Túrki álemimen baılanysy bar jańa «Bektas memleketi» qurylmaq

Eýropanyń ońtústik-shyǵysynda, Balqan túbeginde ornalasqan Albanııa óz aýmaǵynda bektastardyń (túrikshe – bektash) egemen memleketin quryp berýdi josparlap otyr. Bul týraly qandastar.kz in business-ke silteme jasap habarlady.

Albanııa statıstıka ınstıtýtynyń málimetinshe, bul elde shamamen 3 mıllıondaı halyq turady. Albanııa terrıtorııasynyń aýdany 28 748 sharshy shaqyrym. Salystyrsaq, bizdiń Qaraǵandy oblysyna (239,1 myń sharshy shaqyrym) 8 Albanııa sıyp ketedi.

Kosovo respýblıkasymen, Bosnııa jáne Geregovınamen birge, Albanııa – Eýropadaǵy sanaýly musylman memleketiniń biri. Qazaqstan sııaqty, onyń halqynyń basym kópshiligi – shamamen 64%-y súnnıt-musylmandar. Biraq olardyń ishinde bektastar bólek turady.

«Osy eldiń Premer-mınıstri óziniń basty maqsaty – «taǵat-tolerantty ıslamdy» qoldaý ekenin málimdedi. Osy maqsatta Albanııa ózinde Vatıkannyń

tól analogyn – musylmansha nusqasyn qurýdy josparlap otyr», – dep habarlady «Evronıýs».

Jalpy, barsha musylman úshin tartylys ortalyǵy – musylman jamaǵatyna ortaq qos Kıeniń saqshysy Saýd Arabııasy ekeni málim. Sondyqtan Islam úshin «Vatıkannyń analogy» qajet bolmasa kerek. Bul jerde áńgime Vatıkan úlgisinde memleket ishinen memleket qurylatyny týraly bolyp otyr.

The New York Times habarlaýynsha, Albanııa Premeri Edı Rama óz eliniń astanasy Tıranada egemendi mıkromemleket qurýdy josparlap otyr. Ol quıtaqandaı, on-aq gektarlyq memleket shııtterdiń sopylyq qozǵalysy – Bektastar (Bektashtar) ordeniniń tájirıbelerine súıenetinderdi, sony ustanatyndardy aınalasynda toptastyratyn bolady. Amerıkalyq gazet bul sopylyq qozǵalys XIII–XIV ǵasyrlarda Túrki áleminde paıda bolǵanyna nazar aýdartady.

Sóz bolyp otyrǵan sopylyq aǵynnyń negizin XIII ǵasyrda Qoja Bektash qalaǵan. Muhammed (s.ǵ.s) paıǵambardyń nemere inisi, kúıeý balasy, sahabasy, tórt halıfanyń tórtinshisi bolǵan Álı ıbn Ábý Talıb ál-Qurashıdi erekshe qadir tutatynyna qaraı bektastar shııtterge jaqyn. Sondaı-aq olarda shoqyný sııaqty hrıstıandyq elementteri de bar. Bul sopylyq orden Túrkııa, Albanııa, Soltústik Makedonııa, Bosnııada – negizinen Islam dinin qabyldaǵan burynǵy pravoslavtar men ýnıattar arasynda taralǵan. Dúnıeni Allah, Muhammad (s.ǵ.s) jáne Álı halıfa arqyly qabyldaıdy.

Albanııanyń josparyna sáıkes, «Bektashtar Ordeniniń egemen memleketi» (albansha Shteti Sovran i Urdhrit Bektashi) álemdegi eń usaq memleketke aınalady: oǵan 10 gektar ǵana jer bólinbek. Salystyrǵanda, ol búginde álemdegi eń usaq memleket bolyp tabylatyn Vatıkannyń aýmaǵynan (44 gektar) 4 esedeı shaǵyn bolmaq. Al, máselen, Astanadaǵy «EKSPO-2017» kórme kesheniniń aýmaǵy – 173,4 gektar.

Bektash memleketiniń óz lıderi, ákimshiligi, bılik tarmaqtary, pasporty men shekarasy, ıaǵnı, tolyqqandy memleketke tán barlyq atrıbýtıkasy bolady.

Jańa memlekette alkogol ishimdikterin satýǵa, tutynýǵa ruqsat etiledi dep qarastyrylǵan. Bektastardyń ózderi spırt ishimdikterin tutynatyny belgili.

