ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ قۇپياسى

قازاق ولەڭىنىڭ باستاۋى قارا ولەڭ بولعانمەن, جىراۋلار جىرىمەن ەسەيىپ, وزگە ۇلت ادەبيەتىمەن قاناتتانعان اباي جانە ابايدان كەيىنگى وزىق ويلى اقىندار لەگىنىڭ پوەزيامىزدى عارىشقا كوتەرگەنىن ماقتانىش ەتەمىز. قازاق ادەبيەتىنىڭ دودالى دۇبىرىندە ءبىر-بىرىمەن ۇزەڭگىلەسە, اۋزىنان اق كوبىك بۇرقاپ, ەنتەلەي شاپقان دۇلدۇلدەر توبى كوپ بولدى. الدى تىزگىن ۇستاتسا, ارتى قارادان قالىسقان جوق. وسىلايشا وڭىمىزدان ايىمىز جارقىراپ, سولىمىزدان جۇلدىزىمىز تۋدى. بۇگىنگى جاستار جىرىنا ۇڭىلسەك, ونىڭ ءوسۋ بارىسىن كوپ تۇستارىنان بايقاۋعا بولادى. شىعارمالارىنداعى ۋاقىت پەن كەڭىستىك اۋقىمى دا كەڭەيىپ كەلەدى.

كوركەمدىك كەڭىستىك – شىعارمانىڭ ماڭىزدى كومپونەنتتەرىنىڭ ءبىرى. ونىڭ ماتىندەگى ءرولى وقيعانىڭ ورىن الاتىن ورنىن انىقتاۋمەن شەكتەلمەيدى, ولار بايلانىستىرادى وقيعا جەلىلەرى, كەيىپكەرلەر قوزعالادى. كوركەمدىك كەڭىستىك ۋاقىت سياقتى, كەيىپكەرلەردى مورالدىق تۇرعىدان باعالاۋ ءۇشىن ەرەكشە ءتىل. كەيىپكەرلەردىڭ مىنەز-قۇلقى ولار ورنالاسقان كەڭىستىككە بايلانىستى. كەڭىستىك جابىق (شەكتەۋلى) بولۋى مۇمكىن — اشىق; ناقتى (تانىلاتىن, شىندىققا ۇقساس) – شىندىققا جاناسپايتىن; ءوزىنىڭ (كەيىپكەر وسىندا تۋىپ-وسكەن, ءوزىن جايلى سەزىنەدى, كەڭىستىككە ادەكۆاتتى) — بەيتانىس (كەيىپكەر — بوگدە ەلگە لاقتىرىلعان, ءوزىن تابا المايتىن باقىلاۋشى); بوس (نىسانداردىڭ مينيمۋمى) – تولتىرىلعان. ياعني قازاق پوەزياسىنىڭ قاي ولەڭىن الساق تا ۋاقىت پەن كەڭىستىك مەنمۇدالاپ تۇراتىنى ءسوزسىز. تەك تەوريالىق تۇرعىدان پوەزيانىڭ نەگىزگى كومپونەنتتەرىنە نازار اۋدارۋ كەرەك.    

زەرتتەۋ ماتەريالدارى مەن ادىستەرى

يۋ.م. لوتمان «كەڭىستىكتىك بەينەلەۋ ءتىلى», نەيولوۆ ە. م عىلىمي فانتاستيكانىڭ سيقىرلى تامىرى, جانۇزاقوۆا ق. ت. كوركەم شىعارماداعى ۋاقىت پەن كەڭىستىك كومپوزيتسياسىن تالداۋ ماسەلەسى, سۇڭعاتوۆ. ءا. ب. كوركەم شىعارماداعى ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى بەينەلەۋ, سابيتوۆ ك. ن. حرونوتوپتىڭ كەسكىندەمەلىك ءمانى ماتەريالدارى ارقىلى زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. جۇمىستىڭ زەرتتەلۋ بارىسىندا ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ وتىراتىن تەوريالىق, پەداگوگيكالىق عىلىمي ادەبيەتتەرگە تالداۋ, جاڭا پەداگوگيكالىق تاجىريبەلەردى جيناقتاۋ جانە زەرتتەۋ, جوعارعى سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ وقۋ-تاربيە ۇدەرىسىنە تالداۋ جاساۋ, باقىلاۋ, ءبىلىم الۋشىلاردىڭ ءىس-ارەكەت ناتيجەلەرىن تالداۋدا لوگيكالىق (سالىستىرۋ, تالداپ قورىتۋ, توپتاۋ) ادىستەرىن ماتەماتيكالىق ستاتيستيكا سياقتى ادىستەر پايدالانىلادى.

