جاڭا ينفەكتسيالاردىڭ تارالۋىن قالاي شەكتەيمىز?

ديسكلەيمەر: بۇل ماتەريال Solutions Journalism in Medicine (SJMED) جوباسى اياسىندا شەشىم جۋرناليستيكاسى جانرىندا دايىندالدى. ماتەريالدا ايتىلعان پىكىرلەر اۆتورلارعا تيەسىلى جانە «ءادىل ءسوز» ءسوز بوستاندىعىن قورعاۋ حالىقارالىق قورىنىڭ, يۋنيسەف-ءتىڭ قازاقستانداعى وكىلدىگىنىڭ, اقش حالىقارالىق دامۋ اگەنتتىگىنىڭ (USAID) رەسمي كوزقاراسىن بىلدىرمەيدءى.

الەم جۇرتشىلىعى كوروناۆيرۋس پاندەمياسىنان ەندى ەس جيا باستاعاندا اتىنان ات ۇركەتىن وزگە اۋرۋلار ۇرەيدى ۇدەتتى. ونىڭ ىشىندە ەبولا ۆيرۋسى, تاياۋ شىعىس رەسپيراتورلىق سيندرومى (MERS) جانە قۇس تۇماۋى سەكىلدى جۇقپالى اۋرۋلار جاھاندىق پروبلەماعا اينالىپ وتىر. جالپى, مۇنداي اۋرۋلاردىڭ جاپپاي سيپات الۋى, الدىمەن, حالىق ساۋلىعى ءۇشىن قاۋىپتى بولسا, ەكىنشىدەن, اۋرۋ اينالدىرعان مەملەكەتتەر, ونىڭ سىرتىندا دۇنيە ءجۇزى ەكونوميكاسى زارداپ شەگەدى.

  اقپارات ساۋاتتىلىعى العا شىقسا…

 1940 جىلدان بەرى الەمدە 300-دەن استام جاڭا جۇقپالى اۋرۋ پايدا بولدى, ونىڭ شامامەن 60 پايىزى جانۋارلاردان جۇعادى. سونىڭ ءبىرى – ەبولا گەمورراگيالىق قىزباسى. العاش رەت كونگو رەسپۋبليكاسىندا 1976 جىلى تىركەلگەنىمەن ەپيدەميانىڭ ەڭ اۋىر كەزەڭى 2014-2016 جىلدار ارالىعىندا ءوتتى. اۋرۋ, اسىرەسە, باتىس افريكادا قاتتى ءورشىپ, 28 مىڭنان استام ادام اۋرۋ جۇقتىرىپ, 11 مىڭداي ادام كوز جۇمدى. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (ددۇ) مۇنى الەمگە ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ دەپ ساناپ, ەپيدەمياعا قارسى كۇرەس قارقىنىن كۇشەيتتى. سوعان قاراماستان, ءولىم-ءجىتىم شەگىنە جەتىپ, افريكا ابدىراپ قالدى. مۇنىڭ باستى سەبەبى مەديتسينالىق رەسۋرستىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ەدى.

ەپيدەميولوگتار MERS كوروناۆيرۋسىن ەبولا قىزباسىنان دا قاۋىپتى دەيدى. MERS – Middle East respiratory syndrome, ياعني تاياۋشىعىستىق رەسپيراتورلىق سيندروم. كەيدە بۇل اتاۋعا «كوروناۆيرۋس» ءسوزى قوسارلانا جۇرەدى. اۋرۋ تۇيەدەن تاراعاندىقتان ونى «تۇيە تۇماۋى» دەپ تە اتايدى. العاش 2012 جىلى ساۋد ارابياسىندا تىركەلىپ, ىندەت ادامعا دا جۇقتى. قۇس تۇماۋى دا الەمدەگى ەپيزووتيالىق جاعدايدى كۇردەلەندىرىپ وتىر.

ۆيرۋسولوگ عالىم مايكل ولدستوۋن «الەم ەلدەرىندەگى ۆيرۋستار مەن ەپيدەميالار» تاقىرىبىندا كىتاپ جازىپ, ۆيرۋستاردىڭ تسيكلىن الدىن الا بولجاۋعا بولادى دەيدى. ول ۆيرۋسولوگتار, يممۋنولوگتار جانە مەديتسينا ماماندارىمەن سۇحباتتا جۇقپالى اۋرۋلارمەن, وبا, ەبولا, ايتۆ, MERS كوروناۆيرۋسى سەكىلدى ۆيرۋستارمەن كۇرەس تاقىرىبىن تارقاتقان.