Sondaı-aq áıelderge qalaǵan kıimin kııýge ruqsat etiledi. Turǵyndardyń ustanatyn ómir saltyna qatysty eshqandaı shekteý bolmaıdy. Bul bektashtardyń tolerantty salt-dástúrine sáıkes keledi.

«Jańa memlekettiń maqsaty – Islamnyń taǵat-tózimdi nusqasyn ilgeriletý. Biz dinı tózimdilik atty qazynany aıalap saqtaýǵa tıispiz», – dedi Nıý-Iork taımsqa suhbatynda Edı Rama.

Eýronıýs bektashtar tarıhy Túrkııamen tyǵyz baılanysty ekenin jazady. Sol jaqtan olar óz nanym-senimin Osman ımperııasynyń qolastyna kóshken búkil Balqan óńirine jaıdy.

Sonyń kómegimen súnnıt osmandar Islam dinin hrıstıandar arasyna da tarata aldy. Bektastar shoqyna júrip te musylman bolýǵa bolatynyn kórsetti.

Alaıda týra júz jyl buryn bul aǵynnyń basshylary Túrkııany tastap shyǵýǵa májbúrlendi. Táýelsiz Túrkııa Respýblıkasynyń tuńǵysh lıderi Mustafa Kemal Atatúrik túbegeıli reformalardy qolǵa alyp, memleketti dinnen bóldi, zaıyrly qoǵam qurdy, oǵan qarsy shyqqan dindárlardy elden qýdy. Sodan bektastar Albanııada turaqtap qalýǵa uıǵardy: bul óńirde halyqtyń 20%-yn osy sopylyq ilimdi ustanýshylar quraıtyn.

Ol kezde bul ordenniń kóshbasshysy, etnıkalyq alban Salıh Nııazı bolatyn. Ol Tırana qalasynda Bektash Ordeniniń dúnıejúzilik shtab-páteriniń irgesin qalady. Jańa memleket te sol shtab-páter ornalasqan aýmaqta qurylady dep josparlanǵan.

1930 jyly alban parlamenti bektastardyń jarǵysyn bekitip berdi. Olardyń resmı tili retinde alban tili belgilendi.

Ekinshi Dúnıejúzilik soǵystan keıin osy memlekette bılikke kelgen kommýnıster bastapqyda bektashtarǵa tıispedi. Degenmen, 1960-shy jyldary Keńes odaǵyndaǵydaı ateızmmen áýestenip, dinge qarsy repressııalardy bastady. Qýǵyn-súrginnen Islam dindarlary qatarynda bektashtar da qatty zardap shekti.

1990-shy jyldary kommýnıstik bıliktiń kúıreýi bul ordenniń (aǵynnyń) túlep, jańǵyrýyna jol ashty.

2018 jyly Euronews telearnasyna suhbatynda bektashtardyń dinı jetekshisi, dárýish qajy Baba Mondı «Bektas bolý – adam, pende bolý» degendi bildiretinin túsindirdi. Bektashtar beıbitshilik, mahabbat, ózara qurmet qaǵıdattaryna negizdelgen qoǵam qurdy.

«Amerıka Qurama Shtattary, Batys áleminiń basqa da derjavalary bizdiń quıtymdaı ǵana memleketimizdiń egemendigin moıyndaıdy degen úmittemiz. Soǵan shaqyramyz. Biz tól memleketimizge ıe bolýǵa laıyqpyz! Islam týraly álemde aqıqatty aıtatyny, ony eshqandaı saıasatpen aralastyrmaıtyny – jalǵyz biz ǵana!» – dedi qajy Baba Mondı.

Onyń ústine Albanııa memleketi olardyń óz memleketin qurýyna terrıtorııasynyń bir bóligin erikti túrde usynyp otyr. Premer-mınıstr Edı Rama óz eliniń ishindegi anklavqa aınalatyn jańa memleketti meılinshe jaqyn ýaqytta qurýǵa nıetti ekenin málimdedi.

Jańa memlekettiń tizgini ordenniń qazirgi joǵarǵy lıderi qajy Baba Mondıge tabystalýǵa tıis.

Eger Bektash memleketi qurylyp jatsa, ol álemdegi eń kishkentaı memleketke aınalmaq.