مادەنيەت
جامبىلدىڭ نارتاي بەكەجانوۆقا سىيلاعان دومبىراسى قايدا ساقتاۋلى?
فوتو: weproject.media
ءار قازاقتىڭ ۇيىندە قۇراننان كەيىن ءىلۋلى تۇراتىن بىر بۇيىم بولسا, ول – دومبىرا. كونە كەزەڭنىڭ كۇمبىرى ىسپەتتى قوس ىشەكتى, توعىز پەرنەلى قاسيەتتى اسپاپ جايلى دەرەك كوپ, اڭىز-اڭگىمە جەتكىلىكتى. بۇل تۋراسىندا تاريح نە دەيدى جانە وبلىستا ەڭ كونە دومبىرا قايدا ساقتاۋلى? تاقىرىپتى كەڭىنەن تارقاتساق.
«اقساق قۇلانداعى» اقيقات
تاريحقا كوز جۇگىرتسەك, دومبىرا كەشەدەن بۇگىنگە جەتىپ, بۇگىننەن بولاشاققا جول تارتىپ كەلەدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىر پاراسى ونى تاس داۋىرىندە پايدا بولۋى مۇمكىن دەگەن پىكىردە. بۇعان حورەزم ماڭىنان تابىلعان دومبىرا اسپابىنا كەلىڭكىرەيتىن قۇرالدىڭ جارتاستاعى سۋرەتى سەبەپ. ارحەولوگ كەمەل اقىشەۆ دەرەككوزدەردە دومبىرانىڭ جاسىن شامامەن مىس داۋىرىنە وتەر تۇس دەپ بولجاعان, ياعني سودان بەرگى ۋاقىتتى ەسەپتەپ قاراعاندا دومبىرانىڭ كەم دەگەندە 6 مىڭ جىلدىق تاريحى بار. 2008 جىلى بۇل پايىمدى تولىق دالەلدەيتىن ارتەفاكت تابىلدى. تۇرىك بابالار V عاسىردا قولىنا ۇستاپ كۇي تولعاعان ابىز دومبىرا التاي تاۋىنىڭ سىرلى ۇڭگىرىنەن قازىپ الىنعان. بۇل – الەمدەگى شەرتپە ساز اسپابىنىڭ ەڭ كونەسى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا, ىشەكتى اسپاپتار تەك ح عاسىردان بەرى كەڭ قولدانىستا بولعان. ال, التايدان تابىلعان دومبىرا باقانداي 5 عاسىر ەسكى. ءبىر دەرەكتە ءۇش مىڭ, ال ءبىر دەرەككوزدەردە بەس مىڭ جىلدىق تاريحى بار دەپ جۇرگەن دومبىرا جايلى سىر مۇنىمەن بىتپەيدى.
اۋەلدە دومبىرا ءۇش ىشەكتى, بىتەۋ بولعان. ونىڭ ءۇش ىشەگىنىڭ بىرەۋىنىڭ تاعىلماۋى مىنا ءبىر اڭىزبەن بايلانىسادى. قاھارلى قاعان ۇلىنىڭ ءولىمىن كىمدە-كىم ەستىرتەتىن بولسا, كومەكەيىنە قايناپ تۇرعان قورعاسىن قۇيۋدى بۇيىرادى. ەشكىمنىڭ جۇرەگى داۋالاماي تۇرعاندا دومبىراشى كەلىپ «اقساق قۇلان» كۇيىمەن ەستىرتەدى. ەكى كوزىنەن جاس اعا تىڭداعان قاھارلى قاعان «قۇي مىنانىڭ كومەيىنە!» دەپ بۇيىرادى. دومبىراشى ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ, «دات تاقسىر! مەن ەمەس, مىنا دومبىرا عوي سىزگە ەستىرتكەن» دەگەن. «ولاي بولسا, دومبىرانىڭ شاناعىنا قۇي, قورعاسىندى!» دەيدى قاعان. بۇل – جوشى قاعان داۋىرىندەگى وقيعا. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزداعى ءحىىى عاسىردىڭ باسى. دالىرەك ايتقاندا, 1220-1227 جىلدار شاماسى. وسىعان قاراپ, «اقساق قۇلان» كۇي اڭىزى تاريحي شىندىقتىڭ ايشىقتى اقپارىن بىزگە جەتكىزىپ تۇر دەۋگە بولادى.
جەتىاساردان كونە جادىگەر تابىلعان
بىرەر جىل بۇرىن قىزىلوردالىق ارحەولوگ ءازىلحان تاجەكەەۆ سىر وڭىرىندەگى جەتىاسار قالاشىعىنان كەزىندە تابىلعان قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپابى – دومبىراعا ۇقسايتىن كونە جادىگەر تۋرالى جاريا ەتكەن بولاتىن.
– 1973 جىلى قىزىلوردا وبلىسى اۋماعىندا حورەزم ەكسپەديتسياسى ارنايى زەرتتەۋ شارالارىن جۇرگىزدى. سول جۇمىستار بارىسىندا جەتىاسار قالاشىعىندا دا قاجەتتى شارالار اتقارىلدى. اتالعان شارا بارىسىندا دومبىراعا ۇقسايتىن دۇنيە كوزگە تۇسكەن. ارحيۆتە قاجەتتى مالىمەتتەرگە كوز سالىپ وتىرعان ساتتە ونىڭ دومبىراعا ۇقسايتىنى نازارىمدى اۋداردى. اسپاپتا قاسقىردىڭ سۋرەتى ويىلىپ سالىنعان. قازاق شەرتەر مەن دومبىرانىڭ قوسىندىسىن قوسساز دەپ اتايدى. تابىلعان اسپاپتىڭ ۇزىندىعى – 65 سانتيمەتر. دەمەك, بۇل اسپاپ قوسساز دومبىرا بولۋى مۇمكىن جانە ونىڭ ەجەلگى تۇرلەرى بولعانىن دالەلدەيدى. اسپاپ ءبىزدىڭ زامانداعى ءتورتىنشى عاسىرعا جاتادى. ەگەر وسى دەرەكتى ناقتىلاي الساق, سىر وڭىرىندە دومبىرانىڭ ەجەلگى نۇسقاسى تابىلدى دەگەن ءسوز. ونى بابادومبىرا اتاۋعا نەگىز بار, – دەيدى قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا ۋنيۆەرسيتەتىنىӊ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىӊ اعا وقىتۋشىسى, «ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىӊ جەتەكشىسى, PhD دوكتورانتى ءازىلحان تاجەكەەۆ.
اڭگىمە بارىسىندا ارحەولوگ دومبىرانى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىنا سەرپىن بەرىلگەنىمەن ءبولىستى. جاقىندا جۇزەگە اسقان باستاما كوپ ۇزاماي ناتيجە بەرەرى انىق.
جامبىل سىيلاعان دومبىرا
تاريحتان سىر شەرتەتىن ەرەكشە تارتۋ قازىر وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىندە ساقتاۋلى. مۋزەيدىڭ باس قور ساقتاۋشىسى امانكۇل دۇيسەنبايقىزى بۇل جىر الىبى جامبىلدىڭ نار تۇلعالى نارتاي بەكەجانوۆقا دەگەن ىقىلاسى ەكەنىن ايتادى. ەكى الىپتىڭ ساۋساعىنىڭ ءىزى قالعان دومبىرانى مۋزەي قورىنا 1974 جىلى شيەلى اۋدانى بايگەقۇم اۋىلىنىڭ تۇرعىنى ءالايدار ەمبەرگەنوۆ تابىستاعان. 1934 جىلى الماتىدا وتكەن قازاقتىڭ ءۇش جۇزگە جۋىق تاڭداۋلى اقىن, ءانشى-كۇيشى, جىرشى-جىراۋلارى جيىلعان حالىق ونەرپازدارىنىڭ ءبىرىنشى سلەتىنە قاتىسقاننان كەيىن نارتاي اقىننىڭ ەسىمى شارتاراپقا جايىلادى. 1936 جىلى ول ماسكەۋدە وتكەن قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ العاشقى ونكۇندىگىنە قاتىسادى. ونكۇندىكتى جىر الىبى جامبىل اشىپتى. ال, 1949 جىلى ماسكەۋدە وتكەن ەكىنشى ونكۇندىكتىڭ شىمىلدىعىن اشۋ ءىلياس وماروۆتىڭ ۇسىنىسىمەن نارتايعا ۇسىنىلىپتى.
«و, نارتاي,
شەشەن تاڭداي,
قاسقا ماڭداي,
اۋزىڭنان شىققان ءسوزىڭ شەكەر بالداي» دەپ وزىنە دە, ونەرىنە دە ۇلكەن قۇرمەت بىلدىرگەن ەكەن. 1939 جىلى جامبىل نارتايعا دومبىرانىڭ جاقتاۋىنا «بەكەجانوۆ» دەپ جازدىرىپ, ەستەلىككە سىيعا تارتقان. تاريحي جادىگەردى تۇرعىندار جاقىندا وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىندە وتكەن «سىردىڭ التىن دومبىراسى» كورمەسىنەن تاماشالاپ, كۇمبىرلى كۇيلەرمەن سۋسىنداي الدى.
قيلى كەزەڭدەردەن امان-ساۋ جەتكەن دومبىرا الاش ازاماتى ءۇشىن قاشاندا قادىرلى, قاسيەتتى, كيەلى. ونى قولىنا العان ءاربىر قازاق تاريحپەن سىرلاسىپ, بولمىسىن تانيدى, رۋحتانىپ, نامىسىن جاني تۇسەدى.
م.سنادين
