyryp qoıǵan esimi – Mánsııa.

Ol Almatyda jumysshy fakýltettegi oqýyn bitirip, medıınalyq ınstıtýttyń eki kýrsyn oqyp shyǵady.

1938 jyly ákesin NKVD tutqyndap, atý jazasyna kesedi. Anasy Ámına búkil qujattarda týǵan áke-sheshesin basqa adamdar dep jazdyrmaq bolady. Biraq Mánshúk óz betinen qaıtpaı, tegin aýystyrmady. Ahmettiń kinásizdigine senip, onyń adal esimi úshin kúresken. Kommýnıstik kósem Stalınge úsh hat jazyp, ákesin aqtaýǵa tyrysty.

Uly Otan soǵysy bastalǵan kezde Mánshúk Almaty medıınalyq ınstıtýtynda oqyp júrdi. 1942 jyly tamyzda 20 jasynda óz erkimen Qyzyl Armııa qataryna jazylyp, 100-atqyshtar brıgadasynyń alǵashynda keńse hatshysy, keıin medbıkesi bolady. Maıdanda pýlemettik kýrs bitirip, urystarǵa qatysty.

Aǵa serjant bolyp áskerı qyzmet etti. Nevel qalasy úshin bolǵan sheshýshi urysta Mánshúk pýlemetten oq boratyp, 70 soldattyń kózin joıǵan.Osylaısha qaharmandyqpen qaza tapty.

Ushqysh qyz Hıýaz Dospanova

Hıýaz Dospanova 1922 jyly 15 mamyrda burynǵy Gýrev, qazirgi Atyraý oblysynda dúnıege kelgen. Hıýaz 9-synypta ushqyshtar úıirmesine túsedi. Oralda aeroklýbqa jazyldy.

1940 jyldyń jazynda Hıýaz Máskeýge baryp, qujattaryn Jýkovskıı atyndaǵy Áskerı-áýe akademııasyna tapsyrady. О́kinishtisi, ol jaqta qyzdardy qabyldamady. Sodan keıin Máskeý medıınalyq ınstıtýtyna oqýǵa túsedi. Dospanova medıına fakýltetiniń 2-kýrs stýdenti bolǵan kezde maıdanǵa attandy. Ony Máskeý metrosynyń jelisin salýǵa jiberdi.

Hıýaz áıelder avıaııa polkine qabyldanady. Onda navıgaııa bólimine tústi.

1942 jyly mamyrda áıelder avıaııa polki aǵa leıtenant Evdokııa Bershanskaıanyń qolbasshylyǵyna endi. Sol kezde olardyń alǵashqy urys qımyly ótti. Qyzdar ushaqty aıdap qana qoımaı, mehanık, tehnık bolyp jumys istegen.

Olardyń avıapolki «Túngi mystandar» (Nochnye vedmy) dep atalyp ketti. Olardyń taktıkasy erekshe – olar ushaqtan shyǵatyn shýdy azaıtý úshin qozǵaltqyshtardy óshiredi jáne eshkim olardy baıqap úlgermeı jatyp, tómen túsip, jaýǵa bomba tastaıdy.

1942 jyldyń mamyrynda Hıýaz Dospanova qyzmet etken polk Ońtústik maıdanǵa kelip, 4-áýe armııasynyń 218-dıvızııasynyń quramyna endi. 1942 jyldyń maýsymynda ushqyshtar Mıýs, Soltústik Done jáne Don ózenderiniń ótkelderinde bomba laqtyrady.

1943 jyly sáýirde Pashkovskaıa selosynda polk quramyndaǵy qyzdar aerodrom shamdary sónip qalǵandyqtan, bir-birimen soqtyǵysyp qalyp, mert boldy. Tórteýinen Hıýaz ǵana tiri qaldy. Ol qaýipsizdik beldigin nusqaý boıynsha taqpaǵandyqtan, kabınadan qulap aman qaldy. Saldarynan eki aıaǵy da synǵan.

Úsh aıdan keıin Hıýaz Dospanova aýyrǵanyna qaramaı, polkke qaıta oralady. Ol Assınovskaıa, Ahtanızovskaıa, Mıneralnye Vody jáne Kerch stanııalarynda sheginip jatqan nemis bólimshelerin bombalady. Hıýaz Dospanova 300-den astam reıs jasady. Hıýaz soǵysty ekinshi toptaǵy múgedek bolyp aıaqtady.

Ol 2004 jyly “Halyq qaharmany” ataǵyna ıe boldy.

