جاڭالىقتار
جارتىجىلدىق قورىتىندى: سۋ رەسۋرستارى مەن سۋارۋ سالاسىندا قانداي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىلدى?
فوتو: اشىق دەرەككوز
سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى باسقارۋ شارالارىن ازىرلەپ, ەنگىزۋ كوپتەگەن ەلدەرمەن قاتار, ەلىمىز ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى. بۇل تۇرعىدا سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگىنىڭ باستاماسىمەن ازىرلەنگەن جاڭا سۋ كودەكسى جوباسىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە. قۇجات پارلامەنت ماجىلىسىنە ەنگىزىلگەن جانە سۋ تاسقىنى مەن قۇرعاقشىلىق سياقتى توتەنشە جاعدايلاردى بولجاۋ, جوسپارلاۋ جانە ولارعا ۋاقىتىلى دەن قويۋدى قامتاماسىز ەتە وتىرىپ, زاماناۋي سۋ رەسۋرستارىن پايدالانۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالىنا اينالادى.
PrimeMinister.kz رەداكتسياسى سۋ رەسۋرستارى مەن سۋارۋ سالاسىندا قانداي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىلدى, ەلىمىزدىڭ سۋ زاڭناماسى قالاي جاڭعىرتىلاتىنى تۋرالى مينيسترلىكتىڭ 2024 جىلعى I جارتىجىلدىقتاعى جۇمىسىنىڭ قورىتىندىلارى قامتىلعان شولۋ ماتەريالىن ۇسىنادى.
قازاقستاننىڭ سۋ شارۋاشىلىعى سالاسىن ترانسفورماتسيالاۋ شەڭبەرىندە ءۇش نەگىزگى باعىتتى بولىپ كورسەتۋگە بولادى.
ءبىرىنشىسى – سۋ ۇنەمدەۋ ساياساتىن قالىپتاستىرۋعا, سۇرانىستى باسقارۋعا, تازارتىلعان سارقىندى سۋلاردى قايتا پايدالانۋعا باعىتتالعان تۇبەگەيلى جاڭا نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازا ازىرلەنىپ جاتىر. جاڭا سۋ كودەكسىنىڭ جوباسىنا سايكەس تازارتىلعان سارقىندى سۋلار سۋمەن جابدىقتاۋ كوزدەرىنىڭ بىرىنە اينالىپ, ەكونوميكا سالالارىندا بەلسەندى تۇردە پايدالانىلاتىن بولادى.
ەكىنشىسى – سۋ شارۋاشىلىعى ينفراقۇرىلىمىن تولىققاندى جاڭعىرتۋ, سۋ ۇنەمدەۋدىڭ وزىق تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋ, سۋدى ەسەپكە الۋ مەن ءبولۋدى تسيفرلاندىرۋ, سونداي-اق جاڭا تاريفتىك ساياسات پەن حالىق, كاسىپورىندار اراسىندا سۋ ۇنەمدەۋ مادەنيەتىن ەنگىزۋ.
ءۇشىنشىسى – كورشى مەملەكەتتەرمەن ترانسشەكارالىق ىنتىماقتاستىقتى كۇشەيتۋگە ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. سونداي-اق قازاقستان حالىقارالىق ارالدى قۇتقارۋ قورىنا توراعالىق ەتەدى, بۇل سۋ رەسۋرستارىن ساقتاۋ ءارى ۇتىمدى پايدالانۋ جونىندەگى بىرلەسكەن جوبالار مەن باستامالار ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر اشادى.
نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازا
جاڭا سۋ كودەكسى جوباسىندا سۋدى پايدالانۋ مەن قورعاۋدى مەملەكەتتىك باقىلاۋ مەن قاداعالاۋدى كۇشەيتۋگە باعىتتالعان ماڭىزدى وزگەرىستەر تالقىلاندى. وسىلايشا, قۇجات جوباسى ۋاكىلەتتى ۆەدومستۆو مەن باسسەيندىك ينسپەكتسيالارعا قاداعالاۋ فۋنكتسيالارىن جۇكتەيدى. قولدانىستاعى كاسىپكەرلىك كودەكسكە باسسەيندىك ينسپەكتسيالار مەن مەملەكەتتىك سۋ ينسپەكتورلارىنىڭ فۋنكتسيالارىن كەڭەيتۋ, مەملەكەتتىك باقىلاۋ مەن قاداعالاۋ نىساندارىن وزگەرتۋ, سونداي-اق جەدەل ارەكەت ەتۋدىڭ جاڭا قۇرالدارىن ەنگىزۋ بويىنشا تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ ۇسىنىلادى.
سۋ سالاسىن تسيفرلاندىرۋ, شارۋالاردى مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارىن جەتىلدىرۋ, زاماناۋي سۋ ۇنەمدەۋ تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋ جانە نەعۇرلىم ۇنەمدى اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىنا كوشۋ شارالارى باسقا ستراتەگيالىق قۇجاتتا كورسەتىلگەن. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس مينيسترلىك 2024-2026 جىلدارعا ارنالعان سۋ ۇنەمدەۋ جونىندەگى جول كارتاسىن ازىرلەدى.
سونداي-اق قر سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ جۇيەسىن دامىتۋدىڭ 2024-2030 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىنا وزگەرىستەر ەنگىزىلۋدە. سۋ تاسقىنىنىڭ الدىن الۋ جانە ولاردان كەلتىرىلگەن زالالدى ازايتۋ ءۇشىن كەشەندى عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ كوزدەلەدى. سۋ تاسقىنىن بولجاۋ مەن ۇلگىلەۋدى جەتىلدىرۋ, كادرلىق الەۋەتتى ارتتىرۋ, ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ شارالارى كۇشەيتىلۋدە.
سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگى سۋ قۇبىرلارىن سالۋ جانە رەكونسترۋكتسيالاۋ بويىنشا 28 جوبانى ىسكە اسىرۋدى باستادى. ناتيجەسىندە 1,1 ملن ادام تۇراتىن 426 ەلدى مەكەندە اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ساپاسى جاقسارادى. جالپى ۇزىندىعى 2 مىڭ شاقىرىمنان اساتىن سۋ قۇبىرلارىن سالۋ جانە رەكونسترۋكتسيالاۋ جوسپارلانعان. سونداي-اق 10 وڭىردەگى 96 گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىسقا جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر.
2024 جىلى ۇكىمەت بەكىتكەن سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ جۇيەسىن دامىتۋ تۇجىرىمداماسى جاڭا 20 سۋ قويماسىن سالۋ, 15 سۋ قويماسى مەن 14 مىڭ شاقىرىمنان استام يرريگاتسيالىق كانالداردى رەكونسترۋكتسيالاۋ, سونداي-اق ەلىمىزدىڭ سۋ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جانە سۋ تاپشىلىعىن ازايتۋ ماقساتىندا گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىستاردى جاڭعىرتۋ بويىنشا بىرقاتار شۇعىل شارالار قاراستىرىلعان.
الماتى, جامبىل, قىزىلوردا جانە تۇركىستان وبلىستارىندا 3,5 مىڭ شاقىرىم سۋارۋ جەلىسىن تسيفرلاندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا, قىزىلوردا وبلىسىندا 2,6 مىڭ شاقىرىم سۋارۋ كانالدارىن اۆتوماتتاندىرۋ جوسپارلانعان. 17 نىسان بويىنشا جوبالاۋ-سمەتالىق قۇجاتتاما ازىرلەنۋدە.
ءبىرىنشى جارتىجىلدىقتا قازاقستان ۇكىمەتى سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگى ازىرلەگەن كاسپي تەڭىزى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىن قۇرۋ تۋرالى قاۋلىنى بەكىتتى. عزي ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى, سۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىن, يتبالىقتار مەن بالىقتاردىڭ جاپپاي قىرىلۋ سەبەپتەرىن, كاسپي يتبالىعىنىڭ پوپۋلياتسياسىن ساقتاۋ ماسەلەلەرىن, يحتيوفاۋنانى, كاسپي اكۆاتورياسىن مەن جاعالاۋىن زەرتتەيتىن بولادى.
سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگى جانە «قازاقستان عارىش ساپارى» ۇلتتىق كومپانياسىمەن ىنتىماقتاستىعى ناتيجەسىندە سۋ رەسۋرستارىنىڭ بىرىڭعاي اقپاراتتىق جۇيەسى قۇرىلاتىن بولادى. ول ەلدەگى سۋ شارۋاشىلىعى نىساندارىنىڭ جاي-كۇيى تۋرالى اقپاراتتى قامتيدى, سۋ رەسۋرستارىن سوڭعى تۇتىنۋشىعا دەيىن ءبولۋ مەن پايدالانۋدى باقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق
2024 جىلدىڭ باسىنان باستاپ حالىقارالىق ارالدى قۇتقارۋ قورىنا توراعالىق قازاقستانعا ءوتتى. بەيىندى مينيسترلىك دۇنيەجۇزىلىك بانكپەن بىرگە ىسكە اسىرىلاتىن سولتۇستىك ارال تەڭىزىن ساقتاۋ جونىندەگى جوبانىڭ ەكىنشى كەزەڭىن ىسكە اسىرۋدى جوسپارلاپ وتىر.
مەملەكەتارالىق سۋ شارۋاشىلىعى ۇيلەستىرۋ كوميسسياسىنىڭ 86 وتىرىسىندا سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا ءمينيسترى نۇرجان نۇرجىگىتوۆ سۋارۋ ماۋسىمى كەزىندە «دوستىق» مەملەكەتارالىق كانالى ارقىلى قازاقستانعا 922 ملن تەكشە مەتر سۋ بەرۋ تۋرالى ۋاعدالاستى.
شۋ-تالاس سۋ شارۋاشىلىعى كوميسسياسىنىڭ 33 وتىرىسىندا قازاقستانعا قىرعىزستاننان شۋ وزەنى بويىنشا 180 ملن تەكشە مەتر جانە تالاس وزەنى بويىنشا 380 ملن تەكشە مەتر سۋ بەرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول جەتكىزىلدى.
سونداي-اق قازاقستان وزبەكستانمەن ەكى ەل تۇتىناتىن سۋدىڭ ناقتى كولەمىن ەسەپتەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ەسەپتەگىشتەردى ورناتۋ تۋرالى كەلىستى. بۇل رەتتە قازاقستان وزبەكستان اۋماعىندا ەسەپتەگىشتەر ورناتادى, ال وزبەك جاعى — بىزگە.
سونىمەن قاتار مينيسترلىك «ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىندا سۋ-ەنەرگەتيكالىق ىنتىماقتاستىق تەتىگىن قۇرۋ تۋرالى» كەلىسىمنىڭ جوباسىن ازىرلەۋدە.
2024 جىلى قازاقستان حالىقارالىق سۋ اعىندارىن كەمە قاتىناسىنان بولەك پايدالانۋ قۇقىعى تۋرالى بۇۇ كونۆەنتسياسىنا قوسىلدى. كونۆەنتسيا ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ, كولدەردىڭ جانە ولارمەن بايلانىستى جەر استى سۋلارىنىڭ ءادىل ءبولىنۋىن قامتاماسىز ەتەتىن, سونداي-اق ولاردىڭ پايدالانىلۋىن رەتتەيتىن حالىقارالىق قۇجات سانالادى.
شارۋالاردى قولداۋ
سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىمەن بىرلەسە وتىرىپ, سۋ ۇنەمدەۋ جۇيەلەرىن ورناتقان فەرمەرلەرگە سۋبسيديالاردى 50%-دان 80%-عا دەيىن ۇلعايتتى, بۇل قازىرگى زامانعى سۋارۋ جۇيەلەرىن ساتىپ الۋ جانە بارلىق قاجەتتى ينفراقۇرىلىمدى جۇرگىزۋ شىعىندارىن وتەۋگە كومەكتەسەدى. ۇڭعىمالاردى بۇرعىلاۋ شىعىندارىن سۋبسيديالاۋ كولەمى 80%-عا دەيىن ءوستى.
ەلىمىزدە سۋارۋ ماۋسىمى باستالعالى 20 مىڭنان استام شارۋاعا 2,8 ملرد تەكشە مەتر سۋ بەرىلدى. بۇگىنگى تاڭدا ۆەگەتاتسيا كەزەڭى شتاتتىق كەستەگە ساي ءوتىپ جاتىر.
سۋارۋ ماۋسىمىنا دايىندىق بارىسىندا 102 گيدروپوست جوندەلدى جانە قالپىنا كەلتىرىلدى, 775 گيدروپوست اتتەستاتتاۋدان ءوتتى. اۋىل شارۋاشىلىعى القاپتارىنا سۋ بەرۋدى جاقسارتۋ ءۇشىن 6 وبلىستا 651 شاقىرىمنان استام سۋارۋ جەلىلەرى تازارتىلدى. سونداي-اق قازاقستاننىڭ 8 وڭىرىندە 74 گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىس جوندەلدى.
جىل باسىندا شارۋالاردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا ءمينيسترى نۇرجان نۇرجىگىتوۆ «قازسۋشار» رمك فيليالدارىنا فەرمەرلەرمەن دەلدالسىز تىكەلەي شارت جاساسۋدى تاپسىردى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە بيىل بىرقاتار وڭىردە شارۋالار ءۇشىن سۋارمالى سۋدىڭ باعاسى ارزاندادى.
سۋ تاسقىنى كەزەڭى
بيىلعى سