تيمۋر جانتيكين: ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ونى جاڭعىرتىپ وتىرۋىمىز كەرەك

– تيمۋر مىرزا, اەس-كە قاتىستى سوڭعى جاڭالىقتار قانداي? وتكەن جولى قارسى تاراپتان پەتيتسيا جاريالانعان بولاتىن. بۇل اەس قۇرىلىسىنىڭ جوسپارىنا اسەر ەتپەي مە? سىزدەردىڭ رەاكتسيالارىڭىز قانداي بولدى?

– اەس قۇرىلىسىنىڭ سالىنۋىندا وزىندىك الگوريتم بار. اۋەلى حالىقتىق تىڭدالىم بولادى, سودان سوڭ تەحنيكالىق ەكونوميكالىق نەگىزدەمەگە قاتىستى ارنايى قۇجاتتار ەرەجەسىنە ساي جۇزەگە اسادى. ياعني, اتالعان الگوريتمدە ءبىرىنشى كەزەكتە حالىق پىكىرى تۇر. بۇدان اەس-ءتىڭ حالىق پىكىرىنە سۇيەنگەن, حالىقتىڭ ويىن نازارعا العان وبەكت ەكەنىن اڭعارۋىمىزعا بولادى.

– سوڭعى وزگەرىستەرگە قاراساق فرانتسيا ماماندارىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ جاتقانىن بايقاعان ەدىك. ەلدەگى اەس قۇرىلىسىن قاي ەلگە تاپسىراتىن بولدىق? بۇل شەشىلدى مە?

– بىزدە 4 ەلدىڭ رەاكتورلارى قاراستىرىلىپ وتىر. ونى بارشاڭىز بىلەسىزدەر. باستاپقىدا التى ۇسىنىس بولادى. سونىڭ ىشىنەن نارىقتاعى جاقسى دەگەن 4 جوبانى تاڭداپ الدىق. بۇل قاۋىپسىزدىك دەڭگەيى جوعارى 3, 3+ رەاكتورلارى. الايدا فرانتسيا دەپ بەكىتىلدى دەپ ناقتى ايتۋعا ءالى دە ەرتە. قازىرگى تاڭدا ءار ۇمىتكەر ەلدە 25% -دان بولجامدى دەگەن جوسپار تۇر دەسەك بولادى.

–  وسى ۋاقىتقا دەيىن اتالعان تاقىرىپقا قاتىستى بىرنەشە ماماندارمەن سۇحباتتار جۇرگىزدىك. كوبى ساياسي جاعدايلاردى نەگىزگە الىپ روساتومدى قولدامايتىندارىن ايتتى. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە ساياسي جاعداي رەسەي رەاكتورلارىن تاڭداۋىمىزعا اسەر ەتە مە?

– جەكە وزىمدە رەسەيگە قاتىستى بولجامدى قاۋىپتى ويلار جوق. ءبىز قازىر ءتۇرلى نۇسقالاردى قاراستىرىپ جاتىرمىز. ارينە, ارنايى كريتەريلەر, تالاپتار بار. وسى دۇنيەلەرگە سۇيەنىپ قانا جوبالاردى باعالاۋ ۇستىندەمىز. سوندىقتان ازىرگە ءبىر ەلگە قاتىستى ءۇزىلدى-كەسىلدى ناقتى پىكىر ايتۋ مۇمكىن ەمەس. فرانتسيانىڭ دا, قىتايدىڭ دا, رەسەيدىڭ دە, كورەيانىڭ دا مۇمكىندىگى بىردەي. سەبەبى, ارقايسىسىنىڭ وزىنشە ارتىقشىلىقتارى جانە كەمشىن تۇستارى بار.

– حالىقتىڭ ويىنشا رەسەيمەن سەرىكتەس بولساق ەرتەڭگى كۇنى ساياسي جاعداي شيەلىنىسىپ كەتسە, اەس ولاردىڭ ءبىر قارۋلى قۇرالىنا اينالىپ كەتۋى مۇمكىن دەيدى. بۇل قانشالىقتى راس?

