«Shettegi qandastardyń ana tilin bilmeýi – jan jaqqa shashyraǵan ulttyń taǵdyry»

Elimiz táýelsizdik alǵaly beri shetten kelgen qandastardy qoldaý jumystaryn esh toqtatqan emes. Tarıhı otanyna etnkalyq qazaqtardy shaqyrýdyń taǵy bir joly jas urpaqty Qazaqstanda bilim alýyn qamtamasyz etý. Dál osy salada kóp jyldan beri aıanbaı eńbek etip kele jatqan mamannyń biri – tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, qaýymdastyrylǵan professor, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń joǵary oqý ornyna deıingi daıyndyq kafedrasynyń meńgerýshisi Myrzabekov Moldahmet Seıdahmetulymen suqbattasqan edik. Qandas sýtdenetterdiń búgingi jaı-kúıimen, bolashaǵy haqyndaǵy keleli áńgimemizdi nazarlaryńyzǵa usynbaqpyz.

– Qaıyrly kún, Moldahmet Seıdahmetuly oqyrmandarymyzǵa ózińiz jaıly, búginge deıingi atqarylǵan jumysyńyz jaıly aıtyp ótseńiz…

–  Jalpy kafedra tarıhyna kelsek, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Ǵylymı Keńesiniń 27.02.2009 jylǵy № 4 sheshimimen 10.02.2009 jylǵy rektordyń № 20 buıryǵyna sáıkes kafedra óz jumysyn jańa baǵytta bastady. Kafedrada oqý-ádistemelik bıýro jáne edvaızerlik keńes jumys isteıdi. Negizgi maqsat – keshendi testileýge daıyndaý. Oqý úderisinde úsh negizgi pán – Oqý saýattylyǵy, Qazaqstan tarıhy, matematıka saýattylyǵy jáne tyńdaýshylardyń tańdaǵan mamandyqtaryna sáıkes fızıka, hımııa, bıologııa, geografııa, jalpy tarıh, qazaq ádebıeti, aǵylshyn jáne orys tili pánderi oqytylady.

–  2001 jyldan beri shet elderdegi qazaq dıasporasy ókilderin Qazaqstan Respýblıkasynyń joǵary oqý oryndaryna túsýge daıyndap, olardy áleýmettik ortaǵa beıimdeý máselesin júzege asyryp kelgen kafedra ujymy 2010 jyldan bastap Prezıdent N.Nazarbaevtyń bastamasymen Qazaqstan jáne Aýǵanstan Respýblıkasynyń bilim berý salasyndaǵy ózara yntymaqtastyq týraly kelisim negizinde AIR tyńdaýshylaryna memlekettik baǵdarlama boıynsha bilim berýde.

– 2001 jyldan bastap kafedra jumysy jańa baǵytty – qazaq dıasporasy ókilderine shetelden kelgen qazaq dıaspora ókilderine arnalǵan daıyndyq bóliminiń jumysyn mindetine aldy. Bul Elbasy N.Á. Nazarbaevtyń bastamasymen shetelde qazaq dıaspora ókilderin atamekenge shaqyrtyp óz eliniń azamaty atanýyna, joǵary oqý oryndarynda bilim alýyna zor múmkindik berdi.

– Qandastarmen jumys jasap kele jatqanyńyzǵa qansha jyl boldy?

–   Men 2016 jyldan bastap joǵary oqý ornyna deıingi daıyndyq kafedrasyna meńgerýi qyzmetine keldim. Sol ýaqyttan bastap, osy kúnge deıin shetelden birneshe elderden atap aıtar bolsam, Qytaı, Monǵolııa, Iran, Aýǵanstan, О́zbekstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan, Saýd Arabııasynan qazaq jastary daıyndyq bóliminde bilim aldy.

– Olardyń qandaı erekshelikteri nemese kemshilikteri bar?

– Biz sheteldegi qazaqtardy aıtpaı, ózimizdiń on tórt oblystaǵy qazaqtardy alyp qarasaq ta, ár óńirdiń qazaqtarynyń ózindik ereksheligi bar ǵoı. Oǵan qaraǵanda bular ár memleketten, ár – túrli dástúrlerdiń, túrli saıası júıeniń yqpal etýinde es jıyp ata topyraqqa kelip otyr. Sondyqtan da olardyń bizden azdaǵan ózgeshelikteri bar árıne. Deı turǵanmen de qazaq qaıda bolsa da qazaq qoı. Sol baıaǵy aqqkóńil, alǵyr, ashyq jarqyn qazaqtyń urpaqtary. Kemshiligi degende olardan men bálendeı kemshilik kórip turǵam joq. Tildik jaqtan ózi jasaǵan eldiń tiline beıimdelip ketýi, nemese taza sol eldiń tilinde sóılep kelýi ol kemshilik emes. Ol bizdiń jan jaqqa shashyraǵan ulttyń taǵdyry. Ony eshqashan kemshilik dep sanap kemsitýge bolmaıdy. Biz osy másele úshin jumys jasaýymyz kerek. Jylda kórip júrmiz. Jyl sońynda bári qazaqsha sóılep shyǵady.

