سەركان دىنىچتۇرىك: تۇركيا قازاقتارىن ەردوعاننىڭ ءوزى قولدايدى

-سەركان مىرزا تۇركيا توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن ەكەنسىز,  قالاي تاپ بولدىڭىز تۇركياعا?

-مەنىڭ اتا-انام  1953-54 جىلدارى  شىعىس تۇركىستاننىڭ  التاي جاعىنان تۇركياعا قونىس اۋدارعان ەدى.  مەن شابان سەركان دىنىچتۇرىك 1971 جىلى ستامبۇل دا دۇنيەگە كەلدىم.  بالالىق شاعىم  تۇركيادا ءوتتى,  قازىر دە وسى ەلدىڭ ازاماتىمىن.  بىراق ءوزىمنىڭ قازاق ەكەنىمدى ەشقاشان ۇمىتقان ەمەسپىن. ۇيدە اتا-انامىز تەك قانا قازاق تىلىندە سويلەگەندىكتەن انا ءتىلىمىمىزدى ۇمىتۋعا دا مۇمكىندىك جوق (ك ۇلىپ).  قازىردە تۇركيا ەلىندە قازاق دياسپوراسىنىڭ توراعاسىمىن.   تۇركيا دا تۇراتىن  قازاقتاردىڭ قۇرعان قور قوعامدارى بار, ول قور قوعامى 80 ميلوننان استام تۇرعىنى بار تۇركيادا ءبىر ۋىس قازاقتىڭ  «وز ءتىلى مەن ءدىلىن, سالت-ءداستۇرىن مادەنيەتىن, قازاق بولعاندىعىن ۇمىتپاسىن»  دەپ قۇرىلعان قور قوعامدار.  سولاردىڭ ءبىرى «قازاق-تۇرىك ءبىلىم جانە زەرتتەۋ» قاۋىمداستىعى,  سول قاۋىمداستىقتىڭ دا توراعاسىمىن.

-بۇل قاۋىمداستىقتىڭ جۇمىسى قانداي?

-ءيا بۇل قاۋىمداستىقتىڭ نەگىزگى باعىتى,  قازاقتاردى تۇرىكتەرگە تانىتۋ,   سول ماقساتتا ءۇش ايدا ءبىر «قازاق ەلى» اتتى جۋرنال شىعارامىز.  جۋرنال  ەكى ءتىل دە شىعادى,  قازاق-تۇرىك.  تۇركيا مەن قازاقستاندى قوسقاندا  جەتى مەملەكەتكە تارالادى, اتاپ ايتساق ەۋروپا ەلدەرىندەگى المانيا, انگليا, شۆەتساريا, فرانتسيا, اۆستريا ەلدەرىنە تاراتامىز.

