ۋاقىت بەلدەۋىن زەرتتەۋ ماسەلەسى تالقىلاندى

فوتو: جەكە قورىنان

Satbayev University-دە «بىرىڭعاي ۋاقىت بەلدەۋى: عىلىمي اسپەكتىلەر» تاقىرىبىندا دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى, دەپ جازدى qandastar.kz

شاراعا مەديتسينا, نەيروعىلىم, بيوفيزيكا, گەنەتيكا, استروفيزيكا, مەترولوگيا جانە فيزيولوگيا سالاسىنداعى عالىمدار مەن ساراپشىلار ۋاقىت بەلدەۋىنىڭ وزگەرۋىنىڭ قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ دەنساۋلىعىنا, ونىمدىلىگى مەن ءال-اۋقاتىنا اسەرىن تالقىلادى. قاتىسۋشىلار بيولوگيالىق ىرعاقتى ۇيلەستىرۋ, ءومىر ساپاسىن جاقسارتۋ جانە ەلدەگى ەكونوميكالىق پروتسەستەردى وڭتايلاندىرۋ ءۇشىن تابيعي ۋاقىتقا ورالۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى.

مودەراتور رەتىندە قر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم ءمينيسترى ساياسات نۇربەك ءسوز سويلەدى, ول ءوزىنىڭ كىرىسپە سوزىندە ۋاقىتتى باسقارۋ – بۇل ۇلت ەكونوميكاسى مەن دەنساۋلىعىنا اسەر ەتەتىن جانە تۇرمىستىق ىڭعايلىلىق شەڭبەرىنەن شىعاتىن نەگىزگى ەلەمەنت ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

– ۋاقىت بەلدەۋىن وزگەرتۋ ماسەلەسىنە قاتىستى كوزقاراستار ءارتۇرلى, ال ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – وسى ماسەلەنى عىلىمي دەرەكتەر مەن حالىقارالىق تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ, وبەكتيۆتى تۇردە قاراستىرۋ. مۇنداي جاعدايدا كۇندەلىكتى ءومىر سالتىن دۇرىس قۇرا العان ەلدەر جەتىستىككە جەتتى, – دەدى مينيستر.

ۋاقىت ماسەلەسى قازاقستانداعى ءاربىر ادامعا اسەر ەتەدى, ويتكەنى بۇل تەك تۇرمىسقا عانا ەمەس, سونىمەن قاتار دەنساۋلىققا, جۇمىس ونىمدىلىگىنە جانە تۇرعىندارىنىڭ ءال-اۋقاتىنا دا قاتىستى. الايدا بۇل ماسەلەنىڭ نەگىزى ەلدى بىرىڭعاي لوگيستيكالىق جانە اكىمشىلىك جۇيەگە بىرىكتىرۋدەن دە تەرەڭدە جاتىر.
سوناۋ 1930 جىلدان باستاپ قازاقستان كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە سول كەزدەگى ءبىر ساعاتقا العا جىلجىعان «دەكرەتتىك ۋاقىت» بويىنشا ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى, وعان جىل سايىنعى «جازعى ۋاقىتقا» اۋىسۋ ءۇردىسى تاعى قوسىلدى. سونىڭ سالدارىنان تۇرعىندار «دەسينحرونوز» جاعدايىنا ۇشىرادى – ياعني ادامنىڭ تىرشىلىك ەتۋ رەجيمى مەن تابيعي كۇن تسيكلى اراسىنداعى ۇيلەسىمدىك جويىلدى. ال قازىرگى ۋاقىت بەلدەۋىن وزگەرتۋگە باعىتتالعان رەفورما وسى تەڭسىزدىكتى تۇزەتۋگە باعىتتالعان.

