تالدىكولدىڭ جاعدايى جەڭىس قاسىمبەكتى ەش الاڭداتار ەمەس

تالدىكول – ەلوردانىڭ قاق ورتاسىنداعى كونە كولدەر جۇيەسى. ءبىرى – ۇلكەن, ەكىنشىسى – كىشى تالدىكول. سوڭعى جىلدارى, اسىرەسە كىشى تالدىكولدىڭ جاعاسىندا قۇرىلىس كۇشەيدى, ال ەكولوگيا بەلسەندىلەرى «ەكوجۇيە قۇردىمعا كەتىپ بارادى» دەپ دابىل قاعىپ جاتىر, دەپ جازادى qandastar.kz

ال استانا اكىمى نە ىستەرىن بىلمەي الەك. سەبەبى وسى سالاداعى تابيعاتقا جانى اشيتىن شىن مامانداردى سابىرعا شاقىرا الماي, مامىلەگە دە كەلە الماي كەلەدى. ەسەسىنە قۇرىلىس كومپانيالارىنا جۇمعان اۋزىن اشپاي, بيزنەسىن جۇرگىزۋگە «كومەكتەسىپ» جاتىر.
ەلورداداعى باستى ماسەلە
ەلوردا تۇرعىندارى بيىل كوكتەمنەن بەرى كىشى تالدىكول مەن ۇلكەن تالدىكول ماڭىنان تاراعان شىبىن-شىركەيگە شاعىمدانۋمەن كەلەدى. كولدىڭ جاعاسىنداعى جاڭا تۇرعىن ءۇي كەشەندەرىنىڭ (جك) اۋلالارىندا كەشكىسىن دەمالۋ مۇڭعا اينالدى. ادام تەرىسىنە ۇيمەلەگەن مايدا قانسورعىشتار كوز اشتىرمايدى, بالالارى سىرتقا شىعۋدان قورقىپ قالعان. ەكولوگ ماماندار بۇنى ءبىرىنشى كەزەكتە كولدىڭ تابيعي گيدرورەجيمىنىڭ بۇزىلۋىمەن جانە ءۇيىندىنىڭ ۇستىنە تۇرعىزىلعان تىعىز قۇرىلىس الاڭىنىڭ كوبەيىپ كەتۋىمەن بايلانىستىرادى. باتپاققا اينالعان ۋچاسكەلەر كۇن قىزۋىمەن قىزىپ, شىرىگەن ورگانيكالىق قالدىقتاردا جاندىك دەرناسىلدەرى جاپپاي كوبەيىپ جاتىر. بىراق ولاردى ۋلاۋعا ارنايى رەيد تە, بيلىك تاراپىنان جۇيەلى مونيتورينگ تە بايقالمايدى. جارايدى, ونى ۋلادى دەلىك, بىراق بۇنىڭ ءوزى تابيعاتقا زيان كەلتىرۋ ەمەس پە? سەبەبى تالدىكولدىڭ تابيعي ەكوجۇيەسى – ءبىرتۇتاس تىرشىلىك. ونداعى اڭ-قۇستىڭ كوزىن جويماق تۇگىلى, شىبىن-شىركەيدى دە ولتىرۋگە بولمايدى. ويتكەنى بۇلار – سونداعى تىرشىلىكتىڭ كوزى. ەڭ دۇرىسى, اكىم جەڭىس قاسىمبەك قۇرىلىستاردى توقتاتىپ, ەشبىر كومپانياعا رۇقسات بەرمەگەنى ءجون ەدى. بىراق ونى «ءبىلىمدى» اكىم تۇسىنە قويار ما?..
قاۋىپسىزدىك, قايداسىڭ?
ءاۋ باستا كىشى تالدىكول – استانالىقتاردىڭ جەلدەن ىق, ىستىقتان سايا ىزدەيتىن تابيعي ءوازيسى ەدى. الايدا سوڭعى ءتورت-بەس جىلدا بۇل اۋماق ينەرت ماتەريالمەن كومىلىپ, ورنىنا كوپ قاباتتى عيماراتتار بوي كوتەردى. نەشە ءتۇرلى قوقىس پەن باتپاقتى باتتاستىرىپ, ءزاۋلىم ۇيلەر تۇرعىزىلدى. ءتيىستى قورىتىندىسىز بەرىلگەن رۇقساتنامالاردىڭ كەسىرىنەن كولدىڭ سۋ ايناسى تارىلدى, ال جاعالاۋ تۇگەلدەي توپىراق ۇيىندىسىنە اينالدى. قالا اكىمدىگى «ەكوپارك سالامىز» دەگەن جەلەۋمەن ينۆەستورلارعا جول اشتى, بىراق ازىرشە كوزگە تۇسەتىنى – اباتتاندىرىلعان ساياباق ەمەس, كراندارعا تولى قۇرىلىس الاڭى.
تابيعي جاعدايدى ورەسكەل بۇزۋ
رەسمي ورگاندار «تۇرعىن ۇيلەر سالىنعان ايماق – تەحنيكالىق سۋ قويماسى ەدى, سوندىقتان ساياباق جوسپارلى تۇردە تۇرعىزىلىپ جاتىر» دەۋدى دوعارىپ كەلەدى. سەبەبى جاڭا گەولوگيالىق زەرتتەۋلەر كول جۇيەسىنىڭ كەمى 13 مىڭ جىل بۇرىن قالىپتاسقانىن كورسەتىپ بەردى. بىزگە پىكىر بەرگەن ساراپشى بۇنى راستاپ وتىر.

