Ýaqyt beldeýin zertteý máselesi talqylandy

Foto: jeke qorynan

Satbayev University-de «Biryńǵaı ýaqyt beldeýi: ǵylymı aspektiler» taqyrybynda dóńgelek ústel ótti, dep jazdy qandastar.kz

Sharaǵa medıına, neıroǵylym, bıofızıka, genetıka, astrofızıka, metrologııa jáne fızıologııa salasyndaǵy ǵalymdar men sarapshylar ýaqyt beldeýiniń ózgerýiniń Qazaqstan turǵyndarynyń densaýlyǵyna, ónimdiligi men ál-aýqatyna áserin talqylady. Qatysýshylar bıologııalyq yrǵaqty úılestirý, ómir sapasyn jaqsartý jáne eldegi ekonomıkalyq proesterdi ońtaılandyrý úshin tabıǵı ýaqytqa oralýdyń mańyzdylyǵyn atap ótti.

Moderator retinde QR Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstri Saıasat Nurbek sóz sóıledi, ol óziniń kirispe sózinde ýaqytty basqarý – bul ult ekonomıkasy men densaýlyǵyna áser etetin jáne turmystyq yńǵaılylyq sheńberinen shyǵatyn negizgi element ekenin atap ótti.

– Ýaqyt beldeýin ózgertý máselesine qatysty kózqarastar ártúrli, al bizdiń mindetimiz – osy máseleni ǵylymı derekter men halyqaralyq tájirıbege súıene otyryp, obektıvti túrde qarastyrý. Mundaı jaǵdaıda kúndelikti ómir saltyn durys qura alǵan elder jetistikke jetti, – dedi mınıstr.

Ýaqyt máselesi Qazaqstandaǵy árbir adamǵa áser etedi, óıtkeni bul tek turmysqa ǵana emes, sonymen qatar densaýlyqqa, jumys ónimdiligine jáne turǵyndarynyń ál-aýqatyna da qatysty. Alaıda bul máseleniń negizi eldi biryńǵaı logıstıkalyq jáne ákimshilik júıege biriktirýden de tereńde jatyr.
Sonaý 1930 jyldan bastap Qazaqstan Keńes Odaǵynyń quramdas bóligi retinde sol kezdegi bir saǵatqa alǵa jyljyǵan «dekrettik ýaqyt» boıynsha ómir súrip keledi, oǵan jyl saıynǵy «jazǵy ýaqytqa» aýysý úrdisi taǵy qosyldy. Sonyń saldarynan turǵyndar «desınhronoz» jaǵdaıyna ushyrady – ıaǵnı adamnyń tirshilik etý rejımi men tabıǵı kún ıkli arasyndaǵy úılesimdik joıyldy. Al qazirgi ýaqyt beldeýin ózgertýge baǵyttalǵan reforma osy teńsizdikti túzetýge baǵyttalǵan.

Qoldanbaly bıofızıka, hronobıologııa, ekologııalyq bıofızıka jáne fızıologııa salasynyń mamany, ǵalym Sultan Tóleýhanov óz sózinde kún ıkli adam fızıologııasynyń negizi ekenin atap ótti:

– Men ıkldik proestermen 50 jyl buryn medıına turǵysynan aınalysa bastadym. Biz adamnyń táýliktik yrǵaǵy genetıkalyq baǵdarlamalanǵanyn jáne bul proestiń ortalyq mehanızmi melatonınniń táýliktik yrǵaǵy ekenin túsindik, – dedi Sultan Tóleýhanov.
Tabıǵı ýaqytqa kóshý úrdisi bıologııalyq ıklderdi qalpyna keltirýge, uıqynyń sapasyn jaqsartýǵa jáne sozylmaly sharshaý sındromymen kúresýge múmkindik beredi.

Álemdik jetekshi ǵalymdardyń pikirinshe, tabıǵı ýaqytqa kóshý halyqtyń densaýlyǵyn jaqsartyp, áleýmettik shyǵyndardy azaıtady jáne eldiń turaqty damýyna yqpal etedi. Hronobıologııa salasy boıynsha 2017 jylǵy Nobel syılyǵynyń laýreattary Djeffrı Holl, Maıkl Rozbash jáne Maıkl Iang adamnyń ırkadııalyq yrǵaqtary uıqyny, gormondyq fondy, aǵzadaǵy zat almasýdy jáne basqa da mańyzdy proesterdi retteýde sheshýshi ról atqaratynyn dáleldep berdi.
Qazaqstandyq ǵalymdar bul pikirmen kelisedi. QR DSM shtattan tys bas onkology, «Qazaq onkologııa jáne radıologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń» basqarma tóraǵasy Dılıara Qaıdarova halyqtyń densaýlyǵy úshin tabıǵı kún ýaqytymen sáıkes keletin ýaqytty paıdalanǵan durys ekenin atap ótti:

– Qazaqstan UTC+5 tabıǵı ýaqyt beldeýinde turady. Tabıǵı ýaqyt beldeýi aǵzaǵa jaryq pen qarańǵylyqtyń tabıǵı kúndelikti ıkldarymen úılestirý múmkindik beredi. Bul jasýshalardy zaqymdanýdan qorǵaıtyn jáne isikke qarsy áseri bar melatonınniń turaqty sekreııasyna yqpal etedi. Osylaısha, ırkadııalyq yrǵaqtardy tabıǵı ýaqytpen sınhrondaý onkologııalyq aýrýlardyń damý qaýpin azaıtady, – dedi ol óz sózinde.

Tabıǵı ýaqytty engizýdiń ekonomıkalyq shyǵyndary tym asyra aıtylǵan, óıtkeni qazirgi zamanǵy jaryqtandyrý tehnologııalary energııa shyǵyndaryn aıtarlyqtaı tómendetedi. Bul reforma eldegi ákimshilik jáne ekonomıkalyq proesterdi ońtaılandyrýǵa yqpal etedi, óıtkeni biryńǵaı ýaqyt Qazaqstannyń óz ishinde de jáne halyqaralyq seriktestermen de bıznes júrgizýdi, sondaı-aq kólik kestelerin josparlaýdy jeńildetedi. Jalpy memleket bul reforma ekonomıkaǵa oń áser beredi dep kútýde.

Tabıǵı ýaqytty qoldaıtyn halyqaralyq alıans (IANT) bul tujyrymdardy rastaıdy, al onyń múddesi – turaqty damý maqsatynda qoǵamǵa tabıǵı ýaqytqa kóshýge kómektesý.

Kezdesýde basqa sarapshylar da sóz sóıledi, olar UTC+5 ýaqytyna aýysýdyń artyqshylyqtaryn ár qyrynan kórsetti. Satbayev University Standarttaý, sertıfıkattaý jáne metrologııa kafedrasynyń meńgerýshisi Darhan Erejep jahandyq aýqymdaǵy ýaqytty standarttaý tarıhy týraly aıtyp, ártúrli elderde júrgizilip jatqan ólsheý nátıjelerin moıyndamaı álemdik saýdany damytý múmkin emestigin atap ótti.

«Genetıka jáne fızıologııa ınstıtýtynyń» jetekshi ǵylymı qyzmetkeri Asqar Kalekeshov adamdardaǵy ırkadııalyq ıkl fızıologııasy týraly zertteýlerden alynǵan faktilermen bólisti. Ol durys uıqy rejımin saqtamaý deneniń oılaý proesteri men este saqtaýdan bastap syrtqy túrine, dene salmaǵyna jáne jalpy densaýlyǵyna deıin barlyq júıeleriniń jumysyn buzatynyn atap ótti. Al balalar úshin uıqy faktory odan da mańyzdy.

Tabıǵı ıkldarǵa kóshýdiń dáleldengen oń áserine qaramastan, úkimet mundaı aýqymdy ózgeristiń qıyndyǵyn eskere otyryp, biryńǵaı ýaqyt beldeýin engizý úrdisin júıeli túrde baqylap otyr. Sondyqtan da Qazaqstan Respýblıkasynyń Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi, Densaýlyq saqtaý mınıstrligi, О́nerkásip jáne kólik mınıstrligi, sondaı-aq ıfrlyq damý, ınnovaııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstrligi osy dóńgelek ústeldi uıymdastyryp, oǵan qoldaý kórsetti.

Dóńgelek ústelge qatysýshylar halyqtyń ómir súrý sapasyn arttyrýǵa baǵyttalǵan usynystardy ázirleý úshin vedomstvoaralyq yntymaqtastyqty nyǵaıtý jáne ǵylymı zertteýlerdi keńeıtý qajettiligin atap ótti. Barlyq taraptar ýaqytty retteý salasynda teńgerimdi jáne ǵylymı negizdelgen sheshimderdi júzege asyrý úshin yntymaqtastyqqa daıyn ekendikterin bildirdi.

Dóńgelek ústel sońynda qatysýshylar qarar qabyldady. Sonymen qatar ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ bazasynda hronobıologtar qaýymdastyǵyn qurý máselesi qarastyrylýda.