Jahandaný jáne ulttyq mádenıet

Jahandanýdy ámbebap mádenıetke qol jetkizý proesi retinde tanıtyndar men bunyń júzege asýynyń múmkin emestigin ózderinshe dáláldep júrgender kóp [1].

Áýel basta bul dúnıedegi mádenıet ataýlynyń ártúrli bolǵandyǵyn, keıinnen etnıkalyq toptardyń birigip, aıyrmashylyqtarynyń azaıyp kele jatqandyǵyn, ǵylym men tehnologııa kómegi arqyly da bul aıyrmashylyqtar joıylyp, ortaq saıası, ekonomıkalyq jáne mádenı negizge qol jetkizýge bolatyndyǵyn aıtyp júrgender de kezdesedi.

Negizinde etnıkalyq toptar arasyndaǵy aıyrmashylyqtar syrt kózge ǵana solaı kórinedi, al shyndyǵynda, negizgi qurylymdyq máselelerde toptardyń árdaıym bir-birlerine uqsas ekendikterin dáláldep júrgen teoretıkter de árbir qoǵamnyń biryńǵaı proesterden ótý arqyly nátıjesinde bir ǵana adamzat qoǵamyna, ıaǵnı, ámbebap mádenıetke jetetindigine senedi [2].

Bolashaqtaǵy osyndaı ámbebap mádenıettiń dińgegi  Batys О́rkenıeti degen pikir keń etek alyp keledi [3]. Bul teorııanyń tórkininde Batys ımperıalızmi men ámbebap mádenıettiń kózi Batys О́rkenıeti degen túsinik jatyr [4]. Bul proessti Batystyń búgingi júıesin saqtap qalý, kapıtalıstik óndiris, naryq pen kapıtal arasyndaǵy   kedergiler men tyǵyryqty kesheýildetý úshin oılap tapqan shara dep biletinder de kezdesedi [5].

Mine, osyndaı oǵash túrdegi ózgerý proesi — ıdeologııaǵa aınalyp, qashyp qutyla almaıtyn proestiń ishindemiz degen sııaqty úgit-nasıhat beleń alyp barady. Olar, jahandaný arqyly barlyq lańkestikter, soǵystar bitedi, beıbit-mamyrjaı tirshilik bastalady dep sendirýde. Jańadan bas kóterip kele jatqan soǵystar — halyqaralyq dárejede emes, memleket ishinde aımaqtyq-etnıkalyq soǵystar bolady deıdi. Bul jaǵdaıda, jahandanýǵa qarsy bóget bolyp turǵan ulttyq memleketter, ulttyq moral jáne mádenıet sııaqty qurylymdardy joıý, bólý, al aımaqtyq bolmystardy qoldaý arqyly, jahandaný úshin ońaı jutylatyn kúlshege aınaldyrý qajet eken.

Mine, kórip otyrǵanymyzdaı qazaq ulty úshin, jahandanýdyń aranyna jutylyp ketetin kúlshe bolmaý úshin, ulttyq sana men ulttyq izdenister jáne sheshimder úshin eń aldymen ulttyq saıasat qajet bolyp tur. О́ıtkeni, qazaq bolmysyna qaýip tónip tur, jahandaný ıdeologtary ulttyq birlik pen memlekettiń ýaqyty bitti dep jar salýda. Endi ǵana ultymyzdy, qazaqtyq bolmysymyzdy sezinip kele jatqan kezimizde bul úlken másele. Sondyqtan aldymen mádenıettik tuǵyrdyń máni men ustandaryna kóńil bólý shart.

Adamnyń shyr etip dúnıege kelgen ýaqyttan bastap ósken ortasy, keńistiginen alǵan málimetteri men tanymdary negizinde qabyldaǵan qundylyqtar dúnıesi men qam qareketine keń maǵynada mádenıet dep qaraımyz. Mádenıettiń eń basty kúretamyrlary din, dúnıetanym, maǵlumat, tarıhı sana men jad.

Bizdiń qoldanatyn zattyq (materıaldyq) jáne rýhanı dúnıelerimiz ben qam qareketterimiz mádenıetimizdiń kórinisi bolyp tabylady. Osy mádenıettiń qanǵa sińýi jáne kelesi urpaqqa amanat retinde berilýindegi eń basty qyzmetti til atqarady. Eger ana til shubarlanyp tunshyǵar bolsa, oı da kómeskelenip, mádenıet te óledi deı berińiz. Onda «ulttyq men» nemese ulttyq bolmys ta joıyldy degen sóz. Ana tili — «ulttyq bolmystyń» erkin oılaýy men tynystaýyn, ulttyq sananyń úzdiksiz jańǵyrýy men túleýin, onyń ǵaryshpen úndesýin rettep otyratyn rýhanı shabyt kózi — ulttyq qundylyqtarymyzdyń órisi.