– بۇل مۇمكىن ەمەس نارسە. مەملەكەتكە قاتىستى ەش بايلانىس جوق. ءدال سول سەكىلدى كورەيا بولماسىن, قىتاي بولماسىن سەرىكتەس بولسا, اەس-تى جارىپ جىبەرەدى دەگەنگە سەنۋ قيىن. سەبەبى ونىڭ يەسى ءوزىمىز بولامىز. ارينە, قازىر ورىن الىپ جاتقان ساياسي جايتتارعا قاتىستى رەسەيدىڭ ۇسىنىسىنا ءجىتى قاراۋعا ءماجبۇرمىز. الايدا, اتوم ستانتسياسى 10 جىل سالىنادى. بۇل ۋاقىت ارالىعىندا نە بولاتىن بەلگىسىز. ونىڭ جۇمىس جاساۋ ۋاقىتى دا ءبىر عاسىرعا تاتيدى. ياعني, ستانتسيا قۇرىلىسىن باستاماس بۇرىن 100 جىلدىق بولاشاعىمىزدى ويلاۋىمىز قاجەت. بۇگىنگى جاعدايعا قاراپ شەشىم شىعارۋعا بولمايدى. ەرتەڭگى كۇن نە بولارىن بىلمەيمىز. بالكىم ساياسي جاعداي جاقسارىپ قالار نەمەسە ۋشىعىپ كەتۋى دە مۇمكىن. نەندەي جاعداي بولماسىن ستانتسيانى ءوزىمىز باسقاراتىنىمىزدى ۇمىتپاعانىمىز ءجون. بولجامدى تاۋەكەلدەردىڭ الدىن الۋعا قاتىستى جوسپارلار قاراستىرىلۋدا. ونىڭ ىشىندە تەحنيكالىق, ەكونوميكالىق سۇراقتار دا بار.

– ەلىمىزدە ورىن العان جاعدايلاردان حاباردارسىز. جاڭاوزەندىكتەر جۇمىسسىزدىق دەپ باس كوتەرگەن ەدى. ەلىمىزدە وسى تاقىرىپقا قاتىستى تاعى ءبىر دۇربەلەڭ ورىن الىپ ۇلگەردى. اەس – ۇلكەن وبەكت. سايكەسىنشە كوپ مامان جۇمىلدىرالاتىنى ءسوزسىز.  اتوم ستانتسياسى جۇمىسسىزدىقپەن كۇرەستە پايداسىن بەرەدى دەپ ويلايسىز با?

– ءيا, اەس ۇلكەن جۇمىس ورنى دەسەك تە بولادى. ماسەلەن, تۇركيادا سالىنىپ جاتقان اتوم ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىس كەزەڭىندە 18 000 ادام جۇمىس ىستەپ جاتىر. ولار بىلىكتى قۇرىلىسشى ماماندار ەكەنى انىق. جوبا ىسكە اسار الدىندا كادر ماماندارىن دايىنداۋ كەزەڭى جۇزەگە اسقانى دا حاق. ياعني, ايدالادان كەلگەن ماماندار ەمەس, جەرگىلىكتى بىلىكتى ماماندار تارتىلعان. سول سياقتى بىزدە دە جوبا جۇزەگە اسۋىن باستاسا, كادر ماماندارىن دايىنداۋ باعدارلاماسى اتقارىلادى. ولاردىڭ ىشىندە ءوزىمىزدىڭ مامانداردىڭ قاتارى قۇرىلىس كەزەڭىندە كوپ بولاتىنى ءسوزسىز. ياعني ءوز ەلىمىزدىڭ ازاماتتارى ءۇشىن جاڭا جۇمىس ورىندارى پايدا بولاتىنى انىق. ارتىنشا, باعدارلامالىق جوسپارعا سايكەس كەلەسى ماماندار دايىندالادى. بۇل دا قازاقستاندىق ماماندارمەن جۇزەگە اساتىن كەزەڭ. ءبىزدىڭ ەلدە بىلىكتى ماماندار جەتەدى. تاجىريبەمىز دە جەتەدى. ونىڭ ۇستىنە بازالىق ءبىلىم بەرىپ جاتقان بىرنەشە جوو-لار دا بار. سونداي-اق, ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دا,يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا ماماندار بار. ياعني بىزدە نەگىزگى قاجەتتى ماماند-كادر لار بار. ال دايارلايتىن ەل ءبىزدىڭ تاڭداۋىمىزعا تىكەلەي بايلانىستى. وپەراتيۆتى ماماندار ارنايى دايىندىقتان جانە اتتەستاتسيادان وتەدى.

– اەس-تە تەك ەنەرگەتيك, اتومشى, تەحنيك ماماندار عانا جۇمىس ىستەي مە? كىمدەردى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتە الامىز?