Atqysh-radıst Dámeli Já­keeva

Foto: e-history

Dámeli Jákeeva 1922 jyly Qaraǵandy oblysynda dúnıe esigin ashqan.

1942 jyly 20 jasynda ol Saratovtaǵy Volsk avıaııalyq ýchılıщesinde tórt aı oqyp, bombalaýshy ushaqtardy qarý-jaraqtarmen jabdyqtaıtyn mehanık mamandyǵyn meńgerip, atýdyń tehnıkalyq jaǵyn úırengen. 504 avıaııalyq shúıilýshi polktyń atqysh-radısi bolyp Stalıngrad shaıqasyna qatysady.

Il-2 shtýrmovıgimen 19 ret jaýyngerlik tapsyrmaǵa ushyp shyǵady.

1943 jyldyń 16 tamyzynda serjant Jákeeva «IL-2» ushaǵyn jaraqtandyryp jatqan kezde Kotelnıkov stanııasy túbindegi nemisterdiń shabýylyna tap bolady. Tóbeden jaýdyń áskerı bombalaýshy ushaqtary tónip kelip, aerodromdy atqylaǵan. Sol kezde oń qoldan aýyr jaraqat alyp, bir saýsaǵynan aıyrylady.

Gospıtalden shyqqan soń, soǵysqa qaıta attanady. 1944 jyldyń aıaǵynda 367-barlaýshy avıaııa polkiniń «Pe-2» bombalaýshy ushaqqa otyrady. 732 ushaqty jaýyngerlik joryqqa ázirlegen.

1-Prıbaltıka maıdanynyń quramynda Shaýlıaıdy, Kaýnasty azat etýge qatysty. Soltústik Kavkaz, Baltyq jaǵalaýy Lenıngrad jáne Birinshi Belarýssııa maıdanynda bolǵan.

Soǵystan keıin Qaraǵandyda oblystyq atqarý jáne partııa komıtetterinde, Almaty qalasynda aýpartkomda jaýapty qyzmetter atqarady.

Dámeli Jákeeva «Stalıngradty azat etkeni úshin», «Za boevye zaslýgı», «Birinshi dárejeli UOS ordenderimen» marapattalǵan.

400-den astam jaraly sarbazdy qutqarǵan Rázııa Ysqaqova

Foto: Wikipedia

Rázııa Ysqaqova 1922 jyly Jańaqorǵan aýdany, Jaıylma aýylynda dúnıege kelgen. Shymkent medı­ınalyq ýchılıshesin feldsher mamandyǵy boıynsha bitirgen.

Ol 19 jasynda soǵysqa qatystyrýdy ótinip barǵan eken. Osylaısha Rázııa 1941 jyly Stalıngrad qandy shaıqasynda jaýyngerlerge jedel dárigerlik kómek bergen. Ýkraına maıdanynda general-polkovnık Rybalko qolbasshylyq etken tank armııasynyń qaramaǵynda feldsher bolady.

«Ol janyp jatqan tankten batalon komandıri Fedorov pen ekıpaj múshelerin alyp shyqty. О́jet qyz Roza osy shaıqasta on bes jaralyǵa der kezinde kómek kórsetip, olardy pýnktige jetkizgen. Jaýyngerler «ony qazaqtyń gúli, Qazaqstannyń Rozasy» dep ataıdy. Qazaqtyń bul gúliniń tal boıynda on adamǵa tatıtyn kúsh-jiger bar», – dedi №55 tank brıgadasynyń bastyǵy, maıor Bagýslavskıı.

Kýrsk úshin bolǵan bir shaıqasta ol janyp jatqan tankten tórt tank ekıpajyn shyǵaryp aldy. Ol Stalıngradtan bastap Harkovti, Kıevti, Varshavany azat etýge qatysty. Berlındi alý shaıqasynda boldy. Pragany azat etý kezinde 44 jaralyny alyp shyqqan. Jalpy soǵys kezinde 400 jaraly jaýyngerdi aman alyp qaldy.

Soǵysta eki ret jaralanǵan. Soǵan qaramastan sol tizesin tańyp, sarbazdardy qutqarýyn jalǵastyrdy. Erligi úshin «Qyzyl Juldyz» ordenimen jáne «Erligi úshin» medalimen marapattalǵan. 1975 jyly álemdik Florens Naıtıngeıl medalin aldy.

