Álem jańalyqtaryÁleýmet jáne qoǵamJańalyqtar
Jańa ınfekııalardyń taralýyn qalaı shekteımiz?
Dıskleımer: Bul materıal Solutions Journalism in Medicine (SJMED) jobasy aıasynda sheshim jýrnalıstıkasy janrynda daıyndaldy. Materıalda aıtylǵan pikirler avtorlarǵa tıesili jáne «Ádil sóz» sóz bostandyǵyn qorǵaý halyqaralyq qorynyń, IýNISEF-tiń Qazaqstandaǵy ókildiginiń, AQSh halyqaralyq damý agenttiginiń (USAID) resmı kózqarasyn bildirmeıdi.
Álem jurtshylyǵy koronavırýs pandemııasynan endi es jııa bastaǵanda atynan at úrketin ózge aýrýlar úreıdi údetti. Onyń ishinde Ebola vırýsy, Taıaý shyǵys respıratorlyq sındromy (MERS) jáne qus tumaýy sekildi juqpaly aýrýlar jahandyq problemaǵa aınalyp otyr. Jalpy, mundaı aýrýlardyń jappaı sıpat alýy, aldymen, halyq saýlyǵy úshin qaýipti bolsa, ekinshiden, aýrý aınaldyrǵan memleketter, onyń syrtynda dúnıe júzi ekonomıkasy zardap shegedi.
Aqparat saýattylyǵy alǵa shyqsa…
1940 jyldan beri álemde 300-den astam jańa juqpaly aýrý paıda boldy, onyń shamamen 60 paıyzy janýarlardan juǵady. Sonyń biri – Ebola gemorragııalyq qyzbasy. Alǵash ret Kongo Respýblıkasynda 1976 jyly tirkelgenimen epıdemııanyń eń aýyr kezeńi 2014-2016 jyldar aralyǵynda ótti. Aýrý, ásirese, Batys Afrıkada qatty órship, 28 myńnan astam adam aýrý juqtyryp, 11 myńdaı adam kóz jumdy. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy (DDU) muny álemge tónip turǵan qaýip dep sanap, epıdemııaǵa qarsy kúres qarqynyn kúsheıtti. Soǵan qaramastan, ólim-jitim shegine jetip, Afrıka abdyrap qaldy. Munyń basty sebebi medıınalyq resýrstyń jetispeýshiligi edi.
Epıdemıologtar MERS koronavırýsyn Ebola qyzbasynan da qaýipti deıdi. MERS – Middle East respiratory syndrome, ıaǵnı taıaýshyǵystyq respıratorlyq sındrom. Keıde bul ataýǵa «koronavırýs» sózi qosarlana júredi. Aýrý túıeden taraǵandyqtan ony «túıe tumaýy» dep te ataıdy. Alǵash 2012 jyly Saýd Arabııasynda tirkelip, indet adamǵa da juqty. Qus tumaýy da álemdegi epızootııalyq jaǵdaıdy kúrdelendirip otyr.
Vırýsolog ǵalym Maıkl Oldstoýn «Álem elderindegi vırýstar men epıdemııalar» taqyrybynda kitap jazyp, vırýstardyń ıklyn aldyn ala boljaýǵa bolady deıdi. Ol vırýsologtar, ımmýnologtar jáne medıına mamandarymen suhbatta juqpaly aýrýlarmen, oba, Ebola, AITV, MERS koronavırýsy sekildi vırýstarmen kúres taqyrybyn tarqatqan.
Ǵalymnyń aıtýynsha, Lassa bezgegi, Ebola jáne hantavırýs vırýstary – ólimge soqtyratyn juqpaly aýrýlardyń qozdyrǵyshtary. Olarǵa ortaq nárse – gemorragııalyq qyzba týdyrady. Osy vırýstardy juqtyrǵan kezde naýqastyń usaq qan tamyrlary jarylyp, qan ókpe qýysyna, júrektegi perıkard qýysyna, búırekke quıylyp, ólimge ákeledi. Ol vırýs 5 túrli jolmen paıda bolatynyn tilge tıek etken.