قولدانبالى بيوفيزيكا, حرونوبيولوگيا, ەكولوگيالىق بيوفيزيكا جانە فيزيولوگيا سالاسىنىڭ مامانى, عالىم سۇلتان تولەۋحانوۆ ءوز سوزىندە كۇن تسيكلى ادام فيزيولوگياسىنىڭ نەگىزى ەكەنىن اتاپ ءوتتى:

– مەن تسيكلدىك پروتسەستەرمەن 50 جىل بۇرىن مەديتسينا تۇرعىسىنان اينالىسا باستادىم. ءبىز ادامنىڭ تاۋلىكتىك ىرعاعى گەنەتيكالىق باعدارلامالانعانىن جانە بۇل پروتسەستىڭ ورتالىق مەحانيزمى مەلاتونيننىڭ تاۋلىكتىك ىرعاعى ەكەنىن تۇسىندىك, – دەدى سۇلتان تولەۋحانوۆ.
تابيعي ۋاقىتقا كوشۋ ءۇردىسى بيولوگيالىق تسيكلدەردى قالپىنا كەلتىرۋگە, ۇيقىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋعا جانە سوزىلمالى شارشاۋ سيندرومىمەن كۇرەسۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

الەمدىك جەتەكشى عالىمداردىڭ پىكىرىنشە, تابيعي ۋاقىتقا كوشۋ حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن جاقسارتىپ, الەۋمەتتىك شىعىنداردى ازايتادى جانە ەلدىڭ تۇراقتى دامۋىنا ىقپال ەتەدى. حرونوبيولوگيا سالاسى بويىنشا 2017 جىلعى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى دجەففري حولل, مايكل روزباش جانە مايكل يانگ ادامنىڭ تسيركاديالىق ىرعاقتارى ۇيقىنى, گورموندىق فوندى, اعزاداعى زات الماسۋدى جانە باسقا دا ماڭىزدى پروتسەستەردى رەتتەۋدە شەشۋشى ءرول اتقاراتىنىن دالەلدەپ بەردى.
قازاقستاندىق عالىمدار بۇل پىكىرمەن كەلىسەدى. قر دسم شتاتتان تىس باس ونكولوگى, «قازاق ونكولوگيا جانە راديولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ» باسقارما توراعاسى ديليارا قايداروۆا حالىقتىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن تابيعي كۇن ۋاقىتىمەن سايكەس كەلەتىن ۋاقىتتى پايدالانعان دۇرىس ەكەنىن اتاپ ءوتتى:

– قازاقستان UTC+5 تابيعي ۋاقىت بەلدەۋىندە تۇرادى. تابيعي ۋاقىت بەلدەۋى اعزاعا جارىق پەن قاراڭعىلىقتىڭ تابيعي كۇندەلىكتى تسيكلدارىمەن ۇيلەستىرۋ مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل جاسۋشالاردى زاقىمدانۋدان قورعايتىن جانە ىسىككە قارسى اسەرى بار مەلاتونيننىڭ تۇراقتى سەكرەتسياسىنا ىقپال ەتەدى. وسىلايشا, تسيركاديالىق ىرعاقتاردى تابيعي ۋاقىتپەن سينحرونداۋ ونكولوگيالىق اۋرۋلاردىڭ دامۋ قاۋپىن ازايتادى, – دەدى ول ءوز سوزىندە.

تابيعي ۋاقىتتى ەنگىزۋدىڭ ەكونوميكالىق شىعىندارى تىم اسىرا ايتىلعان, ويتكەنى قازىرگى زامانعى جارىقتاندىرۋ تەحنولوگيالارى ەنەرگيا شىعىندارىن ايتارلىقتاي تومەندەتەدى. بۇل رەفورما ەلدەگى اكىمشىلىك جانە ەكونوميكالىق پروتسەستەردى وڭتايلاندىرۋعا ىقپال ەتەدى, ويتكەنى بىرىڭعاي ۋاقىت قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندە دە جانە حالىقارالىق سەرىكتەستەرمەن دە بيزنەس جۇرگىزۋدى, سونداي-اق كولىك كەستەلەرىن جوسپارلاۋدى جەڭىلدەتەدى. جالپى مەملەكەت بۇل رەفورما ەكونوميكاعا وڭ اسەر بەرەدى دەپ كۇتۋدە.

