Taldykóldiń jaǵdaıy Jeńis Qasymbekti esh alańdatar emes

Taldykól – elordanyń qaq ortasyndaǵy kóne kólder júıesi. Biri – Úlken, ekinshisi – Kishi Taldykól. Sońǵy jyldary, ásirese Kishi Taldykóldiń jaǵasynda qurylys kúsheıdi, al ekologııa belsendileri «ekojúıe qurdymǵa ketip barady» dep dabyl qaǵyp jatyr, dep jazady qandastar.kz

Al Astana ákimi ne isterin bilmeı álek. Sebebi osy saladaǵy tabıǵatqa jany ashıtyn shyn mamandardy sabyrǵa shaqyra almaı, mámilege de kele almaı keledi. Esesine qurylys kompanııalaryna jumǵan aýzyn ashpaı, bıznesin júrgizýge «kómektesip» jatyr.
Elordadaǵy basty másele
Elorda turǵyndary bıyl kóktemnen beri Kishi Taldykól men Úlken Taldykól mańynan taraǵan shybyn-shirkeıge shaǵymdanýmen keledi. Kóldiń jaǵasyndaǵy jańa turǵyn úı keshenderiniń (JK) aýlalarynda keshkisin demalý muńǵa aınaldy. Adam terisine úımelegen maıda qansorǵyshtar kóz ashtyrmaıdy, balalary syrtqa shyǵýdan qorqyp qalǵan. Ekolog mamandar buny birinshi kezekte kóldiń tabıǵı gıdrorejıminiń buzylýymen jáne úıindiniń ústine turǵyzylǵan tyǵyz qurylys alańynyń kóbeıip ketýimen baılanystyrady. Batpaqqa aınalǵan ýchaskeler kún qyzýymen qyzyp, shirigen organıkalyq qaldyqtarda jándik dernásilderi jappaı kóbeıip jatyr. Biraq olardy ýlaýǵa arnaıy reıd te, bılik tarapynan júıeli monıtorıng te baıqalmaıdy. Jaraıdy, ony ýlady delik, biraq bunyń ózi tabıǵatqa zııan keltirý emes pe? Sebebi Taldykóldiń tabıǵı ekojúıesi – birtutas tirshilik. Ondaǵy ań-qustyń kózin joımaq túgili, shybyn-shirkeıdi de óltirýge bolmaıdy. О́ıtkeni bular – sondaǵy tirshiliktiń kózi. Eń durysy, ákim Jeńis Qasymbek qurylystardy toqtatyp, eshbir kompanııaǵa ruqsat bermegeni jón edi. Biraq ony «bilimdi» ákim túsine qoıar ma?..
Qaýipsizdik, qaıdasyń?
Áý basta Kishi Taldykól – astanalyqtardyń jelden yq, ystyqtan saıa izdeıtin tabıǵı oazısi edi. Alaıda sońǵy tórt-bes jylda bul aýmaq ınert materıalmen kómilip, ornyna kóp qabatty ǵımarattar boı kóterdi. Neshe túrli qoqys pen batpaqty battastyryp, záýlim úıler turǵyzyldy. Tıisti qorytyndysyz berilgen ruqsatnamalardyń kesirinen kóldiń sý aınasy taryldy, al jaǵalaý túgeldeı topyraq úıindisine aınaldy. Qala ákimdigi «ekopark salamyz» degen jeleýmen ınvestorlarǵa jol ashty, biraq ázirshe kózge túsetini – abattandyrylǵan saıabaq emes, krandarǵa toly qurylys alańy.
Tabıǵı jaǵdaıdy óreskel buzý
Resmı organdar «Turǵyn úıler salynǵan aımaq – tehnıkalyq sý qoımasy edi, sondyqtan saıabaq josparly túrde turǵyzylyp jatyr» deýdi doǵaryp keledi. Sebebi jańa geologııalyq zertteýler kól júıesiniń kemi 13 myń jyl buryn qalyptasqanyn kórsetip berdi. Bizge pikir bergen sarapshy buny rastap otyr.

«Bul jerde tabıǵı mártebe bermeı turyp, qurylys jalǵasa berse, qaýipsizdikke kepil qandaı?», – deıdi táýelsiz ekolog.