«Birinshiden, vırýs óziniń genetıkalyq materıalyndaǵy ózgerister arqyly vırýlenttigin (juqtyrý qabiletin) arttyrady. Buǵan vırýstyq genderdiń assortımenti, vırýstyq genderdiń bireýiniń mýtaııasy jatady. Taǵy bir joly – rekombınaııa. Osylaısha vırýsta jańa shtamm qalyptasady. Ekinshiden, naýqas álsiz bolsa, aǵza osaldyq tanytady. Vırýs juqtyrýdyń taǵy bir joly – janýarlarmen baılanys. Jańadan sıpattalǵan vırýstardyń tórtinshi kózi jańa bıomedıınalyq jáne zertteý ádisteriniń damýy men paıda bolýyna baılanysty ashylǵan vırýstardyń kóbeıýi. Sońǵysy – jańa ınfekııalardyń aıaqasty paıda bolýy. Máselen, Ebolany 13 adam juqtyryp úlgergende ǵana anyqtaý múmkin bolǵan. Afrıkalyq paıentte bezgek pen súzekke uqsas belgiler bolǵan. Naýqas ony ań aýlaı júrip juqtyrǵan bolýy múmkin delingen. Sarapshylardyń pikirinshe, Afrıkada ınfekııa ólgen adamnyń denesin ustap kórgennen tez taralǵan. Oqshaýlanǵan naýqastar dárigerlerge juqtyryp, saldarynan bastapqy juqtyrǵan 315 adamnyń 244-i ólim qushqan. Ýaqyt óte ol týrısterge áser etken, – dep tarqatady Oldstoýn. Ǵalym bul rette halyqtyń aqparat saýattylyǵynyń mańyzyn aıshyqtaıdy.
Álemdik tájirıbege kóz salsaq, Ebola, MERS jáne qus tumaýynyń órshýi densaýlyqqa, ekonomıkaǵa jáne qoǵamǵa aýyr zardabyn ákeldi. Mysaly, Ebola epıdemııasy Afrıkadaǵy ekonomıka men týrızm salasy úshin úlken soqqy boldy.
Foto: zdorovieinform.ru
Qus tumaýy: qazaqstandyq fermer 2,5 mlrd teńge shyǵynǵa batty
Álemdi ábigerge salǵan qus tumaýy Qazaqstandy da aınalyp ótken joq. 2016 jyly Ońtústik Qazaqstanda, 2017 jyly Batys Qazaqstanda qustardyń vırýs juqtyrǵany anyqtaldy. Mıllıondaǵan qusty joıý aýyl sharýashylyǵyna aýyrtpalyq ákelip qoımaı, fermerlerdiń qolyn da, jolyn da baılady. Azyq-túlik qaýipsizdigine qater tónip, et pen jumyrtqa baǵasy sharyqtap shyǵa keldi. Jaǵdaıdyń ýshyǵýy karantın jarııalaýǵa májbúr etti. 2020 jyly qus tumaýy saldarynan Soltústik Qazaqstandaǵy 5 qus fabrıkasynyń 3-eýinde keleńsizdik oryn alyp, jumysyna kesir tıdi.
Epıdemııadan soń óz kúshimen aıaqqa turǵan kásiporynnyń biri – «Alekrı Fırma» JShS. Karantın kezinde belgili bir algorıtmderdi saqtamaǵandyqtan ótemaqydan qaǵylǵan seriktestik basshysy Aleksandr Prıadko jıyp-tergen qarjysyn fabrıkany saqtaýǵa jumsaǵanyn aıtady. Ol 4 jyl buryn 2,5 mıllıard teńge tabysynan aıyrylǵan.
– Ádildik bolmady. Qus tumaýy bizge birinshi keldi, daıyn emes edik. Al bizdiń veterınarlyq qyzmet pen memlekettik qyzmet der kezinde qozǵalmaı, qalaı áreket etý keregi jóninde usynys bermedi. Resmı túrde qujat sáıkes kelmeı, sýbsıdııa ala almadyq. Oblystyq aýyl sharýashylyǵy basqarmasy zardap shekken qus fabrıkalaryna 900 mln teńge bergenin habarlady. Bizge odan bir tıyn da buıyrǵan joq. Jarty jyl boıy jıǵan-tergen, josparlaǵan dúnıelerge bólingen aqsha esebinen kún kórdik. Altynshy aıǵa qaraı jalaqy tóleý múmkin bolmady, jalaqyny 30 paıyzǵa qysqarttyq, sodan keıin ǵana qalpyna keltirdik. 100-ge jýyq adam bar, 20-ǵa jýyq qyzmetkerdi aqysyz demalysqa jiberdik. Mundaı jaǵdaı endi qaıtalanbasa deımiz, ol qorqynyshty tústeı, – deıdi ol.
2021 jyldyń aıaǵyna qaraı kompanııanyń isi alǵa basqan. Seriktesteri azyq-túlik, veterınarlyq dári-dármektermen qamtamasyz etip kómektesken. Qus fabrıkasy qazir qalypty jumys rejımine oraldy.
Osydan keıin zaýytta ınfekııanyń aldyn alý tásilderi túbegeıli ózgerdi. Birinshiden, qyzmetkerlerge arnalǵan sanıtarlyq ruqsat qaıta jańartyldy. Antıseptıkpen óńdeý úshin búrikkishi bar týnnelder satyp aldyq, kóliktik dezbarerdi qaıta qurdyq. Barlyq qyzmetker qus fabrıkasyna kirgende antıseptık paıdalanady, qustar da bólek kólikpen jetkizilip, antıseptıkpen óńdeledi. Zaýytqa ystyq jáne sýyq tuman generatorlary satyp alyndy, – deıdi.
Sondaı-aq atalǵan qus fabrıkasynyń aýmaǵyna bógde kóliktiń kirýine tyıym salynǵan. Barlyq kólik dezbarer arqyly ótýi kerek. Qurama jemdi satyp alǵanda da termııalyq óńdeý júrgiziledi. Eger termııalyq óńdeý múmkin bolmasa, jemge dezınfekııa qospasy qosylady. Jabaıy jáne sınantropty qustardy jem-shópke jáne komponentterge jýytpaý da mańyzdy.
AShM Veterınarııalyq baqylaý jáne qadaǵalaý komıtetiniń basqarma basshysy Erlan Egimbaevpen osy másele tóńireginde tildestik. Basqarma basshysy bergen derekke sáıkes, mınıstrdiń 2014 jylǵy 30 qazandaǵy jáne 2015 jylǵy 29 maýsymdaǵy buıryǵyna sáıkes tumaý juqqan barlyq qus tárkilenip, joıylǵan.
– Elimizdegi barlyǵy 1,971 mln qus basy tirkelse, sonyń 97 paıyzy 4 qus fabrıkasyna (SQO – 2, Qostanaı oblysy – 1 jáne Almaty oblysy – 1) tıesili. 2020 jyldyń qorytyndysy boıynsha jeke qosalqy sharýashylyqtarǵa, qus fabrıkalaryna ótemaqy tolyq berildi. Elimizde respýblıkalyq bıýdjet qarajaty esebinen arnaıy aldyn alý is-sharalary – vakınaııa jáne dıagnostıka júrgiziledi. Vakınaııany jergilikti veterınarlar kóktem men kúzde aqysyz júrgizedi. 2024 jyldyń Josparyna sáıkes qus tumaýynyń aldyn alýǵa 13,6 mln vakınaııa josparlanǵan, – dedi ol.
Qarjy bolsa, vakına óndirýde qıyndyq joq
AShM Bıologııalyq qaýipsizdik problemalary ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń bas dırektory Aslan Kerimbaev qus tumaýy órshigen jaǵdaıda ınstıtýt óz vakınasyn usynýǵa daıyn, alaıda memleket ony qosymsha qarjylandyrýy tıis deıdi.
Foto: ınstıtýttyń jeke qorynan
– Ǵalymdar 2006 jyly joǵary patogendi qus tumaýyna qarsy «Qazaqstan-15» vakınasyn jasady. Bul elimizdegi epızootologııalyq jáne epıdemıologııalyq jaǵdaıdyń turaqtylyǵyn qamtamasyz etip otyr. 2009 jyly A/H5N1 tumaýyna qarsy alǵash ret «Kazfluvac» vakınasyn óndirý tehnologııasy ázirlendi. Vakınanyń klınıkaǵa deıingi jáne klınıkalyq synaqtary júrgizildi. Densaýlyq saqtaý mınıstrliginde tirkelgen. Memleket tarapynan suranys bolmaǵandyqtan qazirgi kezde bul baǵytta jumys júrgizilip jatyrǵan joq, – deıdi ınstıtýt basshysy.