عالىمنىڭ ايتۋىنشا, لاسسا بەزگەگى, ەبولا جانە حانتاۆيرۋس ۆيرۋستارى – ولىمگە سوقتىراتىن جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ قوزدىرعىشتارى. ولارعا ورتاق نارسە – گەمورراگيالىق قىزبا تۋدىرادى. وسى ۆيرۋستاردى جۇقتىرعان كەزدە ناۋقاستىڭ ۇساق قان تامىرلارى جارىلىپ, قان وكپە قۋىسىنا, جۇرەكتەگى پەريكارد قۋىسىنا, بۇيرەككە قۇيىلىپ, ولىمگە اكەلەدى. ول ۆيرۋس 5 ءتۇرلى جولمەن پايدا بولاتىنىن تىلگە تيەك ەتكەن.

«بىرىنشىدەن, ۆيرۋس ءوزىنىڭ گەنەتيكالىق ماتەريالىنداعى وزگەرىستەر ارقىلى ۆيرۋلەنتتىگىن (جۇقتىرۋ قابىلەتىن) ارتتىرادى. بۇعان ۆيرۋستىق گەندەردىڭ اسسورتيمەنتى, ۆيرۋستىق گەندەردىڭ بىرەۋىنىڭ مۋتاتسياسى جاتادى. تاعى ءبىر جولى – رەكومبيناتسيا. وسىلايشا ۆيرۋستا جاڭا شتامم قالىپتاسادى. ەكىنشىدەن, ناۋقاس ءالسىز بولسا, اعزا وسالدىق تانىتادى. ۆيرۋس جۇقتىرۋدىڭ تاعى ءبىر جولى – جانۋارلارمەن بايلانىس. جاڭادان سيپاتتالعان ۆيرۋستاردىڭ ءتورتىنشى كوزى جاڭا بيومەديتسينالىق جانە زەرتتەۋ ادىستەرىنىڭ دامۋى مەن پايدا بولۋىنا بايلانىستى اشىلعان ۆيرۋستاردىڭ كوبەيۋى. سوڭعىسى – جاڭا ينفەكتسيالاردىڭ اياقاستى پايدا بولۋى. ماسەلەن, ەبولانى 13 ادام جۇقتىرىپ ۇلگەرگەندە عانا انىقتاۋ مۇمكىن بولعان. افريكالىق پاتسيەنتتە بەزگەك پەن سۇزەككە ۇقساس بەلگىلەر بولعان. ناۋقاس ونى اڭ اۋلاي ءجۇرىپ جۇقتىرعان بولۋى مۇمكىن دەلىنگەن. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە, افريكادا ينفەكتسيا ولگەن ادامنىڭ دەنەسىن ۇستاپ كورگەننەن تەز تارالعان. وقشاۋلانعان ناۋقاستار دارىگەرلەرگە جۇقتىرىپ, سالدارىنان باستاپقى جۇقتىرعان 315 ادامنىڭ 244-ءى ءولىم قۇشقان. ۋاقىت وتە ول تۋريستەرگە اسەر ەتكەن, – دەپ تارقاتادى ولدستوۋن. عالىم بۇل رەتتە حالىقتىڭ اقپارات ساۋاتتىلىعىنىڭ ماڭىزىن ايشىقتايدى.

الەمدىك تاجىريبەگە كوز سالساق, ەبولا, MERS جانە قۇس تۇماۋىنىڭ ءورشۋى دەنساۋلىققا, ەكونوميكاعا جانە قوعامعا اۋىر زاردابىن اكەلدى. مىسالى, ەبولا ەپيدەمياسى افريكاداعى ەكونوميكا مەن تۋريزم سالاسى ءۇشىن ۇلكەن سوققى بولدى.  