Stalınge hat jazǵan Halıda Mamanova

Foto: D. Erohın men V. Kraısman arhıvinen

Halıda Mamanova 1918 jyly 27 qyrkúıekte Almaty oblysy, Aqsý aýdany, Qara-Aǵash aýylynda dúnıege kelgen. Ol aýylda dańqy shyqqan baı Esengúl Mamanovtyń úshinshi áıelinen týǵan. Onyń otbasy muqtaj jandarǵa azyq-túlik, baspana jáne jumys berý arqyly kómektesti, «Qazaq» gazetine demeýshilik jasady. Keıin ákesi qýǵynǵa ushyrady.

1937 jyly qyz Vıacheslav Molotov atyndaǵy Qazaq medıına ınstıtýtyna oqýǵa túsedi. 1941 jyly jeltoqsanda ýnıversıtetti merziminen buryn bitirip, dáriger-emdeýshi ataǵyn aldy. Odan keıin Ǵylym akademııasynyń fızıologııa ınstıtýtynda aspırantýra fızıology bolyp jumys istedi.

Ol 1942 jyldyń aqpanynda soǵysqa attanady. Medıına ınstıtýtyn bitirgen ár túlekke kishi leıtenant sheni berilse de, ol Halıda Mamanovaǵa buıyrmady. Sol úshin soǵysta medbıke bolyp jumys isteýge de ruqsat etilmedi. Sebebi ol – «baı tuqymy. Ony soǵys dalasynda beıit pen okop qazýǵa jiberedi. Osy ýaqytta Halıda Mamanova Stalınge hat jazady.

«Halyq jaýy» bolsam, aıypkerler rotasyna jiberińiz. Tiri qalsam, menen jáne týystarymnan búkil aıypty alyp tastańyz», – dep jazǵan. Osylaısha, Halı­da aıypkerler batalony “shtrafbatqa” ketedi.

Ol qylmystyq batalonǵa jiberildi, onda birneshe aı qylmyskerler men saıası tutqyndardyń arasynda qyzmet etti. Mamandar onyń shtrafbatta júrip tiri qalýyn “ǵajaıypqa” balady.

Sodan soń Mamanova 24-avıaııalyq bazalyq okrýginiń 821-batalonynyń quramynda ekinshi áýe armııasynyń áskerı qyzmetin jalǵastyrdy. Avıaııanyń basty mindeti – jaýdyń qurlyqtaǵy áskerlerin qurtý jáne ýaqyt utý úshin olardy alǵa jyljytpaý.

Sondaı-aq batyr qyz 18 myń naýqasty emdedi.

Stalıngrad shaıqasyna qatysqany úshin ol «Stalıngradty qorǵaǵany úshin» medalimen marapattaldy.

1943 jyldyń tamyzynda ol ekinshi Áýe armııasynyń 24-avıabaza okrýginiń bas gınekology bolyp taǵaıyndaldy. Alǵashynda sıgnalshylarǵa, telefonshylarǵa, radıotelefonshylarǵa medıınalyq kómek kórsetse, keıin áıelder áýepolkindegi qyzdardyń saýyǵyp ketýine kómektesti. 1946 jyly demobılızaııaǵa deıin ol 1500-ge jýyq áıeldi emdegen.

Eki tankti joıyp, ózin qurban etken Altynshash Nurqojına

Foto: patriot-tulga.kz

Altynshash Nurǵojınova 1924 jyly dúnıege kelgen. 1941 jyly tamyzdan bastap ıaǵnı 17 jasynan Qyzyl Armııa qatarynda boldy. Ásker qataryna Máskeý qalasynyń Stalın aýdandyq áskerı komıssarıatymen shaqyrtylǵan. Komsomol uıymdastyrýshylarynyń alty aılyq kýrsyn tá­mamdap, Ortalyq, Voronej jáne Ýkraın maıdandarynda jaýmen shaı­qasqan.

Alǵash 8-gvardııalyq dı­vı­zııanyń birinshi batalonynyń kom­so­r­­­gy bolady. 1942 jylǵy jelto­q­sanda jaralanyp, gospıtalǵa túsedi. Gospı­taldan shyqqannan keıin birinshi tank armııasynyń 24-jeke mehanı­kalan­dyrylǵan quramynyń sanıtarlyq bóli­min­de medbıke bolyp isteıdi. 1943 jyl­ǵy qarashada qaıtadan jaralanady. Jazylǵan soń 1944 jyldyń naýryzynda 237-at­qysh­tar dıvızııasynyń 835-atqyshtar polkiniń birinshi batalonyna komsorg bolyp barady. 1944 jylǵy shildede 70-atqyshtar dıvızııasynyń 207-atqyshtar polkiniń ekinshi ba­talo­ny­na komsorg bolady.