Joǵaryda tizip shyqqan aýrý túrlerine baılanysty elimizde jaǵdaı qalypty. Biraq alańdaýdyń jóni joq dep arqany keńge salýǵa bolmaıdy. Sondyqtan Ebola vırýsy, Taıaý Shyǵys respıratorlyq sındromy (MERS), qus tumaýy jáne basqa da asa qaýipti ınfekııalardyń taralýyna jol bermeý maqsatynda qajetti is-sharalar qabyldanýy kerek. Bul týraly QR DSM Sanıtarlyq-epıdemıologııalyq baqylaý komıtetiniń tóraǵasy – bas sanıtar dáriger Sarhat Saǵyntaıqyzy bylaı deıdi:
– Atap aıtqanda, el aýmaǵyna keletin (onyń ishinde sońǵy 21 kún ishinde endemııalyq elderge barǵan) adamdarǵa memlekettik shekara arqyly barlyq ótkizý (áýe, temirjol, teńiz jáne avtomobıl) qosyndarynda sanıtarlyq-karantındik baqylaý kúsheıtildi. Densaýlyq saqtaý nysandarynda dárilik zattar, jeke qorǵanysh quraldary jetkilikti. Asa qaýipti ınfekııasy bar naýqasty qabyldaıtyn medıınalyq uıymdar men ınfekııalyq staıonarlar, zerthanalar retke keltirildi. Bul baǵytta oqý-jattyǵýlar ótkizilip, indetke qarsy is-sharalar pysyqtalǵan.
Mınıstrlik ókiliniń aıtýynsha, elimizde udaıy monıtorıng júrgiziledi. Qazir sanıtarlyq-epıdemıologııalyq salada 600-ge jýyq mamanǵa jumys orny qarastyrylǵan. Biraq sonyń 25 proentinde maman tapshy.
«Ekzotıkalyq» aýrýlar shet elden keledi
M.Aıqymbaev atyndaǵy asa qaýipti ınfekııalar ulttyq ǵylymı ortalyǵynyń basshysy, medıına ǵylymdarynyń kandıdaty Záýresh Jumadilovanyń aıtýynsha, ortalyqta bıologııalyq qaýipsizdik deńgeıi joǵary zerthana bar. Ortalyq PTR synaq júıesin ázirleýge, shyǵarýǵa jumylady. Ǵalymdar qus tumaýyn emdeý jáne onyń aldyn alý úshin birqatar vırýsqa qarsy preparattar men vakınalar ázirlegen. Bul preparattar (onyń ishinde vakınalar da bar) klınıkaǵa deıingi jáne klınıkalyq synaqtardyń barlyq kezeńinen ótip, elimizdiń farmaevtıkalyq naryǵyna usynylǵan. Olar dárihanalarda da bar. Sonymen qatar el turǵyndarynyń jyl saıyn tumaýǵa qarsy tegin ekpe qabyldaýyna jaǵdaı jasalǵan. COVID-19 pandemııasy kezinde Jambyl oblysynda koronavırýsqa qarsy vakına shyǵaratyn zaýyt salyndy. Munda jańa vakına jasap shyǵarýǵa múmkindik bar.
– Jańa ınfekııalardy sheteldik týrıster, shet elge baryp kelgender ákelýi múmkin. Sondyqtan saqtyqqa mán bergen jón. Shekara aspas buryn osy elderde taralatyn, adamnan adamǵa nemese janýardan adamǵa juǵýy múmkin juqpaly aýrýlar týraly habardar bolǵany durys. Buǵan qosa medıınalyq qyzmetkerlerdiń «ekzotıkalyq» ımporttyq juqpaly aýrýlarǵa qatysty bilimin shyńdaǵany jón. Biz týrızm qarqyndy damyǵan dáýirdemiz. Jańa ınfekııalardyń taralýyn shekteý ártúrli salada keshendi tásildi qajet etedi. Máselen, kez kelgen elge saıahattar aldynda sol eldiń Ulttyq vakınalaý kúntizbesiniń oryndalýyn qadaǵalaýǵa bolady. Bul rette halyqaralyq medıınalyq talaptardyń oryndalýyn qadaǵalaý da kómek, – deıdi Záýresh Jumadilova.