قازاقتىڭ مارعاسقا اتى اڭىزعا اينالعان اقىن-جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارىن تۇرىك تىلىنە اۋدارامىز,  تۇرىك حالقى دا قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىنە, تاريحىن ءبىلسىن دەگەن ماقساتتا. سونىمەن قاتار جىلىنا ەكى نەمەسە ءۇش رەت حالىقارالىق دارەجەدەگى كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرامىز. وتكەن جىلدارى  حاليفا التاي, ءاليحان بوكەيحان سىندى ارىستارىمىزدىڭ ەسىمىن ۇلىقتاپ,  ءارى  قازاقستاننىڭ 25 جىلدىعىنا وراي كونفەرەنتسيالار وتكىزدىك.  وتكەن اپتا دا ستامبۇلدا استانانىڭ 20 جىلدىعىنا وراي ۇلكەن شارا وتكىزدىك. ءبارىن نە ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن,  سەبەبى ءبىزدىڭ وسى ۇيىمداستىرىپ جاتقان شارالارىمىزدىڭ تۇركيا قازاقتارى ءۇشىن ماڭىزى زور.  ونىڭ سىرتىندا تۇركيادا تۋىپ وسكەن قازاق بالالارىنىڭ وقۋىنا كومەك بەرەمىز قاراجات جاعىنان, باسقا دا جۇمىستار بار.   تاعى ءبىر قۋانىشتى جاڭالىعىمىز, وتكەن جىلى ءبىزدىڭ قاۋىمداستىقتان شىققان كىتاپتاردىڭ بىرەۋى  اتاپ ايتقاندا «قارالى كوش»  اتتى,   سوناۋ شىعىس تۇركىستانان 1950-54 جىلدارى تار جول تايعاق كەشۋمەن   مۇحيت اسقان قازاقتاردىڭ جاعدايىن باياندايتىن, كىتاپتى تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعانمەن ءبىر جاستار فورۋمىندا كەزدەسىپ قالىپ سيلاعان ەدىك.  وزدەرى تەكسەرىپ سارالاعان بولار, بىزگە ءبىر اي ىشىندە حابار كەلدى, وسىدان كەيىن ءبىزدىڭ شىعاراتىن كىتاپتارىمىزدىڭ قاراجاتى مەملەكەت ارقىلى قارجىلاندىرىلىپ, تۇركياداعى كىتاپحانالار الاتىن بولدى, بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن جەتىستىك. قازىر دە تۇركيانىڭ  ەكى مىڭنان استام كىتاپحاناسىنا ءبىزدىڭ كىتاپتار  تارالىپ وتىر. مەنىڭ جانىما باتاتىنى  قازاق جاستارى  كوپ,  ولار قانشا جەردەن تۋىپ وسكەن جەرىندە جۇرسە دە اتا-بابالارىنىڭ شىققان جەرىن بىلەدى, اڭساپ تۇرادى ساعىنىش بار بارىندە.  مىنە ءبىزدىڭ ەڭ باستى مىندەتىمىز دەۋگە بولارلىق جۇمىس وسى جاستاردىڭ  «قازاق» دەگەن ۇلتتان شىققانىن ۇمىتپاۋعا, سالت-ءداستۇرىن ۇمىتپاۋعا كۇش سالۋ.  جاقىندا عانا قر مەملەكەتتىك حاتشىسى گۇلشارا ابدىحالىقوۆا تۇركياعا كەلگەن ساپارىندا, ارنايى قازاق  دياسپوراسى مەن كەزدەسكىسى  كەلەتىن جەتكىزگەن ەكەن. سول كەزدەسۋدە وسى تۇركياداعى قازاق جاستارىنىڭ ماسەلەسىن كوبىرەك ايتتىپ  ۇسىنىسىمىزدى تاستادىق.  قازاقستانعا كەلىپ كەتىپ جاتقان ورتا بۋىندار بار, بىراق جاستاردىڭ كوبىرەك كەلگەنى دۇرىس اق, الدىمەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە وقىعان وي-ءورىسى دامىعان جاستارىمىز كەلسە دەيمىز.  وسى رەتتە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا العىس ايتقىم كەلەدى, مەملەكەت قولداۋىمەن ءبىر توپ  تۇركيالىق قازاق جاستارى ءوزىنىڭ تاريحي وتانىندا استاناسىندا بولىپ قايتتى, العان اسەرلەرى كەرەمەت. بولاشاقتا جاستارىمىزدىڭ ءوز ەلىنە قايتۋىنا ىقپال ەتەرى ءسوزسىز..

-استانا قالاسىنا كەلگەن جاستار قازاق ءتىلىن بىلەدى مە?

-بىلەدى, بىلەتىن بالالاردى تەرىپ الدىق (ك ۇلىپ),  قانشا جەردەن ايتساق تا شەت مەملەكەتتە تۇرىپ جاتقان سوڭ قيىن عوي. قازاق مەكتەپتەرى جوق, ءبىر مەكتەپتە ەكى ءۇش كەيدە جالعىز بالا وقيدى. مەن وقىعان مەكتەپتە جەتى بالا ەدى.  جان-جاعىنىڭ بارلىعى تۇرىك تىلىندە سويلەيدى. دوستارىمىز ارالاساتىن ورتا تۇرىكتەر دەگەندەي.   تۇرىك ءتىلىنىڭ ۇقساس بولۋى كوپ نارسەدەن قۇتقارىپ تۇر شىنى كەرەك.

-تۇركيادا قانشا قازاق تۇرادى جالپى? ولاردىڭ كۇن كورىس دەڭگەيى قانداي?