“Maıdanda materıal jınap júrip, bir top soldat jáne ofıerlermen nemis fashısteriniń qorshaýynda qalyp qoıdym. Bul Kotovıe mańynda bolsa kerek. Jaǵdaı tym qıyn edi. Kenet jaýyngerlerdiń arasynan qarshadaı bir qazaq qyzy shyǵa keldi de, qorǵanys uıymdastyryp, alǵa umtyldy. Granatamen jaýdyń bir tankisin otqa orady. Ornynan turyp, «alǵa» dep, ilgeri umtylǵanda, tasadan ekinshi temir tajal shyǵa keldi. Álgi qyz eshteńege qaramastan, soǵan qarsy umtyldy. Sóıtip oǵan oq tıip, mert boldy. Joldastaryna da jol ashty. Qaza tapqannan keıin áskerı keńestiń usynysymen Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna laıyq dep qujat toltyrylyp, Máskeýge jiberilgen kórinedi. Biraq joǵarǵy jaq oǵan “batyr qyz” degen ataq bermedi”, – dedi jaýynger, aqyn Mıhaıl Levchenko.

Ol 1944 jylǵy 2 qazanda qaza tapty. Polshadaǵy Krakov voevodstvosynyń Lýgmıan aýdanyndaǵy «Gýto-Polıansk» eldi mekeniniń teristik-batys jaǵyna jerlendi.

Partızan Nurǵanym Baıseıitova

Foto: Wikipedia

Nurǵanym Baıseıitova 1923 jyly 8 naýryzda Batys Qazaqstan oblysy, Jánibek aýylynda dúnıege kelgen. Ata-anasynan erte aıyrylǵan Nurǵanym inisi Abzalmen birge Jánibek aýylyndaǵy balalar úıinde tárbıelenip ósedi. 1936 jyly balalar úıi ákimshiliginiń sheshimimen Nurǵanym Oral qalasyndaǵy oblystyq mýzykalyq mektep ınternatyna aýystyrylyp, skrıpka klasyna qabyldanady.

1942 jyldyń sáýir aıynda Roza Ábdirahmanova, Halıma Bekeeva, Maıra Maqatova, Zamıha Naýyshevamen birge Máskeý qalasyndaǵy radıobaılanysshylar daıyndaıtyn kýrsqa jiberiledi. Keıin Karel maıdanyndaǵy Ortalyq partızandar shtabynda radıobaılanysshy bolady. Baıseıitova kýrs basshylarynyń uıǵarymymen 1942 jyly kúzde jaý tylyndaǵy baılanysshylardy daıyndaıtyn arnaıy mektepke jiberiledi. Sonda Morze álippesin meńgerip shyǵady.

1943 jyly shildede arnaıy ushaqpen jaý tyly Mogılev oblysy, Krýglıansk aýdany aımaǵyndaǵy №8 brıgadanyń №15 otrıadyna jóneltildi. Armııa generaly S.G.Jýnın basqarǵan 8-brıgada quramynda Varshavaǵa deıin barǵan.

Baılanysshy mindetin múltiksiz atqarǵan Nurǵanymnyń efırdegi laqap aty – «Nına».

Jaý №8 partızan brıgadasyndaǵy Nurǵanym Baıseıitovanyń raııasy turǵan partızandar bólimshesin qorshaýǵa alady. Nurǵanym dereý efırge shyǵyp, kórshi otrıadqa shuǵyl habarlap, raııany muqııat jasyrǵannan keıin avtomattan oq jaýdyrady. Osylaısha birneshe ret jaýmen betpe-bet urystarǵa qatysqan baılanysshy Nurǵanym partızandarmen birge barlaýǵa da shyǵady.

Ol Belorýssııany fashıst basqynshylarynan azat etip, «Bagratıon» operaııasyn aıaqtady. №8 partızan brıgadasy jaýyngerleri qatarynda jaý tylynda erlikpen shaıqasyp, Belorýssııa terrıtorııasyn azat etýge qatysqan.

Maıdanǵa attanǵan qazaq qyzdarynyń qatarynda zenıtti artıllerııa raschetiniń komandıri Aqlıma Aqjolova, tankıst qyzdar Kúlken Toqber­genova, Jamal Baıtasova, pýlemetshi Já­mıla Beısenbaeva, zenıtshi Ajar Oraz­ǵalıeva, desantshylar Qalzııa Asanova, barlaýshy Jámıla Sálimovalardy da atamasqa bolmaıdy.