Este bolsa, 2020 jyly Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy (DDU) ımmýndyq júıeni qalyptastyrýǵa arnalǵan ǵalamdyq konepııa men strategııa ázirledi. Soǵan sáıkes Uıym barlyq memlekettegi jaýapty mamandarǵa vakınalaýdyń jańa algorıtmin – vakınalaý kúntizbesin usynǵan bolatyn. Memleketter halyqaralyq qujatty qaperge alyp, áreket jasap jatyr, Qazaqstan da profılaktıkalyq ekpeniń Ulttyq kúntizbesin ázirledi. Muny aıtýdaǵy sebep, keı memleket belgilengen ekpelerdi keshiktirýi nemese turǵyndardy tolyq qamtyp úlgermeýi múmkin. Oǵan halyq sany, saıası ahýal, ekonomıkalyq keleńsizdik áser etýi yqtımal. Sondyqtan osy máselege nazar aýdarǵan jón.
Búginde Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy (DDU) eldegi epıdemııalyq jaǵdaıǵa qaramastan 25 ınfekııaǵa qarsy vakına júrgizýdi usynyp otyr. О́ıtkeni adam ómirine qaýip tóndiretin 30 ınfekııany vakına kómegimen jeńýge bolady.
Sanıtarlyq-epıdemıologııalyq saraptama jáne monıtorıng ǵylymı-tájirıbelik ortalyǵynyń juqpaly aýrýlardyń aldyn alý basqarmasynyń basshysy Zańǵar Turlıev halyqaralyq yntymaqtastyqtyń da qaýipti aýrýlardyń taralýyn baqylaýǵa sep bolatynyna senimdi.
Foto: jeke qorynan
– Halyqaralyq yntymaqtastyqtyń mańyzdy mindetiniń biri – aýrýdyń órshýi týraly jedel habarlaý. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy (DDU) sııaqty uıymdardyń arqasynda ózge elder Ebola, MERS jáne qus tumaýynyń órshýi týraly jyldam aqparat alady. Bul olarǵa aýrýdyń odan ári taralýyn boldyrmaý úshin ýaqytyly shara qabyldaýǵa múmkindik beredi. Ebolanyń órshýi kezinde DDU jáne basqa halyqaralyq agenttikter zardap shekken elderge kómek kórsetý úshin komandalyq mıssııa uıymdastyrady. Mysaly, 2014 jyly Batys Afrıkadaǵy epıdemııa kezinde halyqaralyq medıınalyq top paıentterdi emdeýge, karantındik sharalardy uıymdastyrýǵa jáne vırýstyń odan ári taralýyn boldyrmaýǵa kómektesken edi. Qýanyshqa qaraı Qazaqstanda jaǵdaı qalypty. Alaıda halyqaralyq yntymaqtastyq qaýipti vırýstarǵa qarsy vakına men dári-dármekterdi qarjylandyrýǵa kómektesetinin eskerý qajet. О́ıtkeni CERI (Epidemic Preparedness Innovations koalıııasy) sııaqty elder men uıymdardyń birlesken jobalary men kúsh-jigeri Ebola men MERS vakınalarynyń damýyn jedeldetýge múmkindik berdi. Bul qus tumaýyn emdeýdiń jańa ádisterin zertteýge de qatysty, – deıdi Zańǵar Turlıev.
Máseleniń qandaı sheshimi bar?
Qazaqstan álemnen tysqary emes. Sondyqtan syrtta qandaı da bir qaýip týǵanda saq otyrmasa bolmaıdy. Otandyq ınfekıonıster osy oraıda halyqtyń saýatyn arttyratyn sharalardyń mańyzyn joǵary baǵalap keledi.
– Juqpaly aýrýlar salasyndaǵy zertteýlerge qarjy bólý, qyzmetkerlerdi kóbeıtý yqtımal indetterden meılinshe qorǵaıdy. Aqparattyq kampanııalardy da úkimettik emes uıymdardy tarta otyryp júrgizgen tıimdi. Telemedıına júıesi úlken kómek, – deıdi joǵary dárejeli ınfekıonıst, medıına ǵylymdarynyń doktory Ǵalııa Qabulqyzy.