                                      فوتو: zdorovieinform.ru

قۇس تۇماۋى: قازاقستاندىق فەرمەر 2,5 ملرد تەڭگە شىعىنعا باتتى

الەمدى ابىگەرگە سالعان قۇس تۇماۋى قازاقستاندى دا اينالىپ وتكەن جوق. 2016 جىلى وڭتۇستىك قازاقستاندا, 2017 جىلى باتىس قازاقستاندا قۇستاردىڭ ۆيرۋس جۇقتىرعانى انىقتالدى. ميلليونداعان قۇستى جويۋ اۋىل شارۋاشىلىعىنا اۋىرتپالىق اكەلىپ قويماي, فەرمەرلەردىڭ قولىن دا, جولىن دا بايلادى. ازىق-ت ۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر ءتونىپ, ەت پەن جۇمىرتقا باعاسى شارىقتاپ شىعا كەلدى. جاعدايدىڭ ۋشىعۋى كارانتين جاريالاۋعا ءماجبۇر ەتتى. 2020 جىلى قۇس تۇماۋى سالدارىنان سولتۇستىك قازاقستانداعى 5 قۇس فابريكاسىنىڭ 3-ەۋىندە كەلەڭسىزدىك ورىن الىپ, جۇمىسىنا كەسىر ءتيدى.

ەپيدەميادان سوڭ ءوز كۇشىمەن اياققا تۇرعان كاسىپورىننىڭ ءبىرى – «الەكري فيرما» جشس. كارانتين كەزىندە بەلگىلى ءبىر الگوريتمدەردى ساقتاماعاندىقتان   وتەماقىدان قاعىلعان سەرىكتەستىك باسشىسى الەكساندر پريادكو جيىپ-تەرگەن قارجىسىن فابريكانى ساقتاۋعا جۇمساعانىن ايتادى. ول 4 جىل بۇرىن 2,5 ميلليارد تەڭگە تابىسىنان ايىرىلعان.

– ادىلدىك بولمادى. قۇس تۇماۋى بىزگە ءبىرىنشى كەلدى, دايىن ەمەس ەدىك. ال ءبىزدىڭ ۆەتەرينارلىق قىزمەت پەن مەملەكەتتىك قىزمەت دەر كەزىندە قوزعالماي, قالاي ارەكەت ەتۋ كەرەگى جونىندە ۇسىنىس بەرمەدى. رەسمي تۇردە قۇجات سايكەس كەلمەي, سۋبسيديا الا المادىق. وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسى زارداپ شەككەن قۇس فابريكالارىنا 900 ملن تەڭگە بەرگەنىن حابارلادى. بىزگە ودان ءبىر تيىن دا بۇيىرعان جوق. جارتى جىل بويى جيعان-تەرگەن, جوسپارلاعان دۇنيەلەرگە بولىنگەن اقشا ەسەبىنەن كۇن كوردىك. التىنشى ايعا قاراي جالاقى تولەۋ مۇمكىن بولمادى, جالاقىنى 30 پايىزعا قىسقارتتىق, سودان كەيىن  عانا قالپىنا كەلتىردىك. 100-گە جۋىق ادام بار, 20-عا جۋىق قىزمەتكەردى اقىسىز دەمالىسقا جىبەردىك. مۇنداي جاعداي ەندى قايتالانباسا دەيمىز, ول قورقىنىشتى تۇستەي, – دەيدى ول.

2021 جىلدىڭ اياعىنا قاراي كومپانيانىڭ ءىسى العا باسقان. سەرىكتەستەرى ازىق-ت ۇلىك, ۆەتەرينارلىق ءدارى-دارمەكتەرمەن قامتاماسىز ەتىپ كومەكتەسكەن. قۇس فابريكاسى قازىر قالىپتى جۇمىس رەجيمىنە ورالدى.

وسىدان كەيىن زاۋىتتا ينفەكتسيانىڭ الدىن الۋ تاسىلدەرى تۇبەگەيلى وزگەردى. بىرىنشىدەن, قىزمەتكەرلەرگە ارنالعان سانيتارلىق رۇقسات قايتا جاڭارتىلدى. انتيسەپتيكپەن وڭدەۋ ءۇشىن بۇرىككىشى بار تۋننەلدەر ساتىپ الدىق, كولىكتىك دەزبارەردى قايتا قۇردىق. بارلىق قىزمەتكەر قۇس فابريكاسىنا كىرگەندە انتيسەپتيك پايدالانادى, قۇستار دا بولەك كولىكپەن جەتكىزىلىپ, انتيسەپتيكپەن وڭدەلەدى. زاۋىتقا ىستىق جانە سۋىق تۇمان گەنەراتورلارى ساتىپ الىندى, – دەيدى.