زەرتتەۋ ناتيجەلەرى

ماسەلەن, قازاقتىڭ اقىن قىزى فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ «قىز ماحابباتى» دەگەن ولەڭ جولدارىنان حرونوتوپ ماسەلەسىنە تەرەڭىنەن ۇڭىلە الامىز.

«بىلمەيمىن:

جانارىڭنان سىر ۇقتىم با,

الدە ءوزىمدى سول ساتتە ۇمىتتىم با –

ءوزىڭ بولدىڭ, ايتەۋىر, بۇل كۇنگى ءانىم,

كوتەرىپ اپ كەتىپ ەڭ – بۇلقىنبادىم»,– بۇل ولەڭ جولدارىنداعى اقىن قىزدىڭ سۇيىكتىسىنىڭ «جانارى» كەڭىستىك رەتىندە قاراستىرىلىپ تۇر. جانە بۇل ءجاي عانا ءىشى بوس, قۋىس كەڭىستىك ەمەس, شەكسىز الەمگە جەتەلەيتىن ۇلى ءبىر الاپات كۇشتىڭ مەكەنى رەتىندە سيپاتتالادى. ياعني بۇل ناقتى گەوگرافيالىق ورتا ەمەس, فانتاستيكالىق سيپاتتا ورىلگەن پەرتسەپتۋالدىق كەڭىستىك ۇعىنىما سايادى. ال «سول ءسات» پەن «بۇل كۇنگى ءان» تىركەستەرى بۇگىنگى كۇنى وتكەن كۇنمەن, سول ساتپەن ءومىر سۇرەتىن كىشكەنتاي عانا قىز جۇرەگىن رەالدى ۋاقىت ارقىلى اسەم سۋرەتتەيدى.

ەندى جازيرا احمەتوۆا ەسىمدى اقىننىڭ مىنا ءبىر جىر دەستەسىنە توقتالىپ وتەيىن.

«اي ساۋلەسى ءالسىن-ءالسىن السىرەپ,

شولپان جۇلدىز ارىلمادى بوز وڭنەن.

قاراشا ۇيدە جالعىز قالىپ, قانشا رەت,

جەلگە ءوپتىردىم ەرىنىمدى كەزەرگەن?»

بۇل ەندى ءبىر قاراعاندا اقىن ولەڭىنىڭ سىلاڭ ويىنىڭ سيپاتى, قىز كەزىندەگى ورىن العان وكىنىشتەرى سەكىلدى كورىنۋى ابدەن مۇمكىن. الايدا وسى ولەڭنىڭ ءون بويىندا ءورىلىپ جاتقان سەزىم يىرىمدەرى, ەلپ ەتكەن اسەر, جەلپ ەتكەن جەلىگى اششىلاۋ سيپاتالادى.قاراپ تۇرساڭىزدار, وقىرمان قاۋىمدى ەلەڭ ەتكىزەتىن, «بوز ءوڭ», «جەلگە ءوپتىردىم» دەگەن سىندى سوزدەر بىردەن كوزگە تۇسەدى.سونىمەن, «بوز ءوڭ» — اقشىل, قىلاڭ ءتۇس. كەزىندە مۇنداي ءوڭ- كيەلى ءتۇس رەتىندە ەسەپتەلگەن دەسەدى. «بوز ءوڭ» تىركەسى — كەمپىرباي اقىن, شال اقىننىڭ ولەڭىندە ءجيى كورىنىس تاپقان ەكەن. دەمەك, بۇل اقىننىڭ جانى ەسكىلىكتى كوكسەيتىنى جانە ەسكىرگەن سوزدەردى ءدۇيىم جۇرتقا جاڭعىرتۋ ماقساتىندا قولدانعانى بەلگىلى. ەندىگى ءسوز «جەلگە ءوپتىردىم» — قاجەتسىز, ياعني ءوزىم ۇناتا بەرمەيتىن الدەكىمگە تيەر-تيمەس سۇيگىزدىم دەگەن ماعىنادا. بۇل قازىرگى زامان اقىندارىنىڭ ءجيى قولداناتىن تىركەسى.دەمەك, اقىننىڭ بۇل سوزدەردى تاڭداپ الۋىنىڭ وزىندە دە ۇلكەن بىلىمدىلىك بايقالادى. كوركەمدىكپەن كەستەلەنگەندەي ويى تۇنىق, سەزىمى تەرەڭ, بوياۋى قالىڭ ولەڭى جان دۇنيەمىزدى نۇرلاندىرعانىن ىشتەي سەزەمىز. ال ولەڭدەگى «قاراشا ءۇي» تىركەسى سۋىق, ۇنامسىز, جاعىمسىز مەكەندى, كەڭىستىكتى بەينەلەسە, «جەلگە ءوپتىردىم» تىركەسى ادام رەتىندە عانا ەمەس, بولماشىعا التىن ۋاقىتىمدى تارك ەتتىم دەگەن ماعىنادا دا سيپاتالادى. جالپى العاندا مىناۋ ولەڭى- شەتسىز-شەكسىز كەڭىستىكتىڭ ءبىر نوقاتىنا دا تۇرمايتىن اقىن قىزدىڭ جان ايقايىنىڭ كورىنىسى. قىز بىتكەننىڭ ۇيالاعان ۋايىمى, قورقىنىشى. سودان سوڭ توڭىرەگىنە تىرناقتاي ءمىن تاقپاي, باق پەن سورىن وزىمنەن كورەمىن دەيتىن قايسار جاننىڭ قۋاتتى دا شۋاقتى سەزىمى.

«مەنى ۇمىتتىڭ سونشاما زارىقتىرىپ,

ەلەمەدىڭ وزگەمەن ساۋىق قۇرىپ.

نەگە-نەگە سۋىتتىڭ سەزىمىمدى,

ورتتەي ىستىق دەمىمە جانىپ تۇرىپ». ال مىناۋ جولدار – قازىرگى تاڭدا قازاق ەستراداسىندا تانىمال «سوڭعى ۆالس» اتتى انىنەن ءۇزىندى.بۇل ولەڭنىڭ كوركەمدىك قۋاتىن تالداماسا دا تۇسىنىكتى شىعار. قالاي كورەمىن دەسەڭىز – سولاي كورىڭىز. قالاي تۇسىنەم دەسەڭىز – سولاي ءتۇسىنىڭىز! ويدىڭ ءورىسى كەڭ. ناعىز اقىن تۋعاندا ازابىمەن تۋادى. تاعدىردىڭ تاستاقتى, قۇمدى, ءشولدى, لايلى, لايساڭدى… بارىپ تۇرعان ەڭ ءبىر بۇرالاڭ جولىن تۇگەل وتەدى. ءالى دە ءوتىپ ءجۇر! ايەل جانى نەدەگەن ءسىرى دەسەڭشى?! ياعني, ايتىلار وي, سالىنار سۋرەت بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتارعا باعىنىپ, ءاربىر تارماق, ءاربىر شۋماق ادام اعزاسىنداعى «بولشەكتەردىڭ» ءرولىن اتقارىپ تۇرعانداي اسەر قالدىرادى.

بۇل ولەڭ جولدارىندا اۋىل, مەيىرىم, باقىت ءيسى اڭقيدى. ولەڭنىڭ تازالىعى دا وسىندا. راسىندا اقىننىڭ جان دۇنيەسى تازا بولعاندا عانا وسىنداي پاك, تازا, ءمولدىر ءھام كاۋسار جىرلاردى دۇنيەگە اكەلە الادى.

ادەبيەت – دۇنيەنىڭ دۇرمەگىن قابىلداۋدىڭ ەڭ كوركەم جۇيەسى دەسەك, ادام ادەبيەتتى جاساۋشى. ءوز قوعامىنىڭ ايقىن بەينەسىن, ءداۋىرىنىڭ بەت الىسىن جۇرەگىمەن قابىلداپ, جانىمەن جىر جازاتىن ادامدى ادەبيەتتە اقىن دەيدى. سول سەبەپتەن دە «ءار داۋىردە بولماي ما ءبىر اپەندى?!» دەپ اقىندار جىرلاعانداي ءار ءداۋىردىڭ وزىنە ءتان ادەبيەتى بولادى. ادەبيەت ۇنەمى دامىپ, جاڭاشا كۇيگە ءتۇسىپ وتىرادى. قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ ءار داۋىرىندەگى پوەزياسىنىڭ وزىندىك ءۇنى بولدى. سوناۋ تۇركى زامانىنان باستاۋ الاتىن قازاق پوەزياسى ءوز زامانىندا تاقىرىپتىق-يدەيالىق, كوركەمدىك جاعىنان سۇزگىدەن وتكىزىلىپ, جاڭارتىلىپ, سارالاندى, تولىقتىرىلدى. ءداستۇرلى پوەزيا وكىلدەرىنىڭ ونەگەلى ولەڭ ۇلگىسى كەيىنگى اقىندار پوەزياسىندا كورىنىس تاۋىپ, سونىمەن قاتار جاڭا ولەڭ ۇلگىلەرى تۋدى. پوەزيادا ءداستۇر جالعاسىپ, جاڭاشىل ءورىس تە كەڭىنەن اشىلدى. وسىلايشا قازاق پوەزياسى قورجىنى تولىسا بەردى.

اقگۇل ايداربەكقىزى