– جيىرما بەس مىڭعا تاياعان قازاق تۇرادى. كوبى ستامبۇل قالاسىندا ورنىققان.  جەتپىس جىلعا جۋىقتاپ كەلەدى,  شىعىس تۇركىستان ارقىلى تۇركياعا ءوتىپ ورنىققانىمىزعا. ال وسى تۇركيا ارقىلى ءبىراز قازاقتار ەۋروپاعا تاراپ كەتتى. ءبىزدىڭ جۋرنالىمىزدىڭ كەڭ تارالۋىنا دا وسى تاراپ كەتكەن قازاقتار سەبەپ بولىپ وتىر. بىراق ولار كريليتسانى ەمەس تۇرىك ءالىپبيىن تانيدى سوندىقتان جۋرنالىمىزدىڭ تۇرىكشەسىن وقيدى. قازاقستان لاتىن الىپبيىنە وتەدى دەپ ەستىگەنىمىزدە قاتتى قۋاندىق, وسى ولقىلىقتاردىڭ ورنى تولتىرىلاتىن اق شىعار دەپ.  ال ەندى كۇن كورىس دەڭگەيى اركىم دە ءار قالاي. ءبىزدىڭ قورعا دەمەۋشىلەر ستامبۇل مەن ەۋروپا ەلدەرىندە تۇراتىن قازاقتار.

-باۋىرلاس ەكى ەلدىڭ قانشالىقتى ۇقساستىقتارى نەمەسە ايىرماسى بار?

-تۇرىكتەر ءبىزدى جاقسى كورەدى, قانشا جەردەن شەت ەلدە تۇرساق تا بوتەندىگىن كورسەتكەن ەمەس,  ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاندا ءبىرىنشى مويىنادى عوي. وسىدان اق قازاقستاننىڭ ورنى تۇركيادا ەرەكەشە ەكەنىن بىلە بەرىڭىز.  تىلدەرىندە دە مادەنيەتىندە دە ۇقساستىقتار وتە كوپ. ايىرماسىن ەندى بىلمەدىم (ك ۇلىپ) ەكى ەلدى تەل ەمىپ وسكەندىكتەن بولار.

-جاستار كەلسە دەپ جاتىرسىز عوي,  وزىڭىزشە ورالۋ ويىڭىزدا بار ما?

-سىرتتا جۇرگەن بۇكىل قازاق بالاسىنىڭ ارمانى اتا-بابانىڭ كىندىك قانى تامعان تاريحي وتانعا قايتىپ ورالۋ دەپ ويلايمىن. ءبىز تۇركيا دا تۋىپ وستىك, بالا-شاعامىز سول جەردە وقىپ جاتىر. بۇكىل تۋىس- تانىس ادامداردىڭ بارلىعى سول ەلدە. مەن كوشىپ كەلسەم بۇكىل تۋىس-تۋعانىممەن كوشىپ كەلسەم دەپ ارماندايمىن.

-قازاقستانعا ءجيى كەلەسىز عوي,  نە نارسەگە كوڭىلىڭىز تولمادى?

-قازاقستان مەنىڭ تاريحي  وتانىم عوي,  بىراق ايتا كەتەيىن,  مەن تۇركيادا تۋىپ ءوستىم, مۇمكىن مەنەن دە قاتەلىك بولار كوڭىلىم تولمايتىنى كوبىنىڭ ايتاتىنى «قازاقشانى دۇرىس سويلەي المايسىڭ» دەگەندەردىڭ ەلۋ پايىزى اۋىز ەكى تىلدە ورىس ءتىلىن ارالاستىرىپ  سويلەيدى. «سەن قازاق تىلىندەگى  مەكتەپتە وقىدىڭ,  قازاق وتباسىندا دۇنيەگە كەلدىڭ, مەن ەمەس سەن قازاق ءتىلىن تازا سويلەۋىڭ كەرەكسىڭ» دەپ ايتامىن,  دۇرىس پا?! مەن سىرتتا جۇرگەن سەكسەن ميلليون تۇرىكتىڭ اراسىندا جۇرگەن ءبىر قازاقتىڭ بالاسىمىن. تۇركيادا جۇرسەڭىز تەك تۇرىك ءتىلىن بىلسەڭىز بولدى ءومىر ءسۇرىپ كەتە الاسىڭ,  ال قازاقستاندا قالالىق جەرلەردە مىسالى سولتۇستىك وڭىرلەردە تەك قازاق ءتىلىن ءبىلىپ ءومىر ءسۇرىپ كەتە المايتىن سياقتى. قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردى كوبىرەك وقۋ ءۇشىن كريليتسانى ۇيرەندىم, لاتىن ارىپىنە كوشەدى دەپ جاتىر عوي مۇمكىن سول كەزدە قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردى تولىق مەڭگەرىپ, ءتىلدى دە جاقسى سويلەپ كەتەرمىن.