«بۇل جەردە تابيعي مارتەبە بەرمەي تۇرىپ, قۇرىلىس جالعاسا بەرسە, قاۋىپسىزدىككە كەپىل قانداي?», – دەيدى تاۋەلسىز ەكولوگ.

تابيعاتتا تەپە-تەڭدىك وزدىگىنەن رەتتەلەدى: ءاربىر جاندىكتى جىرتقىش قۇس, ءاربىر وسىمدىكتى شوپقورەكتى جانۋار نەمەسە بۋناقدەنە تەجەپ تۇرادى. كول ايدىنىن سۋ قويماسى رەتىندە قۇرعاتۋ ارقىلى ءبىز بۇل تىزبەكتى قولىمىزبەن ءۇزىپ جاتىرمىز. شىبىن-شىركەيدىڭ دەرناسىلىن ازايتاتىن باستى فاكتور – سۋعا تۇسەتىن كۇن ساۋلەسىنىڭ بۇعاتتالۋى ءارى سۋ بەتىنىڭ تۇراقتى قوزعالىسى. بۇرىن ونى قامىستى قامال مەن سۋ قۇستارىنان كوتەرىلەتىن تولقىن قامتاماسىز ەتەتىن. قۋىستاردى توپىراقپەن تولتىرعان سوڭ قامىس سەلدىرەدى, سۋ بەتىن جەلگە توسقىن قويمايدى. ناتيجەسىندە كۇن ساۋلەسى تىكەلەي تۇسەدى, سۋ قىزادى, دەرناسىلگە «جۇماق» دايىن. بىراق ماسەلە – «دەرناسىلدە» ەمەس, قالا اكىمىنىڭ ساۋاتسىزدىعىندا.
ماماندار استانانىڭ جەل باعىتتارىن مودەلدەگەندە, تالدىكولدى شوعىرلانىپ بىتەگەن سايىن شاڭ-توزاڭ مەن شىبىن-شىركەيدىڭ قالانىڭ ورتالىق اۋداندارىنا دەيىن ۇشىپ جەتەتىنىن بايقاعان. دەمەك بۇل – كومپلەكستى پروبلەما. تەك ءبىر ىقشام اۋداندى ەمەس, بۇكىل مەگاپوليستى قامتيدى.
زاڭ تالاپتارى قايدا قالدى?
قازاقستاننىڭ «سۋ كودەكسىنىڭ» بابىنا سايكەس, تابيعي سۋ ايدىنىن قۇرعاتۋ نەمەسە كولەمىن وزگەرتۋ الدىندا كەشەندى ەكولوگيالىق-ينجەنەرلىك ساراپتاما جاسالۋعا ءتيىس ەدى. سونىمەن قاتار مەملەكەتتىك ەكولوگيالىق ساراپتامادان وتكەن جوبا بولۋى شارت. ال كىشى تالدىكول توڭىرەگىندە تۇراتىن تۇرعىندار بىرنەشە رەت اقپاراتتىق ساۋال جولداپ, «جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتامانى كورسەتىڭىزدەر» دەگەندە, قالا اكىمدىگىنىڭ ۋاكىلەتتى باسقارماسى تەك جالپىلاما جاۋاپپەن قۇتىلعان. ەشقانداي تولىق جسق, گيدروگەولوگيالىق كارتا جۇرتقا ۇسىنىلمادى. ۇسىنىلعان كۇننىڭ وزىندە, ونىڭ شىنايىلىعان كۇمان جەتىپ ارتىلادى.
