رومان سكليار ونەركاسىپتى دامىتۋ جانە وتاندىق ءوندىرىس ءوسىمىن قامتاماسىز ەتۋ شارالارى تۋرالى

Primeminister.kz رەداكتسياسى ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى جانە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋ بويىنشا اتقارىلىپ جاتقان شارالار تۋرالى سۇحباتتار توپتاماسىن جاريالاۋدى باستادى. قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى رومان سكليار ونەركاسىپتىڭ دامۋى مەن ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتورىنداعى نەگىزگى وقيعالارعا توقتالدى.

— الىشەر قوجاسباەۆ:

بۇگىن ءبىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتىمەن اڭگىمەلەسۋدىڭ ۇلكەن توپتاماسىن باستايمىز: ەلىمىزدى شىن مانىندە نە كۇتىپ تۇر? ءبىز قالاي دامىپ جاتىرمىز? قازىر قاي جەردە تۇرمىز? الداعى ۋاقىتتا قايدا بارامىز?

سۇحباتتار توپتاماسىنىڭ العاشقى قوناعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى رومان ۆاسيلەۆيچ سكليار. مەن قالىپقا تۇسكەندەي ادەتتەگى سۇراقتارسىز باستاعىم كەلىپ وتىر جانە جاۋاپتارىڭىز دا سولاي بولسا. شىنىن ايتقاندا, بىزدەگى جۇمىس قاي تۇستا جاقسى, قاي جەردە كەمشىن ءجۇرىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ەكونوميكادا نە سەبەپتى ونەركاسىپكە قاراعاندا مۇنايدىڭ ۇلەسى باسىم?

رومان سكليار, قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى:

ءيا, راسىندا دا, بۇل سۇراق وتە ماڭىزدى. 12,3% – بۇل ەلىمىزدىڭ ءجىو-دەگى وڭدەۋ ونەركاسىبىنىڭ ۇلەسى. ال, تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا كەشەنىنىڭ (تمك) ۇلەسى – 12,6%. ءبىز ءىس جۇزىندە ءجىو-دە وڭدەۋ ونەركاسىبىنىڭ ۇلەسى مەن تمك ۇلەسى تەڭەستىرىلگەنىن كورىپ وتىرمىز. بىلتىر وڭدەۋ ونەركاسىبى 4,1% ءوسىمدى كورسەتتى. مەنىڭ ويىمشا, بۇل وتە جاقسى كورسەتكىش. بيىل وڭدەۋ ونەركاسىبىنىڭ ءوسىمىن كەمىندە 6%-عا جەتكىزۋگە ءتيىسپىز. ول ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك?

بىرىنشىدەن, ءبىزدىڭ جۇمىس ىستەپ تۇرعان كاسىپورىندارىمىز ءوز وندىرىسىنە قايتا ينۆەستيتسيا سالىپ, ءونىم كولەمىن ۇلعايتۋى ءتيىس. جاڭا يننوۆاتسيالىق كاسىپورىندار پايدا بولۋى قاجەت. ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنا ينۆەستيتسيا سالۋ ءۇشىن شەتەلدىك كاپيتالدى تارتۋ ماڭىزدى, سودان كەيىن ءونىم ەكسپورتقا كەتەدى. ءبىز تەك ىشكى نارىق ارقىلى ءوسىمدى قامتاماسىز ەتە المايمىز.

بىزدە وڭدەۋ ونەركاسىبىندە جانە تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا كەشەنىندە وتە جوعارى دەڭگەيدەگى كاسىپورىندار بار. مىسالى, الماتى جەلدەتكىش زاۋىتى, Asia Trafo ترانسفورماتور زاۋىتى, كەنتاۋ ترانسفورماتور زاۋىتى.

ەكىباستۇزداعى «Railways Systems KZ» كومپانيالار توبى ءونىمنىڭ التى ءتۇرىن شىعارادى. قازىر جەتىنشى ءوندىرىستىڭ قۇرىلىسى قارقىندى ءجۇرىپ جاتىر, بۇل – بۇگىنگى تاڭدا تەمىرجول ماشيناسىن جاساۋ سالاسىنا قاجەتتى ەڭ زاماناۋي قۇرالدار — لوكوموتيۆ بانداجدارى مەن سوعىلعان بۇيىمدار ءوندىرىسى.

ءبىز 2000 جىلدان بەرى شينالار شىعارعان جوقپىز. مەن ساران قالاسىن مىسالعا العىم كەلەدى: بۇرىن وندا مەتالل سىنىقتارىنا بولشەكتەنىپ كەتۋى ىقتيمال رەزەڭكە-تەحنيكالىق بۇيىمدار (رتب) زاۋىتى بولعان. قازىر رتب نەگىزىندە بىرقاتار ءوندىرىس قۇرىلدى. شينا زاۋىتى سىناق رەجيمىندە ءونىم شىعارا باستادى, دەگەنمەن ماۋسىم ايىنان باستاپ سوڭعى جابدىقتارى كەلگەندە ولار ءوندىرىستىڭ باستاپقى ساتىسىنا شىعادى. بيىل ەڭ زاماناۋي 1 ملن شينا شىعارىلادى.

قوستانايدا شويىن قۇيۋ كاسىپورنى بار – بۇل الەمدەگى ەڭ زاماناۋي زاۋىت: وندا كومىرقىشقىل گازىن بولەتىن قۇبىر جوق. تۇتاس ستەريلدى جاعداي.

ەل ەكونوميكاسىن وڭدەۋشى ونەركاسىپ ءوندىرىسىنىڭ دامۋى عانا وزگەرتىپ جاتقان جوق, ەڭ باستىسى مونوقالالاردىڭ وزدەرى دە وزگەرتۋدە. مەنىڭ ەكىباستۇزدى مىسالعا كەلتىرۋىم بەكەر ەمەس. بۇگىندە ونى مونوقالا دەپ اتاۋ قيىن. وندا ءداستۇرلى تۇردە دامىعان ەنەرگەتيكتەر مەن كەنشىلەردەن باسقا, ەڭ ءىرى ماشينا جاساۋ كلاستەرى دامىپ كەلەدى. ايتا كەتۋ كەرەك, بۇگىندە تەمىرجول ماشيناسىن جاساۋ ونىمدەرىنىڭ 72%-ى ەكىباستۇزدا وندىرىلەدى.ماۋسىم ايىندا گرەس-1 الاڭىنىڭ جانىنداعى ەڭ ءىرى فەرروقورىتپا زاۋىتى ءوز جۇمىسىن باستايدى.

ساران قالاسىندا بۇرىننان جۇمىس ىستەمەي تۇرعان رتب زاۋىتىنىڭ نەگىزىندە جاڭا كاسىپورىندار – شينا زاۋىتى, Yutong اۆتوبۋستارىن شاعىن توراپتى قۇراستىرۋ ادىسىمەن شىعاراتىن QazTehna, تۇرمىستىق تەحنيكا شىعاراتىن زاۋىت سالىندى. بۇگىندە ءتۇزۋ دانەكەرلەنەتىن قۇبىرلار شىعاراتىن كاسىپورىن قۇرىلىسى ءجۇرىپ جاتىر. قازىردىڭ وزىندە مونوقالانىڭ ءوزى جاڭا ومىرگە قالاي بەيىمدەلىپ, تۇرلەنىپ جاتقانىن كورۋگە بولادى. بۇرىن تۇرعىندارى تاستاپ كەتكەن ۇيلەر ەندى بوس ەمەس, كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. قالا جاڭا ومىرگە قادام باستى.