سونداي-اق اتالعان قۇس فابريكاسىنىڭ اۋماعىنا بوگدە كولىكتىڭ كىرۋىنە تىيىم سالىنعان. بارلىق كولىك دەزبارەر ارقىلى ءوتۋى كەرەك. قۇراما جەمدى ساتىپ العاندا دا تەرميالىق وڭدەۋ جۇرگىزىلەدى. ەگەر تەرميالىق وڭدەۋ مۇمكىن بولماسا, جەمگە دەزينفەكتسيا قوسپاسى قوسىلادى. جابايى جانە سينانتروپتى قۇستاردى جەم-شوپكە جانە كومپونەنتتەرگە جۋىتپاۋ دا ماڭىزدى.

اشم ۆەتەريناريالىق باقىلاۋ جانە قاداعالاۋ كوميتەتىنىڭ باسقارما باسشىسى ەرلان ەگىمباەۆپەن وسى ماسەلە توڭىرەگىندە تىلدەستىك. باسقارما باسشىسى بەرگەن دەرەككە سايكەس, ءمينيستردىڭ 2014 جىلعى 30 قازانداعى جانە 2015 جىلعى 29 ماۋسىمداعى بۇيرىعىنا سايكەس تۇماۋ جۇققان بارلىق قۇس تاركىلەنىپ, جويىلعان.

– ەلىمىزدەگى بارلىعى 1,971 ملن قۇس باسى تىركەلسە, سونىڭ 97 پايىزى 4 قۇس فابريكاسىنا (سقو – 2, قوستاناي وبلىسى – 1 جانە الماتى وبلىسى – 1) تيەسىلى. 2020 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا جەكە قوسالقى شارۋاشىلىقتارعا, قۇس فابريكالارىنا وتەماقى تولىق بەرىلدى. ەلىمىزدە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت قاراجاتى ەسەبىنەن ارنايى الدىن الۋ ءىس-شارالارى – ۆاكتسيناتسيا جانە دياگنوستيكا جۇرگىزىلەدى. ۆاكتسيناتسيانى جەرگىلىكتى ۆەتەرينارلار كوكتەم مەن كۇزدە اقىسىز جۇرگىزەدى. 2024 جىلدىڭ جوسپارىنا سايكەس قۇس تۇماۋىنىڭ الدىن الۋعا 13,6 ملن ۆاكتسيناتسيا جوسپارلانعان, – دەدى ول.

ال دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى اقمارال ءالنازاروۆا ەلدەگى ەپيدەميولوگيالىق جاعداي تۇراقتى جانە ادامدار  اراسىندا قۇس تۇماۋى تىركەلمەگەنىن مالىمدەگەن.  ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا, بۇگىندەرى بۇل ماسەلە   وزەكتى ەمەس.

قارجى بولسا, ۆاكتسينا وندىرۋدە قيىندىق جوق

اشم بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورى اسلان كەرىمباەۆ قۇس تۇماۋى ورشىگەن جاعدايدا ينستيتۋت ءوز ۆاكتسيناسىن ۇسىنۋعا دايىن, الايدا مەملەكەت ونى قوسىمشا قارجىلاندىرۋى ءتيىس دەيدى.

                فوتو: ينستيتۋتتىڭ جەكە قورىنان

– عالىمدار 2006 جىلى جوعارى پاتوگەندى قۇس تۇماۋىنا قارسى «قازاقستان-15» ۆاكتسيناسىن جاسادى. بۇل ەلىمىزدەگى ەپيزووتولوگيالىق جانە ەپيدەميولوگيالىق جاعدايدىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. 2009 جىلى A/H5N1 تۇماۋىنا قارسى العاش رەت «Kazfluvac» ۆاكتسيناسىن ءوندىرۋ تەحنولوگياسى ازىرلەندى. ۆاكتسينانىڭ كلينيكاعا دەيىنگى جانە كلينيكالىق سىناقتارى جۇرگىزىلدى. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىندە تىركەلگەن. مەملەكەت تاراپىنان سۇرانىس بولماعاندىقتان قازىرگى كەزدە بۇل باعىتتا جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىرعان جوق, – دەيدى ينستيتۋت باسشىسى.