ينۆەستور دىڭپايداسى كىمنىڭ ەسەبىنەن?
قۇرىلىس كومپانيالارى كول تۇبىنەن شىققان توپىراقتى قايدا تاسىدى, ينجەنەرلىك جەلىلەردى قالاي سۋ-گاز-جىلۋ جۇيەسىنە قوستى? بۇعان ناقتى دەرەك از. بەلسەندىلەر كەيبىر مەردىگەر جۇمىستى سۋبپودريادقا ءبولىپ, ەكولوگيالىق مونيتورينگتى «قاعاز جۇزىندە» عانا وتكىزگەنىن ايتادى. بىراق اكىمدىك «تاۋەكەلدەردى ينۆەستور كوتەرەدى» دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن اقتالادى. ال بولاشاقتا ءۇي شوگىپ, قابىرعا جارىلسا, شىعىندى كىم وتەيدى?
كىم جاۋاپ بەرەدى?
قالا كارتاسىندا كوركەم پەيزاجدى كول ورنىنا قاپتاعان بەتون مەن تۇرعىن ۇيلەر كوبەيسە, ول –تابيعاتقا جابايى كورقاراستىڭ انىق بەلگىسى. مۇنداي جاعدايدا قوعامدىق دەنساۋلىق پەن قالا بەدەلىنە تونەتىن قاۋىپتىڭ باعاسىن كىم ەسەپتەيدى? جەرگىلىكتى بيۋدجەتكە تۇسەتىن سالىعى ءۇشىن ينۆەستوردىڭ كوڭىلىن تابامىز دەپ, كەلەشەك ۇرپاقتىڭ يگىلىگىن قۇربان ەتۋ ءجون بە?

قۇرعاق ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك, ەۋروپا قالالارىندا سۋ-باتپاقتى القاپتار ساتۋدان گورى, ولاردى تۋريستىك-ءبىلىم بەرۋ نىسانىنا اينالدىرۋ ەكونوميكالىق تۇرعىدان ەكى-ءۇش ەسە ءتيىمدى. ويتكەنى قالانىڭ ميكروكليماتى جاقسارىپ, دەنساۋلىق شىعىنى ازايادى, باتىس نيدەرلاند تاجىريبەسىندە كوردىك.

تالدىكول بۇگىن – استانانىڭ «ءتىرى سىناق الاڭى». ەگەر اكىمدىك قالىپتاسقان ەكوجۇيەنى جاي عانا «قۇرىلىس الاڭى» دەپ قاراۋدى دوعارماسا, ەرتەڭ بۇل جەردە بەتون بلوكتاردى تىلگىلەيتىن جەر استى سۋى, قابىرعاسى جارىلعان ۇيلەر جانە شىبىن-شىركەيگە تولى «ءساندى» اۋداندار قالۋى مۇمكىن. جەرگىلىكتى جۇرتشىلىقتىڭ دا, عىلىمي قاۋىمنىڭ دا شىدامى تاۋسىلدى. ەندىگى ءسوز – جاۋاپتى بيلىكتە. جەڭىس قاسىمبەك شىبىننىڭ ىزىڭىن ەمەس, قالانىڭ دابىلىن ەستۋگە ءتيىس ەدى. بىراق ونى تۇسىنەتىن, حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ەستيتىن اكىم قايدا قازىر?..