ارينە, بىزدە بارلىعى جاقسى دەپ ايتۋعا ءالى ەرتەرەك. بىراق ءبىز بۇل باعىتتا جۇمىس ىستەمەي, وڭدەۋ ونەركاسىبىن دامىتپاي وتىرمىز دەۋگە ەش نەگىز جوق. بۇل ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك? كەز كەلگەن مەملەكەت ەكونوميكانىڭ بارلىق سالالارىن قولدايدى جانە بۇل تۇرعىدا وڭدەۋ ونەركاسىبىنە نەگىزگى باسىمدىق بەرىلەتىنىتۇسىنىكتى. ۇكىمەت بۇل باعىتتاعى جۇمىستى جالعاستىراتىن بولادى. بۇل جەردە جەرگىلىكتى قامتۋ ۇلەسىن ۇلعايتۋ, ينۆەستيتسيا تارتۋ تۋرالى ءسوز بولىپ وتىر. بۇل ءبىزدىڭ جاستارىمىز ءۇشىن مول ءونىم وندىرەتىن ءارى جاقسى اقى تولەنەتىن جۇمىس ورىندارىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. مىنە, باستى مىندەت وسى. قالعانى ورىندالا بەرەدى: ەكسپورتتىق الەۋەت تە, يمپورتتى الماستىرۋ دا, كاسىپورىندار ەسەبىنەن بيۋدجەتكە تۇسەتىن سالىقتار دا, ىلەسپە جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ دا, ياعني بۇل ءبارىن وزىمەن ىلەستىرىپ تارتاتىن تۇتاس ءبىر لوكوموتيۆ.

 

— ءسىزدىڭ ويىڭىزشا, وڭدەۋ ونەركاسىبىندەگى نەگىزگى ماسەلە نە? نە سەبەپتى ول جىلدام وسپەي جاتىر, نەگە تەك ۇكىمەتتىڭ كومەگىنە سۇيەنۋدە? بۇل ادام كاپيتالىنا قاتىستى ما, الدە ايماقتار اراسىنداعى وتە كۇردەلى لوگيستيكاعا بايلانىستى ما? وڭدەۋ ونەركاسىبى ءۇشىن باستى سىن-قاتەرلەر قانداي?

مەن ءبىزدىڭ نەگىزگى پروبلەمامىز دەپ — تەڭىزگە شىعاتىن جولدىڭ بولماۋىن ايتار ەدىم. 2010 جىلدان باستاپ ءبىز لوگيستيكانى بەلسەندى تۇردە قۇرا باستادىق. بۇگىندە قازاقستان ورتالىق ازيانىڭ باستى كولىك-لوگيستيكالىق حابىنا اينالدى. سوڭعى 12 جىلدا ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا $32 ملرد استام قاراجات جۇمسالدى: اۆتوموبيل جانە تەمىرجولدار سالىنىپ, اۋەجايلار اشىلدى. تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن ەلىمىزدىڭ كولىك ينفراقۇرىلىمى قانداي ەدى? مەن بۇل تۋرالى بىرنەشە رەت ايتتىم: بىزدە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا تەمىرجول ارقىلى كىرۋ مۇمكىندىگى بولعان جوق, ەلىمىزدىڭ باتىس مەن شىعىسى تەمىرجول ارقىلى جالعانباعان بولاتىن. شىعىس قازاقستان, باتىس قازاقستان وبلىستارىندا سولاي بولدى, ال سولتۇستىك قازاقستاندا قازىر دە تەمىرجول كورشى مەملەكەتتىڭ اۋماعى ارقىلى وتەدى. لوگيستيكا تۋرا ماعىناسىندا قورقىنىشتى جاعدايدا ەدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءبىز ۇلكەن قيىندىققا تاپ بولدىق: جاڭا تەمىرجولدار, پورتتار سالۋ كەرەك, لوگيستيكالىق تىزبەكتەر قۇرۋ قاجەت ەدى. قازىر بىزدە جاعداي مۇلدەم باسقاشا. دەگەنمەن, ءبىز بۇل باعىتتاردى ءارتاراپتاندىرۋ بويىنشا ءالى كوپ جۇمىس ىستەۋىمىز قاجەت. ءبىز مۇنى نە ءۇشىن جاسايمىز? كولىك — بۇل قىزمەت ءتۇرى. ول ونەركاسىپكە, ەڭ الدىمەن, ەل ەكونوميكاسىنا قىزمەت ەتۋى كەرەك. بيىل «باقتى – اياگوز» تەمىر جولىنىڭ قارقىندى قۇرىلىس جۇمىستارى باستالادى, بۇل – قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا شىعاراتىن 286 شاقىرىمدىق ءۇشىنشى تەمىرجول وتكەلى.

تاعى بىرنەشە ساندى مىسالعا كەلتىرە الامىن. 2019 جىلى «التىنكول» تەمىرجول شەكارا وتكەلى مەن قۇرعاق پورتتىڭ قۋاتتىلىعى تەك 25% پايدالانىلدى, ال «دوستىق» – 80-90%-عا جۇمىس ىستەدى. قازىرگى تاڭدا بىزدە وسى ەكى وتكەل 100% ىسكە قوسىلعان جانە ۇشىنشىسىندە جۇمىس باستالىپ كەتتى. سونداي-اق قازىردىڭ وزىندە ءبىز جۇك ءترانزيتى ءۇشىن عانا ەمەس, ءبىرىنشى كەزەكتە, وڭدەۋ ونەركاسىبى ءۇشىن ءتورتىنشى وتكەلدى قۇرۋ تۋرالى ويلانىپ جاتىرمىز.

ءيا, ءبىزدىڭ تەڭىزگە شىعۋعا مۇمكىندىگىمىز جوق, الايدا كورشى مەملەكەتتەردە ءبىز شىعۋعا ءتيىس ۇلكەن نارىقتار بار. بۇل قىمبات, مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە اۋىرتپالىق تۇسىرەدى. ءبىز ءىشىنارا ءمجا تەتىگىن قولدانامىز, بىراق ونىڭ باسىم بولىگى – مەملەكەتتىك بيۋدجەت. بىراق بۇل اقتالادى: وڭدەۋ ونەركاسىبىندە وتكىزۋ نارىقتارى بولۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي, بىزدە بار بولعانى 20 ملن ادام بار. مۇنداي شاعىن نارىقتا ونەركاسىپتىڭ دامۋىنا عانا ءۇمىت ارتۋ دۇرىس ەمەس. مەن مۇنى باستى قيىندىق دەپ سانايمىن.

ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەر ۇكىمەتپەن, «بايتەرەك» ۇبح» اق قارجى مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارىمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەيدى. ءبىز ءبىر ورىندا تۇرعان جوقپىز: «ونەركاسىپتىك ساياسات تۋرالى» زاڭدى قابىلدادىق. جولداۋدا مەملەكەت باسشىسى ءتيىستى تاپسىرما بەردى. وكىنىشكە قاراي, بىزدە بۇل قۇجات بولعان جوق. بىرنەشە جىل بۇرىن عانا ءبىز ونى قابىلداپ, ايتالىق, بيزنەس ءۇشىن ويىننىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىن بەكىتتىك.

ءبىزدىڭ ينۆەستيتسيالىق زاڭنامامىز وتە جاقسى دەپ سانايمىن. ءتىپتى ەڭ جاقسىسى دەپ ايتۋعا بولادى. بىراق نارىقتا ءبىز تولتىرماعان باعىتتار ءالى دە بار, كوپ جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك.

ەگەر ءبىز ءبىرىنشى ورىنعا قوياتىن كەدەرگى تۋرالى ايتاتىن بولساق, مەنىڭ ويىمشا, ول تەڭىزگە شىعار جولدىڭ جوقتىعى. ەكىنشىدەن, ءبىز كوبىنەسە ەلەكتر ەنەرگياسى بويىنشا ساپالى ينفراقۇرىلىممەن قامتاماسىز ەتە الماي جاتامىز. بىلەسىز بە, ءبىز قازىر, وكىنىشكە قاراي, سىرتتان كەلەتىن جەتكىزىلىمگە تاۋەلدىمىز. الدىمىزدا ەنەرگەتيكا سالاسىن اسا قارقىندى تۇردە دامىتۋ مىندەتى تۇر. ەنەرگيا قۋاتى بويىنشا جەتكىلىكتى رەزەرۆكە يە بولماي, ونەركاسىپتى دامىتا المايمىز.

ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەر ەنجار دەپ ايتۋعا بولمايدى. قارجىلاندىرۋدا نيۋانستار بار, ءسىز ءوز قاراجاتىڭىزدى سالۋىڭىز كەرەك, وعان ءتيىستى كەپىلدىك بولۋى كەرەك جانە ارينە, بيزنەس ءۇشىن نەسيە تارتۋعا ىڭعايلى مولشەرلەمە بولۋى قاجەت. وسى باعىتتا وتكەن جىلى ءبىز بەلسەندى جۇمىس ىستەي باستادىق. ال بيىل ايتارلىقتاي سەرپىلىس جاسادىق — ۇكىمەتتە ونەركاسىپتىك وندىرىستەردى دامىتۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى ارزان نەسيەلەر بەرۋگە مۇمكىندىك تاپتىق.

— ءبىر جاعىنان, مەملەكەت ءارتۇرلى نارىقتار ءۇشىن ءونىمدى مۇمكىندىگىنشە ارزان تاسىمالداۋى كەرەك, ال ەكىنشى جاعىنان, وسىعان بايلانىستى جولداردىڭ ساپاسى ناشارلايدى. تەمىرجولدى پايدالانۋدا تەڭگەرىمدى تابۋدىڭ جولى قانداي?

تەڭگەرىمدىى تابۋ وتە قيىن, سوندىقتان ءبىز ءۇشىن ەڭ باستىسى ونەركاسىپ ەكەنى انىق. كولىك – بۇل قىزمەت ءتۇرى. ونىڭ ۇستىنە, «قازاقستان تەمىر جولى» – مەملەكەتتىك اكتسيونەرلىك قوعام. ءبىز ولارعا ارتىق تابىس تابۋدى مىندەت ەتپەيمىز. تەمىرجولشىلاردىڭ لايىقتى جالاقىسى, جول ءجۇرۋ قاۋىپسىزدىگى مەن جولداردىڭ جاعدايى قامتاماسىز ەتىلۋى كەرەك. ماگيسترالدى تەمىرجولداردان بولەك جىلجىمالى قۇرامعا دا ينۆەستيتسيا قاجەت. بىراق ءبىز ءۇشىن ەڭ باستىسى — ەكونوميكانى دامىتۋ.

قازىر بىزدە ءار ءتۇرلى ونىمدەرگە, اتاپ ايتقاندا الەۋمەتتىك ماڭىزى بار تاۋارلارعا, كومىر مەن استىق تاسىمالداۋعا جانە باسقالارىنا 11 تاريف ءتۇرى قولدانىلادى.

ايتا كەتۋ كەرەك, كورشى مەملەكەتتەرگە قاراعاندا ءبىزدىڭ تاريفتەر شامامەن 2 ەسە تومەن. ءبىز وسى تەڭگەرىمدى ساقتاۋعا ءتيىسپىز. مەملەكەت تەمىر جولدى ۇنەمى قارجىلاندىرا المايدى, ول ءوزىن-ءوزى اقتاۋى كەرەك. دەگەنمەن, تەمىرجول ينفراقۇرىلىمىنا كەيبىر ينۆەستيتسيالار مەملەكەتتىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسىرىلادى. ول: ۇزاقمەرزىمدى نەسيەلەر, تىكەلەي بيۋدجەتتىك قارجىلاندىرۋ, جەكە ينۆەستيتسيالاردى تارتۋ.

— ءبىز ەاەو اياسىندا رەسەيمەن باسەكەلەس بولىپ جاتقان جوقپىز با? ويتكەنى, ءبىز ۇقساس تاۋارلاردى ءوندىرىپ, كەيىنەن ەكسپورتقا جىبەرەمىز. بولاشاقتا بۇل الشاقتىق ارتا تۇسپەي مە? مۇمكىن, قازاقستان بالامالى وندىرىستەرگە نەمەسە ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىراتىن وندىرىسكە كوڭىل ءبولۋى كەرەك شىعار?

بىزدە بەس ەلدىڭ اراسىندا كەدەندىك شەكارا جوق. ءبىز ەكونوميكانى بۇرمالاي المايمىز. ەگەر ءبىز ۇقساس ءونىمدى شىعاراتىن, ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەسەتىن جاڭا نىسانداردى سالۋعا بەلگىلى ءبىر ارتىقشىلىقتار بەرسەك, بۇل قاتە تۇسىنىك بولادى. بۇل شاماسى, ەشقايدا اپارمايتىن جول. مەنىڭ ويىمشا, وعان ەشقانداي قاجەتتىلىك جوق. ءبىر مىسال كەلتىرە الامىن: 2019 جىلى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ونەركاسىپ جانە ساۋدا مينيسترلىگى رەسەيدە دوڭگەلەك جۇپتارىن شىعاراتىن جاڭا زاۋىت سالۋ يدەياسىنان باس تارتتى. ويتكەنى ەكىباستۇز قالاسىندا ەڭ زاماناۋي ەۋروپالىق جابدىقتارى بار جاڭا يننوۆاتسيالىق كاسىپورىن جىل سايىن 300 مىڭ دوڭگەلەك شىعارادى. ءبىزدىڭ ءوندىرىس الەمدەگى ەڭ جاقسى ۇلگىلەردەن ەش كەم تۇسپەيدى. ولار تەمىرجول ماشيناسىن جاساۋ سالاسىنداعى باسقا باعىتتارعا كوڭىل بولەمىز دەگەن دۇرىس شەشىم قابىلدادى. ياعني, تەمىرجول دوڭگەلەكتەرىن شىعاراتىن زاۋىت ەمەس, باسقا كاسىپورىن سالۋى قاجەت بولدى. بىزدە نەمەسە كورشى ەلدەردە, ەاەو-عا مۇشە ەلدەردە وندىرىلەتىن تاۋارلار اراسىنداعى باسەكەلەستىك ءبىزدىڭ وندىرۋشىلەرىمىزدى ىنتالاندىرۋى ءتيىس. بىراق ساتىپ الۋ تۋرالى ءسوز بولعاندا, ۇلتتىق رەجيمنەن شىعارۋ رەجيمى ەنگىزىلەدى نەمەسە وندىرۋشىلەر ءوز ونىمدەرىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتى جانە سۇرانىسقا يە بولۋى ءۇشىن بەلگىلى ءبىر سۋبسيديالار الادى. ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىكتە بولا وتىرىپ, ءبىز ءالى دە ۇلتتىق مۇددەلەرگە قامقورلىق جاساۋىمىز كەرەك. ءوندىرىستى, جۇمىس ورىندارىن ساقتاۋ, جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋ — ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز.

— سوندا, رەسەيدىڭ دوڭگەلەك جۇپتارىن شىعاراتىن زاۋىت اشۋدان باس تارتۋ سەبەبى قازاقستاندا بارلىعىن قامتاماسىز ەتەتىن وتە جاقسى زاۋىت بار دەگەندى بىلدىرەدى عوي?

بۇل ولاردىڭ قيسىندى شەشىمى بولدى, ويتكەنى ءبىز ءبىر-بىرىمىزبەن باسەكەلەسە باستايتىن ەدىك. ۇلتتىق رەجيمنەن الىپ تاستاۋدى ەنگىزۋگە تۋرا كەلەتىن ەدى, دەمپينگ پايدا بولاتىن ەدى. ورتاق ەكونوميكالىق كەڭىستىكتە وتىرىپ, وسىلاي باسەكەلەس بولۋدىڭ ءبىز ءۇشىن ءمانى جوق. دوڭگەلەك جۇپتارىنىڭ شامامەن 70%-ى شەتەلگە ەكسپورتتالادى. بىزدە كوپتەگەن يننوۆاتسيالىق كاسىپورىندار بار. وندا «كوزىنىڭ وتى بار», تالانتتى جاستار جۇمىس ىستەپ جاتىر. ول كومپانيالار بۇكىل الەمدە سۇرانىسقا يە, الەمدىك ەڭبەك نارىعىندا باسەكەگە قابىلەتتى ماماندىقتاردى الادى. مۇنداي كاسىپورىندار وتە كوپ. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز — ولاردى مۇمكىندىگىنشە كوبەيتۋ, ونىڭ شاعىن, ورتاشا, ۇلكەن اۋقىمدا بولۋى ماڭىزدى ەمەس. ءبىزدىڭ جاستارىمىز وسىنداي كاسىپورىنداردا جۇمىس ىستەپ, ماماندىقتى كاسىبي تۇردە يگەرۋى ءۇشىن ەڭبەك ونىمدىلىگى جوعارى ءارى جاقسى جالاقى بولۋى ماڭىزدى.

— شىنىنا كەلسەك, ەندى 10 جىلدان كەيىن وڭىرلەرىمىزدەگى قازىرگىدەي ونەركاسىپتىك شەڭبەر جۇيەسى جالعاسا ما?

بارلىق قيىندىقتارعا قاراماستان, ءبىز مۇنى ورىنداۋعا مىندەتتىمىز. مۇناي ءبىزدىڭ باسەكەلەستىك ارتىقشىلىعىمىز بولعانىمەن, ءبىز مۇنايعا عانا نازار اۋدارماۋىمىز كەرەك. مۇناي-گاز حيمياسىن دامىتۋ قاجەت. 2022 جىلدىڭ قاراشاسىندا ءبىز قۇنى $2,8 ملرد بولاتىن 500 مىڭ توننا پوليپروپيلەن شىعاراتىن زاۋىتتى ىسكە قوستىق. وسى الىپ جوبا تۋرالى كوپ ايتىلمايدى. كومىر, مۇناي, گاز حيمياسىن دامىتۋ قاجەت. بۇل ءبىزدىڭ باسەكەلەستىك ارتىقشىلىعىمىز.

بىزدە بارلانعان كومىر قورى شامامەن 30 ملرد توننا. كەم دەگەندە تاعى 30 ملرد تونناسىن بارلاۋ قاجەت. ءبىز 2060 جىلعا قاراي كومىرتەكتى بەيتاراپتىقتى ساقتاۋعا ۇمتىلامىز. وعان قول جەتكىزەتىنىمىزگە سەنىمدىمىن. الايدا, كومىردىڭ ۇلكەن قورىنىڭ بولۋى سياقتى باسەكەلەستىك ارتىقشىلىق ءبىزدى كومىر حيمياسىنىڭ بەلسەندى دامۋىنا يتەرمەلەۋى كەرەك. 2029 جىلعا قاراي ۇكىمەتتىڭ ءجىو-ءدى ەكى ەسەگە ارتتىرۋ مىندەتى مۇمكىن ەمەستەي بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. دەگەنمەن, مۇمكىن ەمەس ەشتەڭە جوق, بەلسەندى جۇمىس ىستەۋىمىز قاجەت.

ونەركاسىپتە, ىشكى نارىق ءۇشىن وندىرىستە, يمپورتتى الماستىرۋدا ۇلكەن ىسكە اسىرىلماعان الەۋەت بار. الايدا, ءبىز ەكسپورتقا كوبىرەك ۇمتىلۋىمىز كەرەك: بۇل ۆاليۋتالىق كىرىستىڭ اعىنى جانە ءوندىرىستىڭ جاڭا جوعارى دەڭگەيى. ءسىزدىڭ جوعارىداعى سۇراعىڭىزعا جاۋاپ رەتىندەر ايتارىم, 10 جىل ىشىندە بۇل پروتسەستەر جۇيەلى تۇردە جۇرەدى جانە ءبىز ماقساتقا جەتەمىز. ءار ايماق ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتە الادى. جالپى مەملەكەت كەيبىر تاۋار توپتارى بويىنشا ازىق-ت ۇلىك تاۋەلسىزدىگىنە يە بولۋى ءتيىس. نەگىزگى ونەركاسىپتىك ءونىم بويىنشا ءبىز دە ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتۋگە قول جەتكىزۋىمىز كەرەك.

— ۋتيلالىم. وندىرۋشىلەردىڭ مۇددەسى مەن اشىعىن ايتقاندا, حالىقتىڭ كوپ بولىگىنىڭ قالاۋىنىڭ اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى قالاي تابۋعا بولادى? ال ول باعانىڭ تومەندەۋىنە قاتىستى عوي?

شىنىندا دا, ماسەلە تىم ساياسيلانىپ كەتتى. قازىرگى ۋاقىتتا ءارتۇرلى ادامدار سانالى تۇردە ءوز ەلىنە, ءوز ونەركاسىبىنە قارسى جۇمىس ىستەپ جاتىر. وڭدەۋ ونەركاسىبى – كەز كەلگەن ەلدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزى. ولار قوعامدىق پىكىرگە مانيپۋلياتسيا جاساۋعا تىرىسۋدا.

مەن بۇل تۋرالى 2,5 جىل بۇرىن ايتتىم. ۋتيلالىمنىڭ باس بەنەفيتسيارى كىم ەكەنىن انىقتايىق? بۇل كوپشىلىككە ۇنامايتىن شەشىم. سايىپ كەلگەندە, ءبىز تەك تانىمال شەشىمدەر قابىلداۋعا, بارلىعىنا ىڭعايلى ادامدار بولۋعا تىرىسپاۋىمىز كەرەك. مەن ارقاشان جۋرناليستەرگە: «وسىدان كىم پايدا كورەدى, بۇل قوزعالىستى كىم قارجىلاندىرادى, سونى ىزدەڭىز» دەپ كەڭەس بەرەمىن. ۇنەمى ءبىز اۆتوموبيلدەر شىعارا المايمىز, اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكالارىن شىعارا المايمىز, بۇل جالعان ءوندىرىس – تەك دوڭگەلەكتەرىن عانا تاعادى دەپ ايتاتىندار بار. 2022 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ سوڭىندا 100-دەن استام بلوگەر مەن جۋرناليست كاسىپورىنعا ءباسپاسوز تۋرىمەن باردى. ولار تەك دوڭگەلەكتەردى تاعىپ جاتپاعانىنا كوز جەتكىزدى. اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسى مەن اۆتوموبيلدەرىنىڭ ءىرى توراپتىق جيناعى بار, شاعىن توراپتىق قۇراستىرۋ بار.

ءبىر ماڭىزدى ماسەلە: دايىن كولىكتەردى اكەلەتىن يمپورتتاۋشىلاردىڭ (بۇل دا قالىپتى بيزنەس, بىزدە ولارعا قارسى ەشتەڭە جوق) سالىقتاردى وڭتايلاندىرۋعا كوپتەگەن مۇمكىندىكتەرى بار. ولار 2-3-4 دەلدالدى قويا الادى: ديلەر, ديستريبيۋتور جانە ت. ب. وسىلايشا, اۆتوكولىك ءبىز باقىلاي المايتىن باعامەن كەلەدى.

ديلەرلىك ورتالىقتار بار, وندا اۆتووندىرۋشىلەردىڭ وزدەرى قانداي دا ءبىر شىعىندارعا قاراماستان باعا بەلگىلەپ, بىلاي دەيدى: قازاقستاندا بۇل ءاۆتوموبيلدىڭ قۇنى $10 مىڭ, كورشى ەلدە – $11 مىڭ, باسقاسىندا — $9 مىڭ بولۋى ءتيىس.

ماشينا جيىنتىعى ءبىزدىڭ اۆتوموبيل قۇراستىرۋ زاۋىتىنا كەلگەندە, «ونەركاسىپتىك ساياسات تۋرالى» زاڭعا سايكەس جانە «ونەركاسىپتىك قۇراستىرۋ تۋرالى» كەلىسىمشارتقا سايكەس باعا اشىق, دەلدالدار جوق.

سونىمەن قاتار ىلەسپە وندىرىستەر قۇرىلۋدا.اۆتوكولىك نەمەسە كومباين شاعىن توراپتى قۇراستىرۋ ادىسىمەن جاسالعان كەزدە, كەيىننەن لوكاليزاتسيالاۋ ءۇشىن ءبىز ولاردان بارلىق جوبالاۋ قۇجاتتاماسىن ءبىزدىڭ ماشينا جاساۋ كاسىپورىندارىنا بەرۋىن تالاپ ەتەمىز. ءبىز قوسىمشا جۇمىس ورىندارىن قۇرۋىمىز كەرەك. 2019 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ءبىز اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىنا ۋتيلالىمىن ەنگىزگەن سوڭ 1,5 جىلدان كەيىن عانا بەلگىلى نەمىس برەندى ەلىمىزگە كەلىپ, قازاقستاندا زاۋىت سالدى. سونداي-اق بىزدە ماشينا جاساۋ دامىعان جەردە ەمەس, پەتروپاۆلدا, سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا سالىندى. بۇل كاسىپورىن بىزگە ءوندىرىستى جۇزەگە اسىرۋعا ەشقاشان كەلمەس ەدى, بىراق ءبىز لوكاليزاتسياعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن كەيبىر تۇزەتۋلەر ەنگىزدىك, ءتىپتى ءبىزدىڭ نارىققا كىرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن زاڭناماعا بىرنەشە وزگەرىستەر ەنگىزدىك.

ال تاعى ءبىر تانىمال برەند ءبىزدىڭ نارىققا كىرگىسى كەلمەيدى, ويتكەنى ولاردىڭ امەريكالىق ونىمدەرىن قانداي دا ءبىر سەبەپتەرمەن شۆەيتساريالىق كومپانيا ساتادى. مەن بۇل تۋرالى جۋرناليستەرگە ءجيى ايتامىن — ءسىزدى ەشتەڭە شاتاستىرماي ما? مەنى شاتاستىرادى, نەگە ەكەنىن ديستريبيۋتور قازاقستاندىق نەمەسە امەريكالىق كومپانيا ەمەس, شۆەيتساريالىق كومپانيا ەكەنى مەنى ويلاندىرادى. مەن ارينە, ولارعا قارسى ەمەسپىن.

ۋتيلالىمىنا كەلەتىن بولساق, بۇل – نەگىزىنەن جاناما سالىق. ەلىمىز دسۇ-عا كىرگەنگە دەيىن كەدەندىك باج سالىعى ءبىر كولىككە 30%-دى قۇرادى. بارلىعىمىز ساتىپ الدىق, ەشكىم رەنجىگەن جوق, بۇل اقشا بيۋدجەتكە ءتۇستى. دسۇ-عا كىرۋ ارقىلى ءبىز وزىمىزگە مىندەتتەمەلەر الىپ, ءوز نارىعىمىزدى اشتىق – كەدەندىك باج سالىعى 15%-دى قۇرادى. دەگەنمەن, كولىك شىعاراتىن جانە كادەگە جاراتۋ الىمىن ەنگىزگەن رەسەي فەدەراتسياسىمەن جانە بەلارۋسپەن ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىكتە بولا وتىرىپ, ءبىز بۇدان قالىس قالا المايمىز. ولار كادەگە جاراتۋ الىمىن ەنگىزدى, ءبىز دە وسى 15%-عا ۋتيلالىمىن ەنگىزدىك. بىراق ول كەزدە ەكولوگيالىق كودەكستە جەكە وكم وپەراتورى وسى جاناما سالىقتان تۇسەتىن قاراجاتتى باسقارادى دەگەن ەرەجە بولدى. ونىڭ قالاي باسقارىلعانىن بىلەمىز. بۇل جاعداي 2022 جىلى تۇزەتىلدى, قازىر بۇل — اتالعان قاراجاتتى ەكولوگيالىق باعدارلامالاردى قولداۋعا پايدالاناتىن «جاسىل دامۋ» مەملەكەتتىك اكتسيونەرلىك قوعامى.

اۆتونەسيەگە كەلەتىن بولساق, ءبىز ارزان نەسيە بەرۋ ءۇشىن 100 ملرد تەڭگەنى ودق-عا قارجىلاندىردىق. باستاپقىدا 15 مىڭعا جۋىق قارىز بەرىلدى, سودان كەيىن بۇل باعدارلاما رەۆولۆەرلىك تاسىلمەن جالعاستى جانە ءبىز ودق ارقىلى 7 جىلعا جىلدىق 4%-بەن بەردىك. بۇل دا ەكولوگيانى قورعاۋعا قوسقان ۇلەس. ويتكەنى ادامدار وتاندىق وندىرىستە جاڭا كولىك ساتىپ الادى, اقشا ەل ەكونوميكاسىنا تۇسەدى, ەكولوگيانى بۇزبايدى. سونىمەن, ۋتيلالىمىنىڭ بەنەفيتسيارلارى تەك اۆتوموبيل وندىرۋشىلەر دەپ ايتۋ دۇرىس بولمايدى. ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ «جاسىل دامۋ» اق قۇرىلىمدىق «ەنشىلەسى» اتىنان مەملەكەت تىكەلەي بەنەفيتسيار بولىپ تابىلادى. ەكولوگيالىق باعدارلامالاردى ىسكە اسىرۋعا جۇمسالاتىن اقشا – قوقىس وڭدەۋ زاۋىتتارىن سالۋ, ورمان قورعاۋدى دامىتۋ — ەكولوگيالىق جاعدايعا ايتارلىقتاي اسەر ەتەدى. ەگەر «جاسىل دامۋدا» بۇل قاراجات بولماسا, ءبىز ولاردى بيۋدجەتتەن جۇمسايتىن ەدىك, بارىنەن دە وسىنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.

ولار ەسەپتەردى كورگەندە: وكم وپەراتورى, سودان كەيىن «جاسىل دامۋ» اۆتووندىرۋشىلەر مەن اۋىل شارۋاشىلىعى ماشينالارىن جاساۋشىلارعا اۆتوموبيل ساتىپ الاتىن تۇتىنۋشىلار ەسەبىنەن ميللياردتاعان تەڭگە سۋبسيديا تولەيدى دەيدى. ءبىز نە تۋرالى ايتىپ وتىرعانىمىزدى بىلەۋمىز كەرەك. اۆتوكولىك ءوندىرۋشىسى ماشينا جيناعىن بولشەكتەلگەن تۇردە ساتىپ الىپ, ونى اكەلىپ, دەرەۋ ۋتيلالىمى تولەمىن تولەيدى. ايتپاقشى, قازىر بىزدە ۋتيلالىم رەسەي فەدەراتسياسىنا قاراعاندا 3 ەسە تومەن, ەگەر وزبەكستاندى الاتىن بولساق, وندا ۋتيليزاتسيالىق الىمنان باسقا 100%-دان استام كەدەندىك باج سالىعى بار. وزبەكستاننىڭ ءوز نارىعىن قورعاۋ شارالارى بىزدىكىنەن الدەقايدا اۋقىمدى. ماسەلەن, ماشينا جيناعىن اكەلە وتىرىپ, ولار 1 ملن تەڭگە ۋتيلالىمىن تولەيدى, ساتىلعاننان كەيىن «جاسىل دامۋعا» ءتيىستى قۇجاتتاردى بەرەدى جانە وسى ميلليوندى قايتارىپ الادى. ەكولوگيالىق كودەكسكە سايكەس «جاسىل دامۋ» تىلىمەن ايتساق, بۇل اۆتووندىرۋشىلەردى ىنتالاندىرۋ دەپ اتالادى. ونەركاسىپتى دامىتۋدىڭ قارسىلاستارى «سۋبسيديالاۋ» دەيدى. بۇل نەگىزىنەن اقشانى قايتارۋ.

بەنەفيتسيارلار اۆتوموبيل وندىرۋشىلەر, وسى زاۋىتتاردىڭ يەلەرى دەپ ايتۋ ءىشىنارا دۇرىس بولۋى مۇمكىن. ال وسى زاۋىتتاردا جۇمىس ىستەيتىن ادامدار بەنەفيتسيار رەتىندە سانالا ما? دايىن اكەلىنگەن اۆتوكولىكتى ءبىر ادام ساتا الادى — ماسەلەن, اۆتوسالونداعى ساتۋشى, بىرەۋ كولىك قىزمەتىن كورسەتەدى جانە ت. ب. ال شاعىن توراپتى قۇراستىرۋ وندىرىسىندە بۇل ينۆەستيتسيا بولىپ سانالادى: جىلۋ, ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىناتىن, سالىق تولەيتىن زاۋىت, ادامدار جالاقى الادى, وتباسىلارىن تاماقتاندىرادى, بىلىكتىلىگىن ارتتىرادى. بۇل مەن سىزگە ايتىپ وتىرعانىم ايقىن نارسەلەر. ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ بارلىق دەرلىك سالالارى قانداي دا ءبىر دارەجەدە تاريفتىك, تاريفتىك ەمەس, ينۆەستيتسيالىق, ينستيتۋتسيونالدىق جانە وزگە دە پرەفەرەنتسيالارعا يە. ەگەر ءبىز اۆتوونەركاسىپ تۋرالى ايتاتىن بولساق, ققس-تان بوساتۋ, ەركىن قويما رەجيمى نەمەسە ەركىن ەكونوميكالىق ايماق – بارىندە بار. بۇدان ەشقانداي دا تىكەلەي سۋبسيديالار جوق, بىراق جەتەكشى ءىرى اۆتوكونتسەرندەردى بىزدە زاۋىتتار سالۋعا جانە تەحنيكا وندىرۋگە ماجبۇرلەۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىزدىڭ ەلدە بەلگىلى باتىس-نەمىس كومپانياسى ءوز كومبايندارىن شىعارار ما ەدى? ارينە, جوق, ولار 15 جىل بويى ەلىمىزگە كەلگەن جوق. قوستانايدا ءبىر كورەي كومپانياسى 70 مىڭ اۆتوموبيل شىعاراتىن زاۋىت سالىپ جاتىر. سونداي-اق قازىر كاسىپكەر نۇرلان سماعۇلوۆ 90 مىڭعا جۋىق كولىك شىعاراتىن شاعىن توراپتى قۇراستىرۋ ادىسىمەن قىتايلىق كوپبرەندتى اۆتوموبيلدەر زاۋىتىن سالىپ جاتىر. وسىنداي جۇمىستاردى كورىپ وتىرىپ, قوعامدىق ساناعا جوعارىداعىنداي مانيپۋلياتسيا جاساۋ جاقسى ەمەس دەپ ويلايمىن. بۇل جەردە ۇياتتى ەشتەڭە جوق. بۇل الەمدىك تاجىريبە.

قىتايعا قايتا ورالساق, ول جاققا اۋقىمدى كەدەندىك باج سالىعى بار كولىكتەر جەتكىزىلمەيدى, تەك ءوز وندىرىستەرى دامىعان. ەگەر قانداي دا ءبىر كونتسەرن ۇلكەن نارىققا قىزىعۋشىلىق تانىتسا, وندا ول سول جاقتا ءوندىرىستى ۇيىمداستىرۋى كەرەك. بىزدە نارىق شاعىن بولسا دا, قالاي دا ىنتالاندىرۋ كەرەك.

جاناما سالىق تۇرىندە تۇسەتىن قاراجات اشىق جۇمسالادى — مۇنى «جاسىل دامۋ» اق جىل سايىن ءوز ەسەپتەرىندە كورسەتەدى, ولار مەملەكەت پەن ازاماتتاردىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە جۇمسالادى. سونىمەن قاتار ىشكى ءوندىرىستى دامىتۋ بويىنشا تاعى ءبىر مىندەت شەشىلۋدە. شەشىلۋى ءتيىس كەلەسى مىندەت — ىلەسپە وندىرىستەر مەن سالالاردى قۇرۋ. تاعى دا قايتالاپ ايتا كەتەيىن, ەگەر بىزدە كەم دەگەندە بازالىق قۇزىرەت بولماسا, وڭتۇستىك كورەيالىق كومپانيا زاۋىت سالۋعا كەلمەس ەدى. كورشى ەلدەر الدەقايدا زور قۇزىرەتتەرگە يە, الايدا ءبىزدىڭ ينۆەستيتسيالىق احۋالىمىزدى ەسكەرە وتىرىپ, ولار قازاقستاندى تاڭدادى.

بۇگىندە مينيسترلىك جەتكىلىكتى داۋىس جيناعان پەتيتسيانى قارايتىن بولادى. الايدا, ءبىرىنشى كەزەكتە, ەل مۇددەسى, مەملەكەت مۇددەسى ساقتالاتىنىن ايتقىم كەلەدى. قازىر بىزدە 20 ميلليون تۇرعىنعا شاققاندا 5 ملن-نان استام اۆتوكولىك بار. نەگە ەكەنىن, كولىگى جوق ادامداردان «ءسىز ەلىمىزدە ەسكى كولىكتەردىڭ جۇرۋىنە قارسى ەمەسسىز بە?» دەپ ەشكىم سۇرامايدى. ءبىز بارلىق كەدەرگىلەردى جويدىق, 3 جىلدان اسقان اۆتوكولىكتەردەن تالاپ ەتىلەتىن تىركەۋ الىمىن دا الىپ تاستادىق. بارلىق ەلدەردەن 20, 30 جىل بولعان ەسكى كولىكتەر اكەلىنىپ جاتىر, شەتەل نارىعى ەسكى كولىكتەن بوساپ, ولار وزدەرىنە جاڭا كولىكتەر ساتىپ الۋدا, ال ءبىزدىڭ ەل ەسكى كولىكتەرگە تولىپ قالدى. پوپۋليستىك تۇرعىدان مەن دە: «ءيا, ارينە. كولىكتىڭ ارزان بولعانى جاقسى» دەر ەدىم. 18 جاسقا تولعان جاس جىگىت $500 كولىك ساتىپ الىپ, جۇرگىزە الادى, جاقسى ەمەس پە? بىراق قالعان 15 ملن ادامنان بىرەۋ: «وسى ەسكى كولىكتەردەن بولىنگەن زياندى گازبەن تىنىس الۋعا قارسى ەمەسسىز بە?» دەپ سۇرادى ما? ولاردىڭ پىكىرى دە ەسكەرىلۋى قاجەت, سوندىقتان مينيسترلىك ءتيىستى شەشىم قابىلدايدى. ەگەر ءسىز مەنىڭ پىكىرىمدى سۇراساڭىز, ونەركاسىپتى دامىتۋعا پايدا اكەلەتىن, ءبىر ۋاقىتتا بىرنەشە تاپسىرمانى ورىندايتىن كەز كەلگەن قولداۋ شارالارى قابىلدانۋى كەرەك دەپ سانايمىن. ۋتيليزاتسيالىق الىم — بۇل جاناما سالىق. وزدەرىنىڭ نارىعىن قورعامايتىن, ءوز ەكونوميكاسىن قولدامايتىن كەيبىر ەلدەردى ايتىپ, ءارتۇرلى سانداردى مىسالعا كەلتىرىپ, ءتۇرلى ايلا-شارعى جاساۋعا بولادى. بىراق ءبىز ونداي ارەكەتتەرگە بارمايمىز. بۇل مەنىڭ جەكە ۇستانىمىم. مەن بۇل تۋرالى ارقاشان اشىق ايتامىن. ءبىز ءوز ءوندىرىسىمىزدى, ءوز ونەركاسىبىمىزدى قولداۋىمىز كەرەك جانە ءارتۇرلى ۇندەۋلەرگە ەلەڭدەمەۋىمىز كەرەك. وسى زاۋىتتارعا كىرىپ, وندا جۇمىس ىستەيتىن ادامدارمەن سويلەسۋگە كەڭەس بەرەر ەدىم. ولار Hyundai Trans Kazakhstan زاۋىتى, DAEWOO BUS KAZAKHSTAN اۆتوبۋس شىعاراتىن زاۋىتى, سەمەي قالاسىنىڭ «سەماز» زاۋىتى, سونداي-اق قازىر قوستاناي جانە الماتى قالالارىندا ەكى زاۋىت سالىنىپ جاتىر. اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىن شىعارۋ بويىنشا — بۇل پەتروپاۆلداعى CLAAS كومبايندارىن شىعارۋ زاۋىتى, كوكشەتاۋدا «ۆەكتور» كومبايندارى شىعارىلادى, سەمەيدە بەلارۋس تەحنيكاسى وندىرىلەدى. قوستانايدا اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىن وندىرەتىن ءۇش كاسىپورىن بار («كيروۆەتس» جانە «بەلارۋس» تراكتورلارى جانە «ەسىل» بەلارۋس ءوندىرىسىنىڭ كومبايندارى). وندا ادامدار جۇمىس ىستەيدى, لوكاليزاتسيا دەڭگەيى جوعارى, اسىرەسە اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسى بويىنشا بارلىق اسپالى جابدىقتار, كابينا, دانەكەرلەۋ جانە بوياۋ پروتسەستەرى قاراستىرىلعان. تاعى ءبىر كاسىپورىن — بۇل كوكشەتاۋدا لوكاليزاتسيالاۋ دارەجەسى وتە جوعارى اۆتوموبيلدەر شىعاراتىن «كاماز-ينجينيرينگ» كومپانياسى. باستى مىندەتىمىز – لوكاليزاتسيالاۋدى ارتتىرۋعا ارەكەت جاساۋ.العا قويعان ماقساتىمىز – ەلىمىزگە بارىنشا پايدا اكەلۋ ءۇشىن ىلەسپە ءوندىرىس ورىندارىن اشۋ. وتكەن جىلى ءبىزدىڭ اۆتووندىرۋشىلەر 142 مىڭ اۆتوموبيل شىعاردى. وسى جاڭا كولىكتەردى ساتىپ العاندار ۋتيليزاتسيالىق الىم تولەگەن جوق. كوپتەگەن ادامدار «ءسىز قازاقستاندىق جاڭا كولىك ساتىپ الىپ, ۋتيلالىم تولەدىڭىز» دەپ, وتاندىق وندىرىستەگى كولىكتى ساتىپ العان ازاماتتاردى الدايدى. مەن باسقا پىكىرى بار ادامداردان: «نەلىكتەن قىمبات دجيپ نەمەسە ليۋكس ساناتىنداعى كولىكتى شەتەلدەن اكەلگەن ادام ۋتيليزاتسيالىق الىم تولەمەۋى كەرەك?» دەپ سۇرايمىن. 1-2 ءليترلى كولىكتەرگە 642 مىڭ تەڭگە, ال ليۋكس ساناتىنداعى اۆتوموبيلگە ەڭ كوبى 2,5 ملن تەڭگە تولەيدى. نە سەبەپتى ول ۋتيلالىمىن تولەمەۋى كەرەك? نەلىكتەن اقشا قازىر وسى قاراجات ەسەبىنەن شەشىلىپ جاتقان ەكولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋعا جۇمسالماۋى كەرەك? ەشكىم ەشكىمگە ەشقانداي سۋبسيديا تولەمەيدى. ءبىز سول ارقىلى وندىرىستەردىڭ دامۋىن ىنتالاندىرامىز. ەگەر ەكونوميكامىزدىڭ باسقا سالالارىن الساق, ءبىز ءىس جۇزىندە تۋرا وسىعان ۇقساس ارەكەتتەر جاسايمىز, تەك ولار ەكولوگيالىق تولەمدەر دەپ اتالمايدى. ونەركاسىپ ءوسىمىنىڭ بەنەفيتسيارى ءاربىر ازامات بولىپ تابىلادى.

— كەلەسى سۇراق: اقپان ايىندا پرەمەر-مينيستر سىزگە لوكاليزاتسيالاۋ ماسەلەسىن ءبىرىنشى كەزەكتە پىسىقتاۋدى تاپسىردى. بۇل پروتسەسس قالاي جۇمىس ىستەيدى?

بۇل وتە كۇردەلى پروتسەسس, ويتكەنى ءبىزدىڭ جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلار, ولاردىڭ سوزىمەن ايتقاندا, بەلگىلى ءبىر كەن ورىندارىن يگەرۋ ءۇشىن الەمدىك ستاندارتتاردىڭ ەڭ جاقسى جابدىقتارىن ساتىپ الۋى كەرەك. بۇل مۇناي كومپانيالارىنا دا, قاتتى پايدالى قازبالاردى وندىرەتىن كاسىپورىندارعا دا قاتىستى. ولاردىڭ ءوز ءوندىرىسىن قولداماۋىنا قاتىستى سىلتاۋلارى كوپ. ءبىز ولارمەن سەندىرۋ ءادىسى ارقىلى جۇمىس ىستەيمىز.

ءبىز ونەركاسىپتىڭ بارلىق سالالارىن, سونىڭ ىشىندە تمك-گە قولداۋ كورسەتەمىز. ەكونوميكانىڭ بارلىق سالالارى وسى نەمەسە باسقا دا ارتىقشىلىقتارعا يە بولادى, سوندىقتان ءبىز ولاردى كاسىپورىندارمەن ىنتىماقتاستىققا شاقىرۋعا تولىق قۇقىلىمىز, ويتكەنى بىزدە تەك مونوقالالار بولعان كەزدەگى جاعدايدىڭ جالعاسا بەرگەنىن قالامايمىز. الەمدە ءىرى جەر قويناۋىن پايدالانۋشى كاسىپورىنداردىڭ وزدەرى سول وڭىرلەردىڭ شاعىن جانە ورتا بيزنەسىن وزدەرىنە قاجەتتىنىڭ ءبارىن وندىرەتىندەي ىنتالاندىراتىن مىسالدار كوپ. قازاقستاندىق Qazindustry ينستيتۋتى بۇل جۇمىستى كۇندەلىكتى جۇرگىزىپ كەلەدى. ءبىز جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلار شەتەلدەن ساتىپ الاتىن ونىمدەردىڭ ءتىزىمىن, سونداي-اق بىزدەن نە ساتىپ الاتىنىن انىقتادىق, ءبىزدىڭ كومپانيالار قازىردىڭ وزىندە ءوندىرىپ جاتقان ونىمدەردى جانە ءوزىمىز وندىرە باستايتىن ونىمدەردىڭ ءتىزىمىن بولەك توپقا ەندىردىك. يمپورتتى الماستىراتىن جاڭا كاسىپورىندار قۇرۋ قاجەت. بۇل جۇمىس بەلسەندى تۇردە جۇرگىزىلۋدە, ناتيجەسى جاقىن ارادا بولماۋى مۇمكىن, دەگەنمەن سوعان قاراماستان ءىرى جانە ورتا كومپانيالار تاراپىنان تولىق تۇسىنىستىك بار. ءبىز بۇل ماسەلەنى مىندەتتى تۇردە شەشەمىز.

پرەمەر-ءمينيستردىڭ ءىرى كومپانيالاردىڭ الدىنا قويعان تاعى ءبىر مىندەتى – كەيىننەن قايتا ءبولۋ ارقىلى ءوز وندىرىستەرىن دامىتۋ. ارينە, ءبىز كەيبىر نارسەلەرگە قول جەتكىزە الامىز. 2008 جىلى قازاقستاندىق ەلەكتروليز زاۋىتى العاشقى ءونىمىن شىعاردى. وندا جىل سايىن 250 مىڭ توننا اليۋميني وندىرەدى. بۇرىن ءاليۋمينيدىڭ بارلىعى ەكسپورتقا شىعارىلاتىن. بۇل كۇلكىلى جاعدايعا جەتتى — اليۋميني قۇيمالارىن ساتىپ العىسى كەلگەن قازاقستاندىق كومپانيالار بۇل دايىندامالاردى كورشى ەلدەن ساتىپ الدى. ءبىزدىڭ وندىرۋشىلەر ولاردىڭ ەكسپورتتىق كەلىسىمشارتى بار ەكەنىن جانە ونىمدەردى تەك ەكسپورتقا جىبەرەتىنىن ايتتى. قاجەتتى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردى جانە بۇرىن جاي عانا سەندىرۋ ادىسىمەن قابىلداي وتىرىپ, ءبىز ولاردىڭ لوندون بيرجاسىنان وتاندىق وندىرۋشىلەر ءۇشىن باعانى 5%-عا تومەندەتۋىنە قول جەتكىزدىك.

وتكەن جىلى 51 مىڭ توننا اليۋميني ەل ىشىندە قايتا وڭدەلدى. بۇل كەلەسى قايتا ءبولۋ, جاڭا جۇمىسشىلار, جوعارى قوسىلعان قۇن, سالىقتار جانە ت.ب. بۇل باعىتتى ءبىز ءارى قاراي جالعاستىرامىز. بۇل رەتتە بارلىق نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر بار, ءىرى كومپانيالار ءوز شيكىزاتىن شاعىن جەڭىلدىكپەن بەرەدى. ءارى قاراي ءبىز ولارمەن ماسەلەنى پىسىقتايمىز, وسىلايشا ءىرى كومپانيالاردىڭ وزدەرى ودان ءارى قايتا ءبولۋدى جۇزەگە اسىرادى. شيكىزات نارىعىنداعى قازىرگى جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ, بۇل كومپانيالاردىڭ وزدەرىنە دە ءتيىمدى. ولار, ارينە, سالىستىرمالى تۇردە تومەن پايىزبەن, قىمبات ەمەس ۇزاقمەرزىمدى نەسيەلەر سۇرايدى. مۇمكىندىگىنشە بۇل ماسەلەلەردى شەشەمىز.

— سوڭعى سۇراق. مەن سىزدەن جولداردىڭ ساپاسى تۋرالى جۇمىستى ناقتىلاعىم كەلەدى. ادامدار ءجيى شاعىمدانادى.

ءبىز الەمدە اۋماعى بويىنشا توعىزىنشى ورىندا تۇرعان ەلمىز. تاعى دا ايتايىن, وكىنىشكە قاراي, ءبىز وتە ازبىز. قازاقستاندا نەبارى 20 ملن ادام تۇرادى, ال اۆتوموبيل جولدارىنىڭ جالپى جەلىسى 95 مىڭ كم, ونىڭ ىشىندە 25 مىڭ كم – رەسپۋبليكالىق جەلى. قالعان 71 مىڭ كم – جەرگىلىكتى ماڭىزى بار جەلى: اۋداندىق جانە وبلىستىق جولدار, سونداي-اق قالالار مەن ەلدى مەكەندەردىڭ كوشەلەرى بار. مۇنداي اۆتوموبيل جولدارىنىڭ جەلىسىن ءوز دەڭگەيىندە ۇستاپ تۇرۋ وتە قيىن. ءبىز ماگيسترالدار ءۇشىن اقىلى تولەمدەردى بەلسەندى تۇردە ەنگىزىپ جاتىرمىز, بۇل قاراجات بىزدە اۆتوموبيل جولدارىن اعىمداعى قىسقى جانە جازعى كۇتىپ ۇستاۋعا جانە تەك اقىلى ۋچاسكەلەردە جۇرگىزەتىن شۇڭقىرلاردى جوندەۋگە جەتكىلىكتى. ءبىز بىرنەشە جىلدان كەيىن ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتۋ دەڭگەيىنە جەتۋىمىز كەرەك جانە بۇل باعىتتاردى نورماتيۆتىك شەكتەردە ۇستاۋىمىز كەرەك.

بىزدە قازىر نورماتيۆتىك قىزمەت ۇستانۋعا قارجى جەتكىلىكسىز. ەگەر ءبىز رەسپۋبليكالىق اۆتو جولدار جەلىسىن الاتىن بولساق, بىزدە جولدى ناشار سالادى, بيىل عانا جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى, كەلەسى جىلى ويىلىپ, جول قالمايدى, دەگەن ستەرەوتيپتەر بار. ماسەلەن, «استانا-بۋراباي» اۆتوموبيل جولىنىڭ سوڭعى ۋچاسكەسى 2009 جىلى پايدالانۋعا بەرىلدى. 15 جىل وتسە دە جول وتە جاقسى جاعدايدا, ويتكەنى وعان وسى 15 جىل بويى جاقسى كۇتىم جاسالدى. بىراق ەگەر ءبىزدىڭ نورماتيۆتەرىمىز بويىنشا جۇمىس ىستەسەك, كەلەسى جىلى كۇردەلى جوندەۋدى باستاۋىمىز كەرەك. كۇردەلى جوندەۋ دەگەنىمىز نە? بۇل كەزدە ەسكى جول جابىندىسى (80 سم) تولىعىمەن الىنىپ تاستالادى جانە جولعا جاڭا قاباتتار توسەلەدى, ياعني, ءىس جۇزىندە ءبىز جاڭا جول سالامىز, بىراق بىردەي گەومەتريالىق پارامەترلەردە. ەگەر ول ءسال كەڭىرەك بولسا, وندا بۇل قازىردىڭ وزىندە رەكونسترۋكتسيالاۋ بولىپ ەسەپتەلەدى. Bۇل – بۇرىن جول بولعان جەردىڭ ۇستىنە سالىناتىن جاڭا قۇرىلىس.

ال, ەۋروپا ەلدەرىندە ول باسقاشا جۇزەگە اسادى: ولار ءنورماتيۆتى ۇستانادى, ويتكەنى اقىلى جولدار وتە قىمبات, كولىك سالىعى جوعارى. وكىنىشكە قاراي, ءبىز قازىر ونى ۇستانا المايمىز. باسقا جولداردى الاتىن بولساق: ءدال سول «باتىس ەۋروپا-باتىس قىتاي» حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارىنان نەسيە الدىق, ونى 2015 جىلى تولىعىمەن اياقتادىق, بىراق كەيبىر ۋچاسكەلەرى 2012 جىلى اياقتالدى. 12 جىل بويى ولار جۇمىس ىستەپ كەلەدى. جاعدايلارى قالىپتى: ولار دۇرىس قامتىلعان, ساپاسى ەۋروپالىقتان كەم تۇسپەيدى. تەحنيكالىق قاداعالاۋ ينجەنەرلەرى الەمدەگى ەڭ جاقسى كومپانيالاردا جۇمىس ىستەگەن, ويتكەنى ولاردى دۇنيەجۇزىلىك بانك, ازيا بانكى, ەۋروپالىق قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكى جالدادى. ءبىزدىڭ تەحنيكالىق قاداعالاۋ ينجەنەرلەرى سوندا جۇمىس ىستەدى جانە وقىدى.

سول سياقتى «استانا-پاۆلودار» اۆتوكولىك جولىنىڭ كەيبىر ۋچاسكەلەرى 10 جىلعا جۋىق پايدالانىلىپ كەلەدى. «استانا-تەمىرتاۋ» نەمەسە 1999 جىلدان باستاپ سالىنعان جول ۋچاسكەلەرىن الايىق, بۇل – «اتىراۋ-بەينەۋ» اۆتوجولى, ونى رەكونسترۋكتسيالاۋ نەمەسە كۇردەلى جوندەۋ قاجەت, الايدا ول ءالى دە بىرازعا شىدايدى.

نە سەبەپتى ءبىز كوبىنە ورتاشا جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەمىز? مۇنىڭ ءبارى قارجىنىڭ جەتىسپەۋىنەن. مۇنداي اۋقىمدى جەلىگە ءبىز بىردەن اقشا بەرە المايمىز. ارينە, سىني تۇرعىدان كەلگەندە, ءوز جۇمىستارىن ساپاسىز ورىندايتىندار بار ەكەنىن ايتقىم كەلەدى. ءبىز ينستيتۋتسيونالدى تۇردە ارنايى ساپا ورتالىعىن قۇردىق, رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك كاسىپورىن 2019 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەيدى. ولار تاپسىرىس بەرۋشىدەن, مەردىگەردەن, قالالاردىڭ بارلىق اۆتوموبيل جولدارى مەن كوشەلەرىنىڭ ۋچاسكەلەرىن قاداعالاۋدان كەيىن ىرىكتەپ باقىلاۋدى جۇرگىزەدى. ادىلدىك ءۇشىن ايتا كەتۋ كەرەك, مۇنىڭ ءبارى مەردىگەرلەرگە عانا قاتىستى ەمەس, سونىمەن قاتار جولداردى قازىپ, سالدارىن دەرەۋ جويۋعا تۋرا كەلەتىن كوممۋنالدىق اپاتتارعا دا بايلانىستى. بۇل دا حالىقتىڭ كوپتەگەن شاعىمىن تۋدىرادى. ءبىزدىڭ ەلدە جول سالۋشىلار ءالى كۇنگە كەڭەستىك قنجە بويىنشا جۇمىس ىستەيدى, سوندىقتان ولار جول سالۋدى بىلمەيدى دەگەن ستەرەوتيپ بار. بۇل جاي عانا ميف ەكەنىن ايتامىن.

رەسپۋبليكالىق جەلىگە العاشقى قارىز العان وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنىڭ اياعىنان باستاپ حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارىنان اۆتوموبيل جولدارىن قايتا قۇرۋ, ولاردى كۇردەلى جوندەۋ جونىندەگى نورماتيۆتىك بازا جالپى الەمدىك ستاندارتتارعا سايكەس كەلۋى ءۇشىن تالاپتار قويىلدى. ءبىز ەۋروپا مەن اقش-تاعىداي ديزاين جاسايمىز. ارينە, جۇمىستىڭ ساپاسىن كۇشەيتۋ قاجەت, وعان ۇمتىلۋ كەرەك. كەمەلدىككە, ولار ايتقانداي, شەك جوق. ءاربىر سالانى ءبىز قانداي دا ءبىر جولمەن قولداپ وتىرمىز, ءبىز بۇل جۇمىستى جالعاستىرامىز.