جوعارىدا ءتىزىپ شىققان اۋرۋ تۇرلەرىنە بايلانىستى ەلىمىزدە جاعداي قالىپتى. بىراق الاڭداۋدىڭ ءجونى جوق دەپ ارقانى كەڭگە سالۋعا بولمايدى. سوندىقتان ەبولا ۆيرۋسى, تاياۋ شىعىس رەسپيراتورلىق سيندرومى (MERS), قۇس تۇماۋى جانە باسقا دا اسا قاۋىپتى ينفەكتسيالاردىڭ تارالۋىنا جول بەرمەۋ ماقساتىندا قاجەتتى ءىس-شارالار قابىلدانۋى كەرەك. بۇل تۋرالى قر دسم سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى – باس سانيتار دارىگەر سارحات ساعىنتايقىزى بىلاي دەيدى:

– اتاپ ايتقاندا, ەل اۋماعىنا كەلەتىن (ونىڭ ىشىندە سوڭعى 21 كۇن ىشىندە ەندەميالىق ەلدەرگە بارعان) ادامدارعا مەملەكەتتىك شەكارا ارقىلى بارلىق وتكىزۋ (اۋە, تەمىرجول, تەڭىز جانە اۆتوموبيل) قوسىندارىندا سانيتارلىق-كارانتيندىك باقىلاۋ كۇشەيتىلدى. دەنساۋلىق ساقتاۋ نىساندارىندا دارىلىك زاتتار, جەكە قورعانىش قۇرالدارى جەتكىلىكتى. اسا قاۋىپتى ينفەكتسياسى بار ناۋقاستى قابىلدايتىن مەديتسينالىق ۇيىمدار مەن ينفەكتسيالىق ستاتسيونارلار, زەرتحانالار رەتكە كەلتىرىلدى. بۇل باعىتتا وقۋ-جاتتىعۋلار وتكىزىلىپ, ىندەتكە قارسى ءىس-شارالار پىسىقتالعان.

مينيسترلىك وكىلىنىڭ ايتۋىنشا, ەلىمىزدە ۇدايى مونيتورينگ جۇرگىزىلەدى. قازىر سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق سالادا 600-گە جۋىق مامانعا جۇمىس ورنى قاراستىرىلعان. بىراق سونىڭ 25 پروتسەنتىندە مامان تاپشى.

«ەكزوتيكالىق» اۋرۋلار شەت ەلدەن كەلەدى

م.ايقىمباەۆ اتىنداعى اسا قاۋىپتى ينفەكتسيالار ۇلتتىق عىلىمي ورتالىعىنىڭ باسشىسى, مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى زاۋرەش ءجۇمادىلوۆانىڭ ايتۋىنشا, ورتالىقتا بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك دەڭگەيى جوعارى زەرتحانا بار. ورتالىق پتر سىناق جۇيەسىن ازىرلەۋگە, شىعارۋعا جۇمىلادى. عالىمدار قۇس تۇماۋىن ەمدەۋ جانە ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن بىرقاتار ۆيرۋسقا قارسى پرەپاراتتار مەن ۆاكتسينالار ازىرلەگەن. بۇل پرەپاراتتار (ونىڭ ىشىندە ۆاكتسينالار دا بار) كلينيكاعا دەيىنگى جانە كلينيكالىق سىناقتاردىڭ بارلىق كەزەڭىنەن ءوتىپ, ەلىمىزدىڭ فارماتسەۆتيكالىق نارىعىنا ۇسىنىلعان. ولار ءدارىحانالاردا دا بار. سونىمەن قاتار ەل تۇرعىندارىنىڭ جىل سايىن تۇماۋعا قارسى تەگىن ەكپە قابىلداۋىنا جاعداي جاسالعان. COVID-19 پاندەمياسى كەزىندە جامبىل وبلىسىندا كوروناۆيرۋسقا قارسى ۆاكتسينا شىعاراتىن زاۋىت سالىندى. مۇندا جاڭا ۆاكتسينا جاساپ شىعارۋعا مۇمكىندىك بار.

