الەم جاڭالىقتارى
تۇركى الەمىمەن بايلانىسى بار جاڭا «بەكتاس مەملەكەتى» قۇرىلماق
فوتو: اشىق دەرەككوز
ونىڭ اۋماعىندا ايەلدەرگە عيدجاب كيمەي, ەركىن جۇرۋىنە, قالاعان ءومىر سالتىن ۇستانۋىنا رۇقسات ەتىلەدى.
كوسوۆو رەسپۋبليكاسىمەن, بوسنيا جانە گەرتسەگوۆينامەن بىرگە, البانيا – ەۋروپاداعى ساناۋلى مۇسىلمان مەملەكەتىنىڭ ءبىرى. قازاقستان سياقتى, ونىڭ حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى – شامامەن 64%-ى ءسۇننيت-مۇسىلماندار. بىراق ولاردىڭ ىشىندە بەكتاستار بولەك تۇرادى.
«وسى ەلدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ءوزىنىڭ باستى ماقساتى – «تاعات-تولەرانتتى يسلامدى» قولداۋ ەكەنىن مالىمدەدى. وسى ماقساتتا البانيا وزىندە ۆاتيكاننىڭ
ءتول انالوگىن – مۇسىلمانشا نۇسقاسىن قۇرۋدى جوسپارلاپ وتىر», – دەپ حابارلادى «ەۆرونيۋس».
جالپى, بارشا مۇسىلمان ءۇشىن تارتىلىس ورتالىعى – مۇسىلمان جاماعاتىنا ورتاق قوس كيەنىڭ ساقشىسى ساۋد ارابياسى ەكەنى ءمالىم. سوندىقتان يسلام ءۇشىن «ۆاتيكاننىڭ انالوگى» قاجەت بولماسا كەرەك. بۇل جەردە اڭگىمە ۆاتيكان ۇلگىسىندە مەملەكەت ىشىنەن مەملەكەت قۇرىلاتىنى تۋرالى بولىپ وتىر.
The New York Times حابارلاۋىنشا, البانيا پرەمەرى ەدي راما ءوز ەلىنىڭ استاناسى تيرانادا ەگەمەندى ميكرومەملەكەت قۇرۋدى جوسپارلاپ وتىر. ول قۇيتاقانداي, ون-اق گەكتارلىق مەملەكەت شيتتەردىڭ سوپىلىق قوزعالىسى – بەكتاستار (بەكتاشتار) وردەنىنىڭ تاجىريبەلەرىنە سۇيەنەتىندەردى, سونى ۇستاناتىنداردى اينالاسىندا توپتاستىراتىن بولادى. امەريكالىق گازەت بۇل سوپىلىق قوزعالىس XIII–XIV عاسىرلاردا تۇركى الەمىندە پايدا بولعانىنا نازار اۋدارتادى.
ءسوز بولىپ وتىرعان سوپىلىق اعىننىڭ نەگىزىن XIII عاسىردا قوجا بەكتاش قالاعان. مۇحاممەد (س.ع.س) پايعامباردىڭ نەمەرە ءىنىسى, كۇيەۋ بالاسى, ساحاباسى, ءتورت حاليفانىڭ ءتورتىنشىسى بولعان ءالي يبن ءابۋ تاليب ءال-قۇراشيدى ەرەكشە قادىر تۇتاتىنىنا قاراي بەكتاستار شيتتەرگە جاقىن. سونداي-اق ولاردا شوقىنۋ سياقتى حريستياندىق ەلەمەنتتەرى دە بار. بۇل سوپىلىق وردەن تۇركيا, البانيا, سولتۇستىك ماكەدونيا, بوسنيادا – نەگىزىنەن يسلام ءدىنىن قابىلداعان بۇرىنعى پراۆوسلاۆتار مەن ۋنياتتار اراسىندا تارالعان. دۇنيەنى اللاھ, مۇحامماد (س.ع.س) جانە ءالي حاليفا ارقىلى قابىلدايدى.
البانيانىڭ جوسپارىنا سايكەس, «بەكتاشتار وردەنىنىڭ ەگەمەن مەملەكەتى» (البانشا Shteti Sovran i Urdhrit Bektashi) الەمدەگى ەڭ ۇساق مەملەكەتكە اينالادى: وعان 10 گەكتار عانا جەر بولىنبەك. سالىستىرعاندا, ول بۇگىندە الەمدەگى ەڭ ۇساق مەملەكەت بولىپ تابىلاتىن ۆاتيكاننىڭ اۋماعىنان (44 گەكتار) 4 ەسەدەي شاعىن بولماق. ال, ماسەلەن, استاناداعى «ەكسپو-2017» كورمە كەشەنىنىڭ اۋماعى – 173,4 گەكتار.
بەكتاش مەملەكەتىنىڭ ءوز ليدەرى, اكىمشىلىگى, بيلىك تارماقتارى, پاسپورتى مەن شەكاراسى, ياعني, تولىققاندى مەملەكەتكە ءتان بارلىق اتريبۋتيكاسى بولادى.
جاڭا مەملەكەتتە الكوگول ىشىمدىكتەرىن ساتۋعا, تۇتىنۋعا رۇقسات ەتىلەدى دەپ قاراستىرىلعان. بەكتاستاردىڭ وزدەرى سپيرت ىشىمدىكتەرىن تۇتىناتىنى بەلگىلى.