Týrıster tasymaldaıtyn juqpaly aýrýlardyń taralyp ketpeýine QR Týrızm jáne sport mınıstrligi de jaýapty. Sondyqtan jańa vırýstardyń taralýyn boldyrmaý úshin birqatar sharalardy qolǵa alypty. Elimizde 1200-den astam týrıstik kompanııa tirkelgen. Koronavırýs pandemııasynan keıin týrıstik kompanııalardyń klıentteri áli kúnge vırýs juqtyryp alamyn ba dep ýaıymdaıdy. Buryn paıda bolǵan vırýs araǵa ýaqyt salyp mýtaııaǵa ushyrap oralyp jatady. Sondyqtan juqpaly derttiń degenin bolǵyzbaýdyń sheshimin úzdiksiz qarastyrý mańyzdy. Sala mamandary men sarapshylardyń oı-tujyrymy men usynystaryna súıene otyryp, tómendegideı sheshim usyndyq:
Birinshisi – kez kelgen elge saıahattar aldynda sol eldiń Ulttyq vakınalaý kúntizbesiniń oryndalýyn qadaǵalaý. M.Aıqymbaev atyndaǵy asa qaýipti ınfekııalar ulttyq ǵylymı ortalyǵynyń basshysy, medıına ǵylymdarynyń kandıdaty Záýresh Jumadilovanyń usynysy negizinde halyqaralyq medıınalyq talaptardyń oryndalýyn qadaǵalaý kezek kúttirmeıdi.
Ekinshisi – aqparattyq kampanııa. Mysaly, Serra-Leonedegi Ebolanyń órshýi eń aýyr kezeń retinde aıtylady. Kóptegen halyqaralyq uıymdar, sonyń ishinde Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy (DDU) medıınalyq toptar men resýrstaryn jumyldyrǵan. Joǵaryda jazylǵandaı, Saýd Arabııasynda MERS órshigende de úkimet keshendi jospar túzip, qadaǵalaý sharalary men aldyn alýǵa den qoıǵan. Sondaı-aq qazir de bul el densaýlyq saqtaý qyzmetkerleriniń bilimin jetildirip jatyr. Aldaǵy ýaqytta bizde de ÚEU-lardy tarta otyryp, ınfekııalardyń aldyn alý, halyqty aqparattandyrýǵa baǵyttalǵan osy tektes baǵdarlamalardy iske qosýdy qarastyrýǵa bolady.
Úshinshiden, ashyq derekkózdegi málimetterde Germanııa, Ulybrıtanııa, Nıderlandy, Avstrııa, Polsha, AQSh pen Kanada elderinde fılıaly bar «TUI Group», «Thomas Cook», «Expedia, Travelocity» týrıstik kompanııalary klıentterge qajetti keńes beretini aıtylady. Bul – juqpaly aýrýlardyń aldyn alýda úlken kómek. Sondyqtan Qazaqstanda da týrıstik fırmalar men agenttikterdiń qajetti usynym berýine den qoıý mańyzdy bolmaq.
Tórtinshiden, qus sharýashylyǵymen aınalysatyn fermerler naqty keńeske zárý. Bul rette qus tumaýy keselin artta qaldyryp, aıaqqa turǵan «Alekrı» fırmasynyń qadamy negizge alynǵany durys. Onyń ishinde kóliktik dezbarer qurý, antıseptıkpen óńdeýge mán berý, jemdi termııalyq óńdeý sharalary eskerilýi tıis.
Sońǵysy – juqpaly aýrýlar salasyndaǵy zertteýlerge basymdyq berý. Ol úshin juqpaly aýrýlar salasyndaǵy ǵylymı kadrlardyń biliktiligin arttyrý, onyń ishinde shetelde taǵylymdamadan ótý baǵdarlamalaryna qatystyrǵan tıimdi. Mysaly, DAAD jáne basqa uıymdar sheteldik mamandar úshin tájirıbe almasý men taǵylymdamadan ótý baǵdarlamalaryn úzbeı usynady. Mundaı tájirıbe almasý álemdi sharpyp jatyrǵan jańa ınfekııalardyń paıda bolý qaýpin seıiltýge yqpal etedi.
Móldir SNADIN