تابيعي ۋاقىتتى قولدايتىن حالىقارالىق اليانس (IANT) بۇل تۇجىرىمداردى راستايدى, ال ونىڭ مۇددەسى – تۇراقتى دامۋ ماقساتىندا قوعامعا تابيعي ۋاقىتقا كوشۋگە كومەكتەسۋ.

كەزدەسۋدە باسقا ساراپشىلار دا ءسوز سويلەدى, ولار UTC+5 ۋاقىتىنا اۋىسۋدىڭ ارتىقشىلىقتارىن ءار قىرىنان كورسەتتى. Satbayev University ستاندارتتاۋ, سەرتيفيكاتتاۋ جانە مەترولوگيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى دارحان ەرەجەپ جاھاندىق اۋقىمداعى ۋاقىتتى ستاندارتتاۋ تاريحى تۋرالى ايتىپ, ءارتۇرلى ەلدەردە جۇرگىزىلىپ جاتقان ولشەۋ ناتيجەلەرىن مويىنداماي الەمدىك ساۋدانى دامىتۋ مۇمكىن ەمەستىگىن اتاپ ءوتتى.

«گەنەتيكا جانە فيزيولوگيا ينستيتۋتىنىڭ» جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى اسقار كالەكەشوۆ ادامدارداعى تسيركاديالىق تسيكل فيزيولوگياسى تۋرالى زەرتتەۋلەردەن الىنعان فاكتىلەرمەن ءبولىستى. ول دۇرىس ۇيقى رەجيمىن ساقتاماۋ دەنەنىڭ ويلاۋ پروتسەستەرى مەن ەستە ساقتاۋدان باستاپ سىرتقى تۇرىنە, دەنە سالماعىنا جانە جالپى دەنساۋلىعىنا دەيىن بارلىق جۇيەلەرىنىڭ جۇمىسىن بۇزاتىنىن اتاپ ءوتتى. ال بالالار ءۇشىن ۇيقى فاكتورى ودان دا ماڭىزدى.

تابيعي تسيكلدارعا كوشۋدىڭ دالەلدەنگەن وڭ اسەرىنە قاراماستان, ۇكىمەت مۇنداي اۋقىمدى وزگەرىستىڭ قيىندىعىن ەسكەرە وتىرىپ, بىرىڭعاي ۋاقىت بەلدەۋىن ەنگىزۋ ءۇردىسىن جۇيەلى تۇردە باقىلاپ وتىر. سوندىقتان دا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى, دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى, ونەركاسىپ جانە كولىك مينيسترلىگى, سونداي-اق تسيفرلىق دامۋ, يننوۆاتسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىبى مينيسترلىگى وسى دوڭگەلەك ۇستەلدى ۇيىمداستىرىپ, وعان قولداۋ كورسەتتى.

دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىسۋشىلار حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان ۇسىنىستاردى ازىرلەۋ ءۇشىن ۆەدومستۆوارالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ جانە عىلىمي زەرتتەۋلەردى كەڭەيتۋ قاجەتتىلىگىن اتاپ ءوتتى. بارلىق تاراپتار ۋاقىتتى رەتتەۋ سالاسىندا تەڭگەرىمدى جانە عىلىمي نەگىزدەلگەن شەشىمدەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ىنتىماقتاستىققا دايىن ەكەندىكتەرىن ءبىلدىردى.

دوڭگەلەك ۇستەل سوڭىندا قاتىسۋشىلار قارار قابىلدادى. سونىمەن قاتار ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ بازاسىندا حرونوبيولوگتار قاۋىمداستىعىن قۇرۋ ماسەلەسى قاراستىرىلۋدا.