–  جاڭا ينفەكتسيالاردى شەتەلدىك تۋريستەر, شەت ەلگە بارىپ كەلگەندەر اكەلۋى مۇمكىن. سوندىقتان ساقتىققا ءمان بەرگەن ءجون. شەكارا اسپاس بۇرىن وسى ەلدەردە تارالاتىن, ادامنان ادامعا نەمەسە جانۋاردان ادامعا جۇعۋى مۇمكىن جۇقپالى اۋرۋلار تۋرالى حاباردار بولعانى دۇرىس. بۇعان قوسا مەديتسينالىق قىزمەتكەرلەردىڭ «ەكزوتيكالىق» يمپورتتىق جۇقپالى اۋرۋلارعا قاتىستى ءبىلىمىن شىڭداعانى ءجون. ءبىز تۋريزم قارقىندى دامىعان داۋىردەمىز. جاڭا ينفەكتسيالاردىڭ تارالۋىن شەكتەۋ ءارتۇرلى سالادا كەشەندى ءتاسىلدى قاجەت ەتەدى. ماسەلەن, كەز كەلگەن ەلگە ساياحاتتار الدىندا سول ەلدىڭ ۇلتتىق ۆاكتسينالاۋ كۇنتىزبەسىنىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋعا بولادى. بۇل رەتتە حالىقارالىق مەديتسينالىق تالاپتاردىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋ دا كومەك, – دەيدى زاۋرەش ءجۇمادىلوۆا.

ەستە بولسا, 2020 جىلى دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (ددۇ) يممۋندىق جۇيەنى قالىپتاستىرۋعا ارنالعان عالامدىق كونتسەپتسيا مەن ستراتەگيا ازىرلەدى. سوعان سايكەس ۇيىم بارلىق مەملەكەتتەگى جاۋاپتى ماماندارعا ۆاكتسينالاۋدىڭ جاڭا الگوريتمىن – ۆاكتسينالاۋ كۇنتىزبەسىن ۇسىنعان بولاتىن. مەملەكەتتەر حالىقارالىق قۇجاتتى قاپەرگە الىپ, ارەكەت جاساپ جاتىر, قازاقستان دا پروفيلاكتيكالىق ەكپەنىڭ ۇلتتىق كۇنتىزبەسىن ازىرلەدى. مۇنى ايتۋداعى سەبەپ, كەي مەملەكەت بەلگىلەنگەن ەكپەلەردى كەشىكتىرۋى نەمەسە تۇرعىنداردى تولىق قامتىپ ۇلگەرمەۋى مۇمكىن. وعان حالىق سانى, ساياسي احۋال, ەكونوميكالىق كەلەڭسىزدىك اسەر ەتۋى ىقتيمال. سوندىقتان وسى ماسەلەگە نازار اۋدارعان ءجون.

بۇگىندە دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (ددۇ) ەلدەگى ەپيدەميالىق جاعدايعا قاراماستان 25 ينفەكتسياعا قارسى ۆاكتسينا جۇرگىزۋدى ۇسىنىپ وتىر. ويتكەنى ادام ومىرىنە قاۋىپ توندىرەتىن 30 ينفەكتسيانى ۆاكتسينا كومەگىمەن جەڭۋگە بولادى.

سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق ساراپتاما جانە مونيتورينگ عىلىمي-تاجىريبەلىك ورتالىعىنىڭ جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى زاڭعار تۇرليەۆ حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ دا قاۋىپتى اۋرۋلاردىڭ تارالۋىن باقىلاۋعا سەپ بولاتىنىنا سەنىمدى.