سونداي-اق ايەلدەرگە قالاعان كيىمىن كيۋگە رۇقسات ەتىلەدى. تۇرعىنداردىڭ ۇستاناتىن ءومىر سالتىنا قاتىستى ەشقانداي شەكتەۋ بولمايدى. بۇل بەكتاشتاردىڭ تولەرانتتى سالت-داستۇرىنە سايكەس كەلەدى.
«جاڭا مەملەكەتتىڭ ماقساتى – يسلامنىڭ تاعات-ءتوزىمدى نۇسقاسىن ىلگەرىلەتۋ. ءبىز ءدىني توزىمدىلىك اتتى قازىنانى ايالاپ ساقتاۋعا ءتيىسپىز», – دەدى نيۋ-يورك تايمسقا سۇحباتىندا ەدي راما.
ەۋرونيۋس بەكتاشتار تاريحى تۇركيامەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن جازادى. سول جاقتان ولار ءوز نانىم-سەنىمىن وسمان يمپەرياسىنىڭ قولاستىنا كوشكەن بۇكىل بالقان وڭىرىنە جايدى.
سونىڭ كومەگىمەن ءسۇننيت وسماندار يسلام ءدىنىن حريستياندار اراسىنا دا تاراتا الدى. بەكتاستار شوقىنا ءجۇرىپ تە مۇسىلمان بولۋعا بولاتىنىن كورسەتتى.
الايدا تۋرا ءجۇز جىل بۇرىن بۇل اعىننىڭ باسشىلارى تۇركيانى تاستاپ شىعۋعا ماجبۇرلەندى. تاۋەلسىز تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش ليدەرى مۇستافا كەمال اتاتۇرىك تۇبەگەيلى رەفورمالاردى قولعا الىپ, مەملەكەتتى دىننەن ءبولدى, زايىرلى قوعام قۇردى, وعان قارسى شىققان ءدىندارلاردى ەلدەن قۋدى. سودان بەكتاستار البانيادا تۇراقتاپ قالۋعا ۇيعاردى: بۇل وڭىردە حالىقتىڭ 20%-ىن وسى سوپىلىق ءىلىمدى ۇستانۋشىلار قۇرايتىن.
ول كەزدە بۇل وردەننىڭ كوشباسشىسى, ەتنيكالىق البان ساليح نيازي بولاتىن. ول تيرانا قالاسىندا بەكتاش وردەنىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك شتاب-پاتەرىنىڭ ىرگەسىن قالادى. جاڭا مەملەكەت تە سول شتاب-پاتەر ورنالاسقان اۋماقتا قۇرىلادى دەپ جوسپارلانعان.
1930 جىلى البان پارلامەنتى بەكتاستاردىڭ جارعىسىن بەكىتىپ بەردى. ولاردىڭ رەسمي ءتىلى رەتىندە البان ءتىلى بەلگىلەندى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن وسى مەملەكەتتە بيلىككە كەلگەن كوممۋنيستەر باستاپقىدا بەكتاشتارعا تيىسپەدى. دەگەنمەن, 1960-شى جىلدارى كەڭەس وداعىنداعىداي اتەيزممەن اۋەستەنىپ, دىنگە قارسى رەپرەسسيالاردى باستادى. قۋعىن-سۇرگىننەن يسلام ءدىندارلارى قاتارىندا بەكتاشتار دا قاتتى زارداپ شەكتى.
1990-شى جىلدارى كوممۋنيستىك بيلىكتىڭ كۇيرەۋى بۇل وردەننىڭ (اعىننىڭ) تۇلەپ, جاڭعىرۋىنا جول اشتى.
2018 جىلى Euronews تەلەارناسىنا سۇحباتىندا بەكتاشتاردىڭ ءدىني جەتەكشىسى, ءدارۋىش قاجى بابا موندي «بەكتاس بولۋ – ادام, پەندە بولۋ» دەگەندى بىلدىرەتىنىن ءتۇسىندىردى. بەكتاشتار بەيبىتشىلىك, ماحاببات, ءوزارا قۇرمەت قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن قوعام قۇردى.
«امەريكا قۇراما شتاتتارى, باتىس الەمىنىڭ باسقا دا دەرجاۆالارى ءبىزدىڭ قۇيتىمداي عانا مەملەكەتىمىزدىڭ ەگەمەندىگىن مويىندايدى دەگەن ۇمىتتەمىز. سوعان شاقىرامىز. ءبىز ءتول مەملەكەتىمىزگە يە بولۋعا لايىقپىز! يسلام تۋرالى الەمدە اقيقاتتى ايتاتىنى, ونى ەشقانداي ساياساتپەن ارالاستىرمايتىنى – جالعىز ءبىز عانا!» – دەدى قاجى بابا موندي.
ونىڭ ۇستىنە البانيا مەملەكەتى ولاردىڭ ءوز مەملەكەتىن قۇرۋىنا تەرريتورياسىنىڭ ءبىر بولىگىن ەرىكتى تۇردە ۇسىنىپ وتىر. پرەمەر-مينيستر ەدي راما ءوز ەلىنىڭ ىشىندەگى انكلاۆقا اينالاتىن جاڭا مەملەكەتتى مەيلىنشە جاقىن ۋاقىتتا قۇرۋعا نيەتتى ەكەنىن مالىمدەدى.
جاڭا مەملەكەتتىڭ تىزگىنى وردەننىڭ قازىرگى جوعارعى ليدەرى قاجى بابا مونديگە تابىستالۋعا ءتيىس.
ەگەر بەكتاش مەملەكەتى قۇرىلىپ جاتسا, ول الەمدەگى ەڭ كىشكەنتاي مەملەكەتكە اينالماق.