-تۇركيادان قازاقستانعا  ورالىپ جاتقان قازاقتار بار ما?

-قازاقستان جاڭا تاۋەلسىزدىك العان دا ءبىراز قازاق بەرى قاراي ءوتىپ كەتتى.  استانا دا بولىپ قايتتىق قوي, سوندا  ەكى جارىم مىڭداي تۇركيا ەلىنەن كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ كەلگەنىن كورىپ قۋانىپ كەتتىك.  ناقتى بىلمەيمىن, ءبىراز قازاق وتكەن سياقتى. كوش ءالى دە جالعاسىن تابادى.

-تۇركياعا وتكەن قازاقتار وزدەرىنىڭ اتا تەكتەرىن, رۋلارىن قانشالىقتى بىلەدى,  جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ءداستۇرى قالاي ساقتالادى.  سۇراپ وتىرعان سەبەبىم تۇرىكتەر ءۇش اتادان كەيىن الىسا بەرەدى ەكەن?

-تۇركياداعى قازاقتاردىڭ كوبى ورتا ءجۇزدىڭ ىشىندەگى كەرەيلەر. اكە-شەشەمىز بىزگە كىشكەنتايىمىزدان  ۇيرەتكەن  جەتى اتاعا دەيىنگى قىز بەرىسپەۋ ءداستۇرى تۇركيا قازاقتارىندا قاتاڭ ساقتالادى.

-ارالاس نەكە قالاي بولىپ جاتىر, قانشا دەگەنىمەن جات جەردە جۇرسىزدەر?

-جوق, قازاق پەن قازاق ۇيلەنىپ جاتىر, كوپ ەمەس تۇرىككە قىز بەرگەن نەمەسە قىز العان.  بولادى وقىعان جەرىندە,  بىر ۋنيۆەرسيتەتتەن ءبىرىن ءبىرى ۇناتىپ قالىپ..  ءوزىم دە قازاقتان الىپ وتىرمىن. ءبىر ۇل ءبىر قىزىم بار. ەكەۋى دە قازاق ءتىلىن بىلەدى.

-الماتى دا جۇرگەنىڭىزگە ءبىراز بولىپتى, قانداي جۇمىستارمەن جۇرگەن ەدىڭىز?

-دۇرىس ايتاسىز  بىراز بولدى جۇرگەنىمە,  تۇركيادا تۋىپ وسكەن ءبىر دوسىم مەن كەلدىم.  الماتىدا  قۇداي قالاسا وسىندا ءبىراز جۇمىستار ىستەيىك دەپ وتىرمىز. ون بەس جيىرما كۇن ىشىندە مىنا ارباتتىڭ بويىندا ۇلكەن تۇرىك تاعامدارىنا ارنالعان مەيرامحانا اشپاقشىمىز. ءبىر شەتىنەن وسى جۇمىستى سىلتاۋ قىلىپ,  قازاقستانعا ءجيى كەلەتىنىمە دە قۋانىپ ءجۇرمىن.

-سايتىمىز جاقىندا اشىلسا دا الىس جاقىن شەت ەلدەرگە ءبىرشاما تانىمال بولىپ قالدى, نەگە دەسەڭىز ءۇش الىپبيمەن بەرىلەتىن, سونداي اق قانداستارىمىزدىڭ  ماسەلەسىن كوبىرەك قامتيتىن سايت بۇل.

-ءيا مەنىڭ دە ەستۋىم بار قانداستار سايتىن, سىزدەرگە دە وقىرماندارىڭىزعا دا جاقسىلىق تىلەيمىن.

-سىزگە دە العىس, الداعى ۋاقىتتا سىزبەن تۇركيا قازاقتارىنىڭ ءحالىن ءبىلىپ وتىرۋ ءۇشىن,  تۇركيالىق قازاقتار مەن  شىعارماشىلىق بايلانىس ورناتاتىنىمىزعا كامىل سەنىمدىمىن.

ايدا قوجمامبەت