Tabıǵatta tepe-teńdik ózdiginen retteledi: árbir jándikti jyrtqysh qus, árbir ósimdikti shópqorekti janýar nemese býnaqdene tejep turady. Kól aıdynyn sý qoımasy retinde qurǵatý arqyly biz bul tizbekti qolymyzben úzip jatyrmyz. Shybyn-shirkeıdiń dernásilin azaıtatyn basty faktor – sýǵa túsetin kún sáýlesiniń buǵattalýy ári sý betiniń turaqty qozǵalysy. Buryn ony qamysty qamal men sý qustarynan kóteriletin tolqyn qamtamasyz etetin. Qýystardy topyraqpen toltyrǵan soń qamys seldiredi, sý betin jelge tosqyn qoımaıdy. Nátıjesinde kún sáýlesi tikeleı túsedi, sý qyzady, dernásilge «jumaq» daıyn. Biraq másele – «dernásilde» emes, qala ákiminiń saýatsyzdyǵynda.
Mamandar Astananyń jel baǵyttaryn modeldegende, Taldykóldi shoǵyrlanyp bitegen saıyn shań-tozań men shybyn-shirkeıdiń qalanyń ortalyq aýdandaryna deıin ushyp jetetinin baıqaǵan. Demek bul – kompleksti problema. Tek bir yqsham aýdandy emes, búkil megapolısti qamtıdy.
Zań talaptary qaıda qaldy?
Qazaqstannyń «Sý kodeksiniń» babyna sáıkes, tabıǵı sý aıdynyn qurǵatý nemese kólemin ózgertý aldynda keshendi ekologııalyq-ınjenerlik saraptama jasalýǵa tıis edi. Sonymen qatar memlekettik ekologııalyq saraptamadan ótken joba bolýy shart. Al Kishi Taldykól tóńireginde turatyn turǵyndar birneshe ret aqparattyq saýal joldap, «jobalyq-smetalyq qujattamany kórsetińizder» degende, qala ákimdiginiń ýákiletti basqarmasy tek jalpylama jaýappen qutylǵan. Eshqandaı tolyq JSQ, gıdrogeologııalyq karta jurtqa usynylmady. Usynylǵan kúnniń ózinde, onyń shynaıylyǵan kúmán jetip artylady.
Investor dyńpaıdasy kimniń esebinen?
Qurylys kompanııalary kól túbinen shyqqan topyraqty qaıda tasydy, ınjenerlik jelilerdi qalaı sý-gaz-jylý júıesine qosty? Buǵan naqty derek az. Belsendiler keıbir merdiger jumysty sýbpodrıadqa bólip, ekologııalyq monıtorıngti «qaǵaz júzinde» ǵana ótkizgenin aıtady. Biraq ákimdik «táýekelderdi ınvestor kóteredi» degen bir aýyz sózben aqtalady. Al bolashaqta úı shógip, qabyrǵa jarylsa, shyǵyndy kim óteıdi?
Kim jaýap beredi?
Qala kartasynda kórkem peızajdy kól ornyna qaptaǵan beton men turǵyn úıler kóbeıse, ol –tabıǵatqa jabaıy kórqarastyń anyq belgisi. Mundaı jaǵdaıda qoǵamdyq densaýlyq pen qala bedeline tónetin qaýiptiń baǵasyn kim esepteıdi? Jergilikti bıýdjetke túsetin salyǵy úshin ınvestordyń kóńilin tabamyz dep, keleshek urpaqtyń ıgiligin qurban etý jón be?

Qurǵaq statıstıkaǵa júginsek, Eýropa qalalarynda sý-batpaqty alqaptar satýdan góri, olardy týrıstik-bilim berý nysanyna aınaldyrý ekonomıkalyq turǵydan eki-úsh ese tıimdi. О́ıtkeni qalanyń mıkroklımaty jaqsaryp, densaýlyq shyǵyny azaıady, batys Nıderland tájirıbesinde kórdik.

Taldykól búgin – Astananyń «tiri synaq alańy». Eger ákimdik qalyptasqan ekojúıeni jaı ǵana «qurylys alańy» dep qaraýdy doǵarmasa, erteń bul jerde beton bloktardy tilgileıtin jer asty sýy, qabyrǵasy jarylǵan úıler jáne shybyn-shirkeıge toly «sándi» aýdandar qalýy múmkin. Jergilikti jurtshylyqtyń da, ǵylymı qaýymnyń da shydamy taýsyldy. Endigi sóz – jaýapty bılikte. Jeńis Qasymbek shybynnyń yzyńyn emes, qalanyń dabylyn estýge tıis edi. Biraq ony túsinetin, halyqtyń muń-muqtajyn estıtin ákim qaıda qazir?..