– اتالعان 18 000 ادامنىڭ ءبارى اتومشىلار ەمەس. بۇل قۇرىلىسشىلاردىڭ سانى عانا. ياعني جۇمسشىلاردىڭ كوبى قۇرىلىسشىلار بولىپ كەلەدى. ونىڭ ىشىندە دانەكەرلەۋشى, مەحانيكتەر, تەحنيكتەر دە بار. قۇرىلىس اياقتالعاننان كەيىن ارينە ەنەرگەتيك ماماندار تارتىلاتىنى انىق. ءتىپتى اتومشى ماماندار جۇمىسشىلاردىڭ بەلگىلى ءبىر بولشەگىن عانا قامتيدى.

– قاسىم-جومارت توقاەۆ پارلامەنت دەپۋتاتتارىن سايلاۋ وتىرىسىندا سويلەگەن سوزىندە, ەلىمىزدەگى ەنەرگەتيكا جۇيەسىن جاڭعىرتۋ قاجەت ەكەنىن ايتتى. اەس ەنەرگەتيكا سالاسىن جانداندىرۋعا قانشالىقتى اسەرىن بەرەدى. ەكونوميكامىزعا اكەلەتىن پايداسى قانداي?

– اەس كادىمگى كومىر ستانتسياسى سەكىلدى وبەكت. بىراق وندا كومىردىڭ ورنىنا اتوم رەاكتورى جۇمىس ىستەيدى. ەكولوگيالىق تۇرعىدان قاراعاندا ارينە اتوم رەاكتورى كومىرگە قاراعاندا الدەقايدا تازا ەنەرگيا كوزى. ونىڭ العاشقى جۇمىستارىن وتكەن عاسىرىمىزدان باستاپ ىسكە اسىرىپ كەلە جاتىر. سوندىقتان ەنەرگەتيكا جۇيەسىنە اتوم بولسىن, كومىر بولسىن بىردەي-اق اسەرىن بەرەدى.

– مامانداردىڭ پىكىرىنشە ەلىمىزدە ءۇش عاسىرعا جەتەتىن كومىر قورى بار. اتوم قىمباتقا شىعۋى مۇمكىن دەيدى. ءدال وسى قارقىنمەن كومىر جاعىپ وتىرا بەرەتىن بولساق نە بولامىز, ال اتومعا اۋىسساق ەلدە نە وزگەرەدى? وسى تۇسىن حالىققا اشىعىنان تۇسىندىرە كەتسەك.

– ەلىمىزدەگى اتومعا قاتىستى العاشقى جوبا 90-جىلدارى جۇزەگە استى. بىزدە بۇعان قاتىستى تاجىريبە بار. نەگە بۇل نارسە ىلگەرى قويىلىپ ۇسىنىلىپ جاتىر دەسەڭىزدەر, ەنەرگيا بەرۋشى دۇنيەلەردىڭ ءبىرى ۋران ءبىزدىڭ ەلدە قارقىندى وندىرىلەتىنىن بىلەسىزدەر. دۇنيەجۇزى بويىنشا ەكىنشى ورىندامىز. تابيعاتتان بەرىلگەن مۇمكىندىكتى نەگە پايدالانباسقا? وسى ءۇشىن دە اتوم ستانتسياسىنىڭ جوباسى ۇسىنىلعان بولاتىن. كومىر ستانتسيالارىمەن سالىستىراتىن بولساق, وندا ءبىر كۇننىڭ وزىندە 60 ۆاگون كومىر جاعىلادى ەكەن. ال اتوم ستانتسيالارىندا ءبىر ۆاگون اتوم ەكى جىلدىق جۇمىسقا جاراپ بەرەدى. ياعني ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن, اتوم ەنەرگەتيكاسى جاسىل ەنەرگيا. سەبەبى ونىڭ قالدىقتارى جوق. بۇل تۇرعىدان كومىر ستانتسيالارى ۇتىلاتىنى راس. ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ونى جاڭعىرتىپ وتىرۋىمىز كەرەك. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي ۋران ەكسپورتى بويىنشا وزگە ەلدەردى قامتاماسىز ەتىپ جاتقانىمىز دا ءمالىم. ءبىزدىڭ نيەت – كورشىلەس ەلدەرگە ءوندىرىپ جاتقان ۋرانىمىزدى ءوز پايدامىزعا جاراتساق دەگەن وي.

– سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

دينا ليتپين