Ana til jáne «ulltyq bolmys» nemese «ulttyq sana» arasynda óte tyǵyz baılanys bar ekendigi belgili. Bul jerde «Ulttyq bolmys» dep qandaı da bir qoǵamnyń ult ekendigin aıqyndaıtyn qasıetti aıtyp otyrmyz. Al «ulttyq sananyń sol ulttyń bolmysy men tirshiligin jalǵastyryp, ári ony basqa ulttardan erekshelep turatyn qundylyqtarǵa degen mahabbaty arqyly tanýǵa bolady. Qandaı da bir ulttyq qundylyq dep halyqtyń ony (qundylyqty) qabyldap, «meniki, ózimdiki» dep qasterleý, qurmetteý qabiletiniń deńgeıin aıtyp otyrmyz. Qundylyqtar bizdiń dúnıetanymdyq álemimizdegi eń negizgi túsinikter men uǵymdar bolsa, bular ana tilimizdegi «sóz álemi» mazmundarynyń ǵasyrlar boıy qoldanylyp kelgen dúnıetanymdyq ustyndar negizinde qalyptasady. Ár mádenıettiń ózine tán dúnıetanymdyq bolmysy bar. Iaǵnı qandaı da bir ulttyń ana tilindegi uǵymdardyń mazmuny sol ulttyń belsendi dúnıetanymdyq sonymen qatar qundylyqtyq júıesiniń qýaty negizinde qalyptasqandyǵynyń kórinisi. Bul shyndyq árbir ulttyń álemdi óz ana tili arqyly tanıtyndyǵyn taǵy da aıqyndaı túsedi. Sonymen qatar bul shyndyq «ulttyq bolmysty» somdaıtyn tezdiń (qalyptyń) de qyzmetin atqaratyndyǵyn kórsetedi. Iaǵnı, ana til ulttyń ózin anyqtaıtyn jáne basqalardan ereksheleıtin qasıettediń qaınar kózi. Mine sondyqtan da ulttyn ulttyǵyn jalǵastyryp turǵan arnalardyń basynda til tur deımiz. Tilimizdegi sózder men uǵymdar mádenıet áleminen, tarıhı sana qatparlaryndaǵy oılaý qalyptary men tanymdyq ustandary eske salyp, jańǵyrtyp otyrady. Iaǵnı, biz eger tilimizdegi uǵymdardyń ornyna jappaı basqa tildegi «kirme termınderdi» qoldanatyn bolsaq, tól dúnıtanymdyq dástúrler arasyndaǵy negizgi ustandar men oılaý júıemizdegi qalypty qatparlarǵa jete almaımyz. Bul — eshqashan ózindik syrly oı men pikirge tereń boılaı almaýdyń, ıaǵnı erkin oılaýdan maqrum qalýdyń nyshany.

Mádenıet sol qoǵamnyń zattyq-rýhanı salalary tarapynan jasampazdyqpen dúnıege kelgen «perzenti», ıaǵnı mırasy bolsa, sol mırasty ıemdenýshiler ár dáýirde árbir «ǵasyrlar toǵysynda» oǵan qamqor bolyp, tól mádenıetiniń janashyrlary ekendigin tilimen emes dilimen, isimen dáleldeı bilýleri qajet. Áıtpese ondaı qoǵam óz mırasynyń ıesi emes jetimegi bolyp shyǵa keledi. Mundaı jaǵdaı qoǵam úshin bereketsizdik pen haostyń týyndaýyna ákelip soǵady. Al haos degenińiz eshqashan uzaqqa sozylmaıdy. Onyń bostyǵy basqa mádenıetter tarapynan op-ońaı toltyryla salady. Bul qubylys «qulaǵy tilik» málim jaıdy, ıaǵnı «men» nemese «ulttyq bolmys» máselesin ózimen qosa qabat ákeledi. О́ziniń «menin» umytqan adam — qańbaq. Onyń maqsaty men baǵytyn tek «jel» ǵana anyqtaıdy. Mádenıetin umytqan qoǵamnyń da ahýaly osyndaı. Shyǵystyń oıshyly, Nobel syılyǵynyń ıegeri M.Iqbal «ezilgen ulttardyń menin, bolmysyn umyttyrý, olardy tarıh betinen joıyp jiberýdiń astyrtyn júrgizgen ádisi men oıyny» ekenin aıtyp, «…menin joǵaltqysy kelmeıtin ult óziniń ótkeni, búgini men erteńi arasyndaǵy qan tamyrlaryn úzip almaýy» kerektigin eskertedi. Sondyqtan árbir ult «qýatty tarıhı sana arqyly tól tarıhymen úlken mahabbat arqyly tutastyqta bolý kerek» dese, taǵy birde «tarıh mádenıettiń julyny, onyń tirshiligi saqtalyp, jańǵyrtylýynda» dep aıtpaqshy bolǵan oıymyzdy nyqtaı túsedi [6]. Degenmen til, din, dástúr, ádet-ǵuryp, qundylyqtar, tarıhı sana men sezim t.s.s. uǵymdarmen berilgen árbir mádenıet aǵzalarynyń «ulttyq bolmysty» qalyptastyratyn arnalaryn arshyp, shynaılyqpen bilek túrip, syn kózben elep-ekshep áli de bolsa kádemizge jarata almaǵanymyz da shyndyq.

Endi osy oraıda «ulttyq bolmys» óziniń oılaý áleminiń tól uǵymdary men onyń mazmunyn óziniń kıiz týyrlyqty mádenıetinen alýǵa arnalyp, «basqalardyń» oılaý qoryndaǵy tanymdyq-qundylyqtyq uǵymdarynan «qaryzǵa» ala sala, sál jumsartyp aıtar bolsaq, tól uǵymdary men qundylyqtaryn osy zamanǵa, onyń talabyna saı negizdep ult ájetine jarata almaı, qolda bardy uqsata almasa, onda «ulttyq bolmys» qalasań da qalamasań da senen jatsynap, óziniń bereketsizdigin (haos) basqa bir mádenıet tarapynan toltyryp, onyń jeteginde jegilip, oı sandyǵyn terbetip, soıylyn soǵyp kete barady. Qandaı da bir mádenıettiń basqa bir mádenıettiń shylaýy men qanjyǵasyndaǵy óńgerilip kete barýy onyń álsizdiginen emes, Sh.Aıtmatovtyń tilimen túıetin bolsaq, sol mádenıetti tasýshy tól perzentteriniń máńgúrttigi men salǵyrttyǵynan. Bálkim, bul qubylys basqa mádenıet qoryndaǵy qundylyqtyq-tanymdyq uǵymdardy ózine enshilep alǵan sol «áljýaz perzentterine ókpeshil mádenıetke» úlken septigi men kómegin tıgizýi de múmkin… Degenmen, osyndaı kúıge dýshar bolǵan «men» óz bolmysynan bezip, «qaǵynan jerigen qulandaı» bolyp, basqalardyń bolmystyq qomyna kiriptar bolmaı ma? «Men» qansha damyp túrlense de «ózi» retinde emes, «basqanyń arnasyn qýalaı aǵyp» negizinen aýlaq jaryqtap, ózindik ereksheligi men tabıǵatynan ajyramas pa eken? О́ziniń « Sary arqasy men el jaılaýy qara shańyraǵyna» jat bolyp ketpeı me eken degen sııaqty «qos qulaqty suraqtar» shyǵa keledi.

Mádenıet ulttyń úzdiksiz tarıhı sabaqtastyǵynyń jemisi men jeńisi. Sondyqtan mádenıet degende oıymyzǵa ulltyq dástúrimiz keledi. О́ıtkeni, oıymyzdy jetkizetin uǵymdardy dástúrimizdegi dúnıetanymdyq ustyndardan alamyz. Olar arqyly ana tilimizdegi uǵymdarmen urpaqtan urpaqqa jetkizip otyramyz. Osy ustyndar arqyly tek qana oılarymyzdy ǵana emes oı-pikir, dúnıetanymdyq qundylyqtar jıyntyǵynan turatyn mádenıetimizdi de mıras etip keleshek urpaqqa amanat etip qaldyra alamyz. Basqasha aıtqanda adam mádenıet tasýshy bolmys bolsa, mádenıet te sol adamdyq «mendi» tasýshy «arýana» sııaqty.

Qandaı da bir ulttyń basqa ult mádenıetine elikteýi, bile turyp barlyq «boqshasyn» odan alýy jaqsylyqtyń nyshany emes. Árıne «men», «basqa» mádenıettiń ozyq ári óskeleń qyrlarymen suhbatta (dıalogta) bolýy kerek onyń eshqandaı zııany joq. Degenmen osy suhbatty syltaýratyp, búgingi «ashyq qoǵamymyzdyń» «qubylasy» bolyp otyrǵan Batysqa bas shulǵı berýge bolmas. Tarıhymyzdy aıaq asty etip, Batysqa qarap «tulypqa móńiregen buzaýdyń» kúıine tússek, olar erteń «ózińdi óziń qadirleı almadyń, endi qul bolǵanyń bolǵan» dese, muny tarıh-atamyz, mádenıet-anamyz keler urpaq keshpes. Bul jerde «men» tarıh-atamen tutastyqta, úndestikte bolǵanda ǵana mádenıet-anamyz qulpyryp, jandana alady. Basqasha aıtqanda tarıhsyz mádenıet, mádenıetsiz «ulttyq bolmys» eshqashan túlep, kógere almaıdy. Búgin «álem kishireıip bir aýylǵa, mádenıetter de tek mádenıetke aınaldy» degen «jaıdaq oıshyldar» kóbeıgen kezeń [7]. Olaı bolsa «meni» Men qylyp, basqalardan erekshelep, álemdegi ornymdy anyqtap turǵan mádenıet pen tarıhı sana joıylǵany emes pe? «Men» de óldi deı berińiz. Batystyń bir oıshyly osy másele boıynsha bylaı deıdi: «…eger bir ulttyń zııalylary tarıhı sanadan maqrum qalsa, olardan óz mádenıetiniń qadirine jetedi dep qalaı úmittenesiń? Táńir basqa salmasyn, ondaı qoǵam mádenı jaǵynan óz-ózin darǵa asty deı berińiz» deıdi. Batystyń zııalysy osylaı oı túıedi. Taǵy bir Batystyń áıgili Kanderra degen oıshyly «Eýropa kúretamyry jaǵynan lıberaldyq-demokratııa men latyn hrıstıan mádenıetinen sýsyndap otyrǵanyn» [8] aıtsa, bizdiń qazaqtyń mańdaıyndaǵy betke ustar tarıhshylary ultymyzdyń negizgi kúretamyryn mádenıet arnasynan emes, etnogenez qańqasynan izdeýmen álek. Tarıhqa mundaı kózqaras, keshegi «ızmnen» qalǵan «ıstorıızm» degen mezi qyńyrlyq áli jalbaǵaı tonyn jalpyldatyp qalar emes. Qaıran Abaıdyń ótken ǵasyrdaǵy «…sóz túzeldi tyńdaýshy sen de túzel!» dep, salǵan janaıqaıy áli Shyńǵystaýda jańǵyryp, bizge áli jetpeı júr me qalaı?

Tól mádenıetimizdiń aınymastan úzdiksiz damýyn qamtamasyz etý kerek deseńiz «kúl astyndaǵy qordaı» saqtalýy tıis mádenı zańdylyqtar men qaǵıdalardy anyqtap alǵanda ǵana ulttyq mádenı damýymyz soǵan oraılas baǵyttalyp, rettelip otyrary sózsiz. Osy oraıda, Týrkııanyń ótken ǵasyrdaǵy ataqty ultshyl jazýshysy Peıamı Safa «ótkenin umytatyndaı jady joq, keleshegin qııaldaıtyndaı jany joq, armansyz, úmitsiz ult úshin tarıh kerýeninde oryn joq», deıdi [9]. Sirá, mádenıet ulttyq bolmysty anyqtaıtyn «Men» sýbstanııaǵa óz boıaýy nárimen sıpat berip otyratyn eń negizgi uıytqy kúsh. Ol «menniń» ómir súrýiniń eń basty sharty.

Tereń oılaý ana tildiń damýyna yqpal etetindigi sııaqty, ana tildi qoldaný da tereń oı men tunyq pikirlerdi jaratýdyń altyn besigi. Iaǵnı Gýmboldtyń aıtqanyndaı, ǵylym men fılosofııada alǵa basý jaratýshy kúshke ıe bolý tek ana tilimen tabysyp, úndese bilýge baılanysty, Ana tildegi «jaratylǵan álemdi» basqa álemge jetkizý tárjimalaý úshin «basqa tildi» qoldanamyz. Sondyqtan ásirese fılosofııadaǵy uǵymdardy ana tilimizden týletýge mán berý erkin oılaý kóziniń ashylýyna,, tarıhı sanadaǵy oı jelileriniń jańǵyrýyna, negizgi dúnıetanymdyq kúretamyrlarmen baılanysty nyǵaıýyna yqpal etedi. Ana tili bilim berý jáne ǵylym tili bolǵanda ǵana damyp, jandanady. Osy salalarda ana tili qoldanylmaıtyn qoǵamda deni durys oı ıeleriniń shyǵýy da ekitalaı. Sondyqtan jańa, erkin eldiń qoǵamdyq sanasyndaǵy serpilistiń júzege asýy úshin oǵan tek sol ulttyń fılosofııasy oı júıesi yqpal etip, erteńine esik asha alady.

Fılosofııa degen aqıqatty izdeý jolynyń júzdegen jyldyq tarıhy men onyń ótken asýlaryndaǵy pikirler men oılaý tóńiregindegi pikirtalas, túsiný, uǵyný, usyný qalybyna (formasy) kurmetim óte tereń. Biraq adamnyń «menin» óziniń ishinde tynystap sýsyndap otyrǵan mádenıet turǵysynan qaraǵanymyzda «…osy biz nege…» dep bastalatyn ishten shyqqan óksiktiń tek qana psıhologııalyq sebepten ekendigine kúdigim kún ótken saıyn artyp, jamalyp barady. Ulttyq dúnıetanymnyń mánin «basqa til» arqyly dóńgeletý bylaı tursyn, búgingi Batystyq fılosofııalyq oı qalyptarymen aıqyshtaı salýǵa beıimbiz. Tól dúnıetanymyz ben fılosofııamyzdyń aqıqatyna jetý úshin sózsiz Batystyń «bosaǵasynan attatý» kerek degen quldyq oılaý basym. Nege deseniz, kez kelgen «fılosofııa» máselelerin qarastyrýda, Batys kózqarasy turǵysynan tyrysyp baǵyp tyrashtanamyz aı kelip… Eger, fılosofııa jalpy adamzattyń ortaq qazynasy bolsa, oǵan nelikten óz mádenıetimiz turǵysynan úles qospaımyz? Basqasha aıtqanda, «men» degen kategorııanyń máni sol mendi dúnıege ákelgen, tula boıy sútimen, nárimen áldılegen mádenıet arqyly ashylatyn bolsa, onda adamzattyń ortaq enshisindegi fılosofııaǵa nelikten «ózindik men» arqyly úles qosa almaımyz?

Iá, «fılosofııany» biz qalyptastyrǵan joqpyz. Daıyn túrinde aldyq. Alǵanda da mıras-amanat retinde alǵan sııaqtymyz. Áý bastan aq amanatqa qııanat júrmeıtini belgili emes pe?! Sondyqtan fılosofııany tek batystyq qundylyqtardy tańbalaǵan uǵymdar arqyly oqyp,oqytýǵa mindettisiń. Biraq kóp emes sál ǵana oılanyp kórseń osyndaı «amanat qalybynyń» tarıhı damýy onsha alysta emes eken. Ári ketse bir-bir jarym ǵasyr shamasy. Sonymen fılosofııany oqyp júrmiz. Zorlyq, qysym jasaǵan eshkim joq, óz erkimizben, qalaýymyzben oqyp júrmiz. Biraq «fılosof» bolýym úshin Batystyń oılaý júıesi men kózqarasy sheńberinen aspaı olarǵa «jaǵynyp», «syny men sanaǵynan» ótkende ǵana «naǵyz fılosof» degen atqa laıyq bolady ekenmin.

«Atyń shyqpasa jer órte» degen qazaqtyń urpaǵymyz ǵoı. О́z jeriń oı-ormanyńdy, mádenı qundylyqtaryńdy «órtep», ony qaıta «sóndirý» úshin Batystyq ólshemdermen sý búrkip, jalbaǵaı tonyńdy jalpyldatyp, tól «mádenıtińe, ultyńa qyzmet etip júrmin dep jar salsań», sharýa bitip jatyr eken-aý.

Biraq búgin óz bolmysyńnyń ornyn izdep, oılanatyn bolsań, Batysqa, «oı-ormanǵa» jaǵynyp, qabaǵyn ańdyp, «birdeńe» dámetip, telmiretin qoǵamnyń emes, egemendi eńseli Qazaq degen qoǵamnyń ókili retinde «óz sózim ózimdiki, qalaǵan alsyn» degen Abaıdyń sarynyna salyp, «mádenıetimizdiń keń jazırasyna» oralý shart. О́ıtkeni, qazaqtyń «balalyq shaǵy» ótti. Endi sanaly, jaýapkershilikti talap etetin egemendiktiń, eldiktiń talaptary men júgine saı «bolmystyq mándi» ózgertý qajettigin ózińniń belgili bir ulttyń, mádenıettiń ókili retinde qoǵamdaǵy, álemdegi ornyńdy jaýapqa tartqanda ǵana sezinesiń. Bul — ózimizdi-ózimiz retinde tanyp, tanytýdyń arnaly joly men ózekti de ónegeli mádenıetimizdiń penzentterinen sarǵaıa kútken erteńine degen úmitiniń aqtalýy men óz bolmysynyń saqtalýynyń eń basty sharty. Bul psıhologııalyq qaıǵyrýdyń kózi qandaı da bir qoǵamnyń, mádenıettiń dástúrli dúnıetanymyndaǵy ustyndarynyń ózindik ereksheligi bar ekendigi jáne ony tez arada anyqtaýdyń jolyn qarastyrý kerektigi. Osy erekshelikter men ustyndardy saqtaı otyryp, fılosofııaǵa arqa súıegende ǵana ózindik ulttyq fılosofııa jasaǵanymyz. Deı turǵanmen, «búgingi fılosofııalyq túsinigimizben» muny júzege asyrý ońaı sharýa emes sııaqty. Nege deseńiz, qoǵamymyz formasy jaǵynan «erkindik alǵanymen» (Erkindik tabıǵaty boıynsha «bireýden» alynbaıdy, erkindiktiń de quldyqtyń da negizgi sebebi men kaınar kózi rýh, sana) onyń mazmundyq jaǵy aqyl-oı, sana, oılaý júıemiz ben qalpymyz ózgerdi deý ázirge qıyndaý. Degenmen elimizdiń egemendiginiń asýlaryndaǵy belesterge kóz jiberseńiz, «qoǵamdyq mazmunnyń» silkinip kele jatqanyn baıqaýǵa bolady. Osy belestegi qazaqsha fılosofııalyq tolǵaýlardyń kóbeıýi de kóńilge medet deı turǵanmen, áli de bolsa, erkin oılaýǵa, táýelsiz kádimgi «qazaqsha» oılaýǵa muqtajbyz. Erkin oılaýdy fılosofııanyń ótkeni men búgingi búkil murasyn joqqa shyǵarý nemese oǵan karsylyq retinde uǵynbaýymyz kerek. О́ıtkeni, bul jaǵdaıda erkindik kerisinshe quldyqqa aınalýy múmkin. Erkindik óz álemimimdi tarıhı jasampazdyqpen úndestikte uǵynyp, túısinip qorytý arqyly qamtamasyz etiledi.

Adam adamnan úırenedi, adamnyń kúni adammen. Adamnan adamnyń artyq kemi joq. Bir-birinen ala otyryp, bere de biledi. Olardyń álemi tirshilik ortasy bir. Bul ortaq dúnıe ártúrli mádenıetterdiń arasyndaǵy qarym-qatynastarǵa jol ashady. Fılosof tirshiliginiń negizin de osy ortaq dúnıeden alady. Ortaq dúnıede ártúrli «álemder» mádenıetter, jeke adamdardy ortaq etip nemese ajyratyp turatyn erekshelikterdiń aqıqatyna jetkende ǵana óz bolmysyńdy, ulttyq «menińdi» tanısyń. Sondyqtan biz úshin qaı mádenıet muhıtyna jatatynymyz, qaı qoǵammen týys-enshiles ekenimiz, qaı tilde, qandaı dilde oılap, tolǵanatymyzdy, sóıleıtinimizdi jalpy, mádenıet-anamyzdyń bolashaǵyn ańyqtaý men mánine jetý maqsaty ony tarıh-atamyzdyń úsh kezeńimen (ótkeni, búgini men erteńin) tutastyqta, úndestire alǵanda ǵana aıqyndala túsedi. Buǵan qosa, qazirgi «globalızm, naryqtyq ekonomıka men ashyq qoǵam» aıdarly úsh aıaqty «dóńgelengen dúnıege» ózindik fılosofııańyzdy, ulttyq ekonomıkańyzdy, tól mádenıetińizge negizdelgen ǵylymı, mádenı, dúnıetanymdyq, demokratııalyq aıqyń maqsatty ári nyq tuǵyrly damý strategııańyzdy saılap almastan «aralasyp» ketseńiz (aralasyp ta jatyrmyz) «býdandasqan mádenıet» bylaı tursyn, tarıh kerýeninde «óz bolmysyńnyń jurnaǵyn» kúndiz shammen izdeseń de taba almaı qalýyn yqtımal… [10] Búgingi «amerıkan globalızmi» keshegi kolonıalızmniń shóberesi, ımperıalızmniń nemeresi, «kommýnıstik orys globalızminiń» rýlasy… Mine, keshegi «kommýnızm globalızminen» aman-saý qalǵanyna táýba dep, endi ǵana egemendiginiń tizginin qolyna alyp, kóshin túzep jatqan biz úshin osyndaı «yqtımaldardy» búginnen kóre almasaq, erteń jylaǵanmen kesh qalamyz. «Kózdiń jasyn kóldetýdiń, búgindi erteńmen baılanystyra almaı tekke otyrýdyń balalyq ekendigin» keshegi qazaqtyń mańdaıyndaǵy asyldary men sháıtteri urpaqtaryna amanat etip aıtyp ketpep pe edi?

Búgin keıbir áriptesterden qaı qoǵam úshin ǵylym jasap jatyrsyń dep surasań, «qoǵamyńdy bilmeımin, ǵylym, ǵylym úshin jasalýy kerek», dep tez jaýabyn bere salady. Árıne jaýaby men túsinigi joqtardan qorqý kerek, sondyqtan bularǵa qurmetimiz tereń. Qazaq mádenıetiniń «asqan ınternaıonaldyq, kosmopolıttik ári gýmanıstik salt-sanadaǵy» búgingi keıbir ókilderi ǵylymdy, ǵylymdy qutqarý úshin jasasa, fılosofııany da búkil adamzatty qutqarý úshin jasaıdy eken.

Menińshe, álemdik deńgeıdegi ǵylymǵa, fılosofııaǵa úles qosý úshin «ózindik qyryń men meniń» mańyzdy. Sol «mendi» sıpattaıtyn, anyqtaıtyn ólshem mádenıet emes pe eken? Osy baǵytta ulttyq fılosofııa tóńireginde táı-táı basqan jas zertteýshilerimizdiń izdenisteri oı salyp, úıretip, úmitińdi ushtaı túsedi. Fılosofııany ǵylymǵa aınaldyryp jiberýden góri, onda «aqıqat jolynda táı-táı basý» kemistik emes, árıne. Osyndaıda, «…eń paıdaly ǵylym qoǵamnyń ıgiligi úshin jasalǵan ǵylym» degen paıǵambarymyzdyń sózi eske orala beredi.

О́z mádenıetiniń úsh ýaqyt ishindegi kúretamyrlaryn, oı-pikir qazynalarynan turatyn dástúrli arnalarynyń izin, tula boıyn tutastaı kóktep ótetin júıeli qalybyn taýyp, qaıta jańǵyrta biletin ony búgingi belesinen, úmiti men asqarynan bolashaǵyna jeteleıtin jol kórsete biletin adam ǵana «naǵyz fılosof» bolýy kerek. Bul ataqty «batystyq nemese basqa» ekzamenatorlar emes, sol mádenıettiń jańǵyrýy, erkindiktiń baıandalyǵy men ulttyq qundylyqtardyń jandylyǵy ǵana bere alar. Degenmen búgingi naǵyz fılosoftarǵa da erteńgi tarıhymyz ǵana ádil baǵasyn bere alady.

Pendelik pikirimiz boıynsha, fılosof mádenıetiniń tili arqyly ózin tanytyp, aıan-baıan ete alady. Ol tili arqyly sol mádenıetti, ýaqytty ashyp kórsetedi. Onyń tiliniń mazmuny men máni mádenı ustyndardan, qoǵamdyq ahýaldan, adam men dástúrden bastaý alyp bolashaqqa baǵyttalǵan, sanany serpilter oı qońyraýlarmen toltyrylsa, sonda ǵana ondaı fılosofııany ulttyq fılosofııa dep qaraýǵa bolady. О́ıtkeni, osyndaı fılosofııa ǵana ózimizdi «basqanyń kózimen» emes, basqany, qorshaǵan ortamyzdy «ózimizdiń kózimizben» tanýǵa múmkindik beredi dep oılaımyn. Buǵan qosa, syrt kózge qalaı kórinetinimizdi, syrt kózdiń bizdi qalaı kóretinin de bilýimiz kerektigin este saqtaǵan jón.

Fılosofııa mádenıetke negizdelip, ulttyq bolmysty somdaǵanda ǵana ulttyq fılosofııa bola alady degenge keıbireýler mıyǵynan kúlýi múmkin. Menińshe, «basqanyń» aıtqanyn toty qustaı jattap, saıraǵannan góri Abaısha «óz sózim ózimdiki» degen áldeqaıda artyq. «Abaıdan basqa kimimiz bar» dep ósken urpaqqa, mádenıet álemindegi tól qundylyqtaryn ashyp kórsetý úshin qaıta aınalyp Abaıǵa soǵa berýimizdiń belgili sebepteri de bar. Ol da Muhtardyń dástúrli túrkilik dúnıetanymymyzdan súzip alǵan «garmonııalyq, ıkldyq oılaý júıesi» — «kommýnıstik globalızmnen» ulttyq bolmysty qorǵaý maqsatynda jańǵyrtyp ketken joly, ádisi bolatyn. Mádenıet turǵysynan qaraǵanda «Tarıhı Abaı» men «Muhtardyń Abaıy» mańyzdy taqyryp, sondyqtan ony taǵy birde óz aldyna qarastyra jatarmyz.

Taǵy da Abaısha aıtatyn bolsaq, «osy bizdiń qazaqtyń» «týǵan jer ystyq», «anamnyń aıaýly alaqany ystyq» degen sııaqty «ystyqtardy» jany súıedi. Biraq nege ekenin qaıdam, sol qoǵamnyń, mádenıettiń, dástúrdiń, tildiń fılosofııasymen sol «ystyqtardy» somdaýǵa kelgende usqynymyz quryp, Abaıdyń «nurly aqylymen» emes, «úsigen», sál jumsartyńqyrap aıtar bolsaq, «sýyq aqylmen» byldyrlatyp ala jóneletinimiz bar. Maǵan bul kúıimiz, mádenıetimizge jasaǵan qııanat sııaqty kórinedi. Anadan ystyq kim bar? Esh oılanbastan mádenıet-anamyzǵa «syrttaǵylardyń» basqan tańbasyn sol qalpynda «sharttanǵan surqymyzben» basa salamyz. Oǵan «júregimiz» de selt etpeıdi. Áı, bátshaǵar fılosofııa «júrekpen» emes, «aqylmen» jasalady deýshiler tabylar, árıne. Tarıhı sanamyzda «júrekpen terbelip» somdalmaǵan, qanaǵattanbaǵan fılosofııa jasaýdyń mádenıetimizge de bolmysymyzǵa da óte qaýiptiekenin ótken «jetpis jyldyq» tarıh synynan kórgen joqpyz ba? Endigi jerde Farabıdiń «belsendi sanasy (faal aqyl)» Balasaǵunnyń, Iúgnekıdiń, Iasaýıdiń «kóńil kózi (basırat)», Abaıdyń «nurly aqyly (taza júrek)», Shákárimniń «júrek kózi» arqyly jetimsiregen óz álemimizdi «ysytyp» kóreıik te. Osy «ystyq fılosofııa» ǵana tól fılosofııamyzdy jańǵyrtyp, álemdik fılosofııa arnasyna, jalpyadamzattyq oılaý qoryna ózindik úles qosa alady. Sonda ǵana «seni tanyp» qurmetteı alady.

Búgingi tańda qaǵanaǵy qarq bolyp otyrǵan, tórt qubylasy túgel fılosofııalyq oılaý júıesi joq, bar bolsa da qalyptasý ústinde. Ár mádenıet basqalardan óziniń «joǵyń» izdeýde. Sen ózinde bardy kórsete almasań nemese tyryspasań, «basqaǵa» jaǵynamyn, «naǵyz fılosof» bolamyn dep «jaıdaqtatýyńdy» shektemeseń eshkimge keregiń joq. Ol senen óz joǵyn kútedi ári úmittenip te otyr. О́ıtkeni olar búgingi tańdaǵy erik, jiger, erkindik, moral, adamgershilik sııaqty jutańsyp otyrǵan jalpyadamzattyq qundylyqtardy qunarlandyratyn syrly da jandy oı ushqyndaryn, seniń dástúrli túrkilik dúnıtanymyńdaǵy erekshelikter men ustyndaryńnan kútedi. Mine biz osy qundylyqtarymyzǵa ulasyp, úndesip, sol álemniń bel ortasynda jandy adam retinde úılese alatyn bolsaq ystyq fılosofııalyq oılaý negizine oralǵanymyz. Qoryta kele, til jáne oılaýdyń tazalyǵyn qamtamasyz etý tól mádenıetimizdi ekologııalyq kirlenýden arylýy men túleýine yqpal etetin qam-qareket sonymen qatar dilińdi alyp shyǵatyn jelken. Qorshaǵan ortany, álemdi, ózimizdi, tarıhymyzdy basqanyń tilimen, kózimen, oı-qalyby terezesimen emes, «qazaqy qazanymyzben» qaınatyp kórýge, tanýǵa tyrysqanda ǵana tól tarıhy bar mádenıeti bar, egemendi eli bar «men» dep aýyz toltyryp aıta alatynymyzdy álemdik tájirıbe aıǵaqtaıdy.

Eger biz búgin mádenıetimiz úshin jaýapkershilik sezinip, qaıǵyra bilsek, ol da erteńimizdiń urpaǵyn oılaǵanymyzdan degen oıymdy jınaqtaı kele «qaıtsek óz mádenıetimizdi» tolyqqandy tasýshy bola alamyz nemese «meniń búginge tasyp, álemdegi ornymdy kórsetip otyrǵan mádenıet-anamyzdy qalaı saqtaı alamyz» degen qaýipten týǵan oıymyzdyń oıy-qyryn aǵaıyn ózi tarta jatar demekpin.

PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER

1.     Kösoğlu N. Küreselleşme ve Milli Hayat. İstanbul 2002. Ötüken Yay. s.121.

2.     Wa Urestein İ. Kültür, Küreselleşme ve Dünya Sistemi. Ankara 1998, s.124.

3.     Hannerz U. Kültür, Küreselleşme ve Dünya Sistemi. Ankara 1998, s.140.

4.     Kösoğlu N. a.a.e., s.123.

5.     Korkut Tuna, Batı Yayılmacılığı, Küreselleşme ve Son Lokmalar: Milli Ahlak Meselesi Milli Kültürler ve Küreselleşme. Konya, 1998. s.142-143.

6.     Necmettin Tozlu. Batı’da ve Doğu’da insan Anlayışı, Felsefe Dünyası, sayı 27. s.8-37. Ankara, 1998.

7.     Yıldırım M. ‘Toplumsal Ben’in oluşmasında ‘Öteki’ ve Kültürün’ Yeri. s.54-58

8.     Timuçin A. Yabancılaşma Sorumuna Genel bir Bakış. s.16-23. Felsefe Dünyası. Sayı 5, Ankara 1992.

Dosaı Kenjetaı

http://mazhab.kz/kk/maqalalar/galymdar-minberi/dosai-kenjetai/jahandanu-jane-ulttyq-madeniet-2625/