– Qandas jastardyń birden elge beıimdelip ketýi múmkin be?

– Birden beıimdele almasada, olar osy ortaǵa beıimdelsek degen úlken yntamen keledi. Sol ynta-júrekteri olardyń tez ortaǵa úılesip ketýine kómegin sozady. Basynda biraz qınalsada kópke barmaıdy. Úsh – tórt aı ishinde beıimdelip bolady.

– Sizdiń oıyńyzsha olarǵa taǵy qandaı tıimdilik jasaýymyz kerek?

– Shet eldegi qandastardy bir shańyraqtyń astyna jınaý, qazaqtyń sanyn kóbeıtý, bul áý basta táýelsizdik tańy atyp, el eńsesin kótergennen bastap birge kóterilip kele jatqan óte mańyzdy saıası joba ǵoı. Sondyqtan biz olarǵa árdaıym tıimdilik jaǵyn qarastyryp, jaǵdaılaryn jasap, olardyń elge kóptep kelýi úshin qyzymet etýimiz kerek. Dese de olar bizdiń qazirgi kúnniń ózinde istep jatqan isimizge kóńilderi toq. Olar qanaǵatshyl. Kóbiniń sanasynda «osyndaı otanymyzdyń baryna da shúkir» degen ıdeıa basym.

– Eń alǵashqy jastar men qazirgi jastardyń arasynda ózgerister bar ma, bolsa qaı jaǵynan?

– Bar árıne, qandastardy aıtpaǵanda bizdiń de ol kezdegi jastar men osy kúngi jastar múlde bir – birine uqsamaıdy ǵoı. Sol sııaqty olar da solaı. Qazirgiler zamannyń damyǵan kezinde, jaǵdaıdyń jaqsarǵan kezinde týylǵan balalar. Olar óte erke. Sondyqtan burynǵylarǵa qaraǵanda tózimsizdeý bolýy múmkin.

Ekinshi bir jaǵy; osy kezde sheteldegi qazaq mektepterdiń jabylýyna baılanysty, endi kelip jatqan qazaq balalarynyń burynǵyǵa qaraǵanda óz tilin jettik bilip kǵelýi kemshildeý bolyp tur. Basqa pálendeı ózgeshelik joq.

– Aldaǵy ýaqytta elge jastardy tartýda nege kóńil bólgen jón?

– Jastardy tartýda eń bastysy ol qazaq bolsa boldy, olardyń bilim deńgeıi qazaq tilin bilý bilmeýi eń basty is emes. Aldymen otanǵa kelgennen keıin emtıhan berip bizge qabyldanady. Al bizge oqýǵa túsken jastardy bilim berip, jetildirip, bar kúsh jigerimizdi sarqyp olardyń joǵary oqý oryndaryna túsýine jol salý ol bizdiń mindet.

– Qytaı, Mońǵolııa, Túrkııa sııaqty elden keletin qandastarymyzǵa orys tili jat. Olardyń bolashaqta jumysqa ornalasýyna, elge qyzmet etýine tildik kedergiler joq pa?

– Tildik kedergiler árıne bolýy múmkin. Budan burynǵy jyldary keletin qandastarǵa kedergi kóp bolatyn. Qudaıǵa shúkir qazirgi kezde jyl saıyn qazaq tiliniń mártebesi ósip kele jatyr ǵoı. Sol sebepti bul kedergiler sálde bolsa azaıýda dep oılaımyn. Onyń ústinge qazir shetelden keletin tyńdaýshylar óz tilinen basqa aǵylshyn tilin de jaqsy meńgerip keledi. Osyndaı isterdiń arqasynda kedergiler jyl saıyn azaıyp kele jatyr.

– Sizderden bilimin bastap shyǵyp, búginde el aldynda júrgen, tanymal jastar bar ma?

– Bar. Olar qazir qoǵamnyń ár salasynda jumys istep júr. Olardyń arasynda óner salasynyń júırikteri de, bilim-ǵylym salasynyń úzdik mamandary da bar. Biz olarmen maqtanyp júremiz. Atap aıtar bolsaq, «Qamshy.kz» aqparattyq agenttiginiń dırektory – Bilál Qýanysh, ánshi, sazger – Ushqyn Jamalbek, «Juldyzdar otbasy» jýrnalynyń bas redaktory – Jaqsylyq Qazymuratuly, M.Áýezov atyndaǵy Drama teatrda dramatýrg – Ánes Baǵdat, T.Júrgenov atyndaǵy О́ner akademııasynyń qurmetti ustazy, ánshi, sazger – Asqar Ákimbek. Budan ózge túlekterimiz Qazaqstannyń beldi ýnıversıtetterinde eńbek etýde.

– Syrly suhbatyńyzǵa rahmet! Aldaǵy isterińizge sáttilik tileımin!

Suhbattasqan: Aıdana MÁÝLEN