                           فوتو: جەكە قورىنان

– حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ ماڭىزدى مىندەتىنىڭ ءبىرى – اۋرۋدىڭ ءورشۋى تۋرالى جەدەل حابارلاۋ. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (ددۇ) سياقتى ۇيىمداردىڭ ارقاسىندا وزگە ەلدەر ەبولا, MERS جانە قۇس تۇماۋىنىڭ ءورشۋى تۋرالى جىلدام اقپارات الادى. بۇل ولارعا اۋرۋدىڭ ودان ءارى تارالۋىن بولدىرماۋ ءۇشىن ۋاقىتىلى شارا قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەبولانىڭ ءورشۋى كەزىندە ددۇ جانە باسقا حالىقارالىق اگەنتتىكتەر زارداپ شەككەن ەلدەرگە كومەك كورسەتۋ ءۇشىن كوماندالىق ميسسيا ۇيىمداستىرادى. مىسالى, 2014 جىلى باتىس افريكاداعى ەپيدەميا كەزىندە حالىقارالىق مەديتسينالىق توپ پاتسيەنتتەردى ەمدەۋگە, كارانتيندىك شارالاردى ۇيىمداستىرۋعا جانە ۆيرۋستىڭ ودان ءارى تارالۋىن بولدىرماۋعا كومەكتەسكەن ەدى. قۋانىشقا قاراي قازاقستاندا جاعداي قالىپتى. الايدا حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق قاۋىپتى ۆيرۋستارعا قارسى ۆاكتسينا مەن ءدارى-دارمەكتەردى قارجىلاندىرۋعا كومەكتەسەتىنىن ەسكەرۋ قاجەت. ويتكەنى Cەرى (Epidemic Preparedness Innovations كواليتسياسى) سياقتى ەلدەر مەن ۇيىمداردىڭ بىرلەسكەن جوبالارى مەن كۇش-جىگەرى ەبولا مەن MERS ۆاكتسينالارىنىڭ دامۋىن جەدەلدەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. بۇل قۇس تۇماۋىن ەمدەۋدىڭ جاڭا ادىستەرىن زەرتتەۋگە دە قاتىستى, – دەيدى زاڭعار تۇرليەۆ.

ماسەلەنىڭ قانداي شەشىمى بار?

قازاقستان الەمنەن تىسقارى ەمەس. سوندىقتان سىرتتا قانداي دا ءبىر قاۋىپ تۋعاندا ساق وتىرماسا بولمايدى. وتاندىق ينفەكتسيونيستەر وسى ورايدا حالىقتىڭ ساۋاتىن ارتتىراتىن شارالاردىڭ ماڭىزىن جوعارى باعالاپ كەلەدى.

– جۇقپالى اۋرۋلار سالاسىنداعى زەرتتەۋلەرگە قارجى ءبولۋ, قىزمەتكەرلەردى كوبەيتۋ ىقتيمال ىندەتتەردەن مەيلىنشە قورعايدى. اقپاراتتىق كامپانيالاردى دا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردى تارتا وتىرىپ جۇرگىزگەن ءتيىمدى. تەلەمەديتسينا جۇيەسى ۇلكەن كومەك, – دەيدى جوعارى دارەجەلى ينفەكتسيونيست, مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عاليا قابۇلقىزى.

تۋريستەر تاسىمالدايتىن جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ تارالىپ كەتپەۋىنە قر تۋريزم جانە سپورت مينيسترلىگى دە جاۋاپتى. سوندىقتان جاڭا ۆيرۋستاردىڭ تارالۋىن بولدىرماۋ ءۇشىن بىرقاتار شارالاردى قولعا الىپتى. ەلىمىزدە 1200-دەن استام تۋريستىك كومپانيا تىركەلگەن. كوروناۆيرۋس پاندەمياسىنان كەيىن تۋريستىك كومپانيالاردىڭ كليەنتتەرى ءالى كۇنگە ۆيرۋس جۇقتىرىپ الامىن با دەپ ۋايىمدايدى. بۇرىن پايدا بولعان ۆيرۋس اراعا ۋاقىت سالىپ مۋتاتسياعا ۇشىراپ ورالىپ جاتادى. سوندىقتان جۇقپالى دەرتتىڭ دەگەنىن بولعىزباۋدىڭ شەشىمىن ۇزدىكسىز قاراستىرۋ ماڭىزدى. سالا ماماندارى مەن ساراپشىلاردىڭ وي-تۇجىرىمى مەن ۇسىنىستارىنا سۇيەنە وتىرىپ, تومەندەگىدەي شەشىم ۇسىندىق:

ءبىرىنشىسى – كەز كەلگەن ەلگە ساياحاتتار الدىندا سول ەلدىڭ ۇلتتىق ۆاكتسينالاۋ كۇنتىزبەسىنىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋ. م.ايقىمباەۆ اتىنداعى اسا قاۋىپتى ينفەكتسيالار ۇلتتىق عىلىمي ورتالىعىنىڭ باسشىسى, مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى زاۋرەش ءجۇمادىلوۆانىڭ ۇسىنىسى نەگىزىندە حالىقارالىق مەديتسينالىق تالاپتاردىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋ كەزەك كۇتتىرمەيدى.

ەكىنشىسى – اقپاراتتىق كامپانيا. مىسالى, سەررا-لەونەدەگى ەبولانىڭ ءورشۋى ەڭ اۋىر كەزەڭ رەتىندە ايتىلادى. كوپتەگەن حالىقارالىق ۇيىمدار, سونىڭ ىشىندە دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (ددۇ) مەديتسينالىق توپتار مەن رەسۋرستارىن جۇمىلدىرعان. جوعارىدا جازىلعانداي, ساۋد ارابياسىندا MERS ورشىگەندە دە ۇكىمەت كەشەندى جوسپار ءتۇزىپ, قاداعالاۋ شارالارى مەن الدىن الۋعا دەن قويعان. سونداي-اق قازىر دە بۇل ەل دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ جاتىر. الداعى ۋاقىتتا بىزدە دە ۇەۇ-لاردى تارتا وتىرىپ, ينفەكتسيالاردىڭ الدىن الۋ, حالىقتى اقپاراتتاندىرۋعا باعىتتالعان وسى تەكتەس باعدارلامالاردى ىسكە قوسۋدى قاراستىرۋعا بولادى.

ۇشىنشىدەن, اشىق دەرەككوزدەگى مالىمەتتەردە گەرمانيا, ۇلىبريتانيا, نيدەرلاندى, اۆستريا, پولشا, اقش پەن كانادا ەلدەرىندە فيليالى بار «TUI Group», «Thomas Cook», «Expedia, Travelocity» تۋريستىك كومپانيالارى كليەنتتەرگە قاجەتتى كەڭەس بەرەتىنى ايتىلادى. بۇل –  جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ الدىن الۋدا ۇلكەن كومەك. سوندىقتان قازاقستاندا دا تۋريستىك فيرمالار مەن اگەنتتىكتەردىڭ قاجەتتى ۇسىنىم بەرۋىنە دەن قويۋ ماڭىزدى بولماق.

تورتىنشىدەن, قۇس شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن فەرمەرلەر ناقتى كەڭەسكە ءزارۋ. بۇل رەتتە قۇس تۇماۋى كەسەلىن ارتتا قالدىرىپ, اياققا تۇرعان «الەكري» فيرماسىنىڭ قادامى نەگىزگە الىنعانى دۇرىس. ونىڭ ىشىندە كولىكتىك دەزبارەر قۇرۋ, انتيسەپتيكپەن وڭدەۋگە ءمان بەرۋ, جەمدى تەرميالىق وڭدەۋ شارالارى ەسكەرىلۋى ءتيىس.

سوڭعىسى – جۇقپالى اۋرۋلار سالاسىنداعى زەرتتەۋلەرگە باسىمدىق بەرۋ. ول ءۇشىن جۇقپالى اۋرۋلار سالاسىنداعى عىلىمي كادرلاردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ, ونىڭ ىشىندە شەتەلدە تاعىلىمدامادان ءوتۋ باعدارلامالارىنا قاتىستىرعان ءتيىمدى. مىسالى, DAAD جانە باسقا ۇيىمدار شەتەلدىك ماماندار ءۇشىن تاجىريبە الماسۋ مەن تاعىلىمدامادان ءوتۋ باعدارلامالارىن ۇزبەي ۇسىنادى. مۇنداي تاجىريبە الماسۋ الەمدى شارپىپ جاتىرعان جاڭا ينفەكتسيالاردىڭ پايدا بولۋ قاۋپىن سەيىلتۋگە ىقپال ەتەدى.

ءمولدىر سنادين