سايقىمازاق تامادالاردى اۋليە كورىپ تويىنا شاقىراتىن قازاق وڭبايدى – پروفەسسور

وتكەن اپتادا تۇرسىنبەك قاباتوۆتىڭ قاماۋعا الىنعانى تۋرالى اقپارات تارادى. وسى ورايدا, پروفەسسور جامبىل ارتىقباەۆتىڭ اسابا تۋرالى تولعاۋى تارادى, دەپ حابارلايدى Skifnews.kz اقپارات پورتالى.

پروفەسسوردىڭ پىكىرىن قاز-قالپىندا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

«ەكى-ءۇش كۇن بولدى  اقساقال جاسىنداعى ءبىر ادام مۇزەيدى كورەمىن دەدى. كەلىڭىز دەدىك.  پەنسياعا جاقىندا شىقسا كەرەك, مىنەزى دۋانالاۋ,  نەگىزگى ماماندىعىم فيلوسوفيا دەيدى, زامانىندا رەسەيدە وقىعان ەكەن, كەيىن بيزنەسپەن اينالىسقان, ودان ماردىمدى ەشتەڭە شىقپاعانعا ۇقسايدى.  ءار جەردەن تەرىپ العان ءبىلىم كوپ, بىراق جۇيە جوق.  ءبىر ساعات بويى نيۋتوننان باستاپ گەگەل, شوپەنگاۋەر  ت.ب. قۇلاعىن شۋلاتتتىق.  ايتەۋىر كانتقا تيىسكەن جوق,  بىراق ءومىر ءسۇرۋى كانت ءىلىمى بويىنشا سياقتى. ابسۋرد, بىراق قازىرگى قازاق كانت ءىلىمىن دۇرىسقا شىعاراتىن ەكسپەريمەنت الاڭى.

ءار ءتۇرلى اڭگىمەنىڭ قۇلاعىن شالعان جاڭاعى فيلوسوف قوناعىم الەمدەگى ۇلكەن عۇلامالار تۋرالى ايتا كەلە «كەشە تۇرسىنبەك قاباتوۆ  اەروپلاندا ستيۋاردەسسالارمەن توبەلەسىپ  اباقتىعا قامالىپتى» دەگەنى. ايتۋىنا قاراعاندا بەلگىلى تامادا ءىشىپ الىپ  اۋەلى بوقتاعان, كەيىن جۇدىرىقتاۋعا كوشكەن بولۋى كەرەك.

سودان قوناق ءوز جونىنە كەتتى, ال مەن فيلوسوفيانىڭ اسەرىنەن بىردەن قۇتىلا الماي  «قازاققا تامادا ءناما كەرەك?», «تامادا دەگەن نە ءوزى?» دەپ ويلانىپ قالدىم. مۇمكىندىك بولسا فيلوسوفتان قاشىق جۇرگەن جاقسى, اسىرەسە كانتتىڭ تازا سانانى جوققا شىعاراتىن ءىلىمىن ۇستاۋشىلاردان.

سونىمەن «تامادا» دەگەن نە? بۇل قازاقي ۇعىم ەمەس, بىزگە گۇرجى تىلىنەن 1970 جىلداردان باستاپ كىرگەن ءسوز, ۇيلەنۋ تويىن باسقارۋشى ت.ب. بۇل ءسوز ورىستىڭ اراعىمەن بىرگە, «ۋجە», «داۆاي», «كوروتچە» ت.ب. سوزدەرىنە ەرىپ كەلىپ تورگە شىقتى. قازاق قازىر 5-6 ادامدى ۇيىنە قوناققا شاقىرسا دا تامادا ىزدەيدى. جوعارىدا اتى اتالعان تۇرسىنبەك قر-داعى ەڭ قىمبات تامدالالاردىڭ ءبىرى. بۇگىن ونەر ماڭىنداعى ىنىلەرىمنىڭ بىرىنەن ادەيىلەپ سۇرادىم, ءبىر توي وتكىزۋ باعاسى 10-15 مىڭ دوللار دەيدى. ولاردىڭ ءوزى كەزەككە تۇرادى دەيدى. تۇرسىنبەكتىڭ قانداي ونەرى بار? جاقسى ءانشى مە? جوق,- دەيدى. مۇمكىن كۇيشى شىعار? جوق, ول بۇرىڭعى كۆن-شيك, ەلدى كۇلدىرەدى,- دەيدى.

و, قۇداي تاعالا, سايقىمازاقتى اۋليە كورىپ تويىنا شاقىراتىن, وعان ءازىل-ىرجالاق تەاترىن اشىپ بەرىپ جۇرگەن  قازاق وڭبايدى.

جاڭاعى فيلوسوفتىڭ اسەرى بولار,  قازاق نەگە تاماداشىل دەگەن ويعا باتتىم. تۇسىنگەنىم ماسەلە تۇرسىنبەكتە ەمەس, ماسەلە سوۆەت زامانىندا قۇل مىنەزدى بويىنا سىڭىرگەن قازاقتىڭ وزىندە. ۇلتاراق, تۇياق, تىلەگەندەرگە باقتاشى كەرەك, ونىڭ جان-ءتانى بىرەۋدىڭ ءوزىن ۇستىنەن باسقارىپ, «ءاي, وتىر», «ءاي, تۇر», «ءاي, سويلە»  دەپ بۇيرىق بەرىپ  تۇرعانىن قالايدى.  وسى قازاقتىڭ ەندى كەلىپ بىزگە دەموكراتيا, وركەنيەتتى ەل كەرەك دەگەنىن شىنايى قابىلداۋعا بولادى ما? ارينە, جوق!  سونىمەن ويلانىپ-تولعانىپ تامادا قازاق قوعامىنىڭ قۇلدىق ساناسىنىڭ ينديكاتورى دەگەن قورىتىندىعا كەلدىك.

تويدى تاماداسىز وتكىزۋگە بولادى ما? ارينە! قازاق تاريحىنىڭ ءبىز جاقسى بىلەتىن ءحVىىى-ءحىح عاسىرلارىندا تامادا بولعان جوق. «تويعا بارساڭ تويىپ بار» دەپ نەگە ايتتى قازاق? سەبەبى تويعا تاماق ىشۋگە بارمايدى, تويدىڭ ويىن-ساۋىعىن ەل بولىپ ءبارى بىرگە اتقارادى, تويعا كەلگەن ءبىر ادام قالىس قالمايدى. قازاقتا ءار اۋىلدىڭ ونەرپاز قىز-جىگىتتەرى, پىسىق كەلىنشەكتەرى بولادى, سولار قانداي توي بولسا دا ءداستۇرلى ۇلگىگە سالىپ وزدەرى اتقارا بەرەدى.

تامادا الەمنىڭ بىزگە تۋىس, جاقىن حالىقتارىندا بار ما? بار, بۇرىنعى سوۆەت جۇيەسىندەگى, نەمەسە قىتاي سياقتى توتاليتارلىق ءتارتىبى كۇشتى حالىقتاردا  بار, سوۆەتتەن تىس حالىقتاردا جوق. مەن وسىدان 5-6 جىل بۇرىن تۇركيادا ءبىر اۋقاتتى تۇرىكتەردىڭ ۇيلەنۋ تويىنىڭ كۋاسى بولدىم. ۆيللانىڭ رەستورانىندا 70-80 ادامداي جينالعان بولار.  «پەرۆوە بليۋدو قايدا?», «ءىش, تارتىپ جىبەر», «ەت كەلدى- ورىن بوسات!», «توستى تىڭداڭدار!» دەگەن ايعاي جوق, داستارحانى كادىمگى فۋرشەت. تامادا جوق. جاس جۇبايلاردى قۇتتىقتاپ جاتقان, بيلەپ جۇرگەن, ءبىر-بىرىمەن اڭگىمە -دۇكەن قۇرىپ تۇرعان قوناقتاردىڭ ءوزى. مىنە, قۇلدىق كورمەگەن ەلدىڭ تويى وسىنداي.

تامادادان قۇتىلعان كۇندى قازاقتىڭ قۇلدىقتان قۇتىلعان كۇنى دەپ  بەلگىلەۋگە بولادى», – دەپ جامبىل ارتىقباەۆ الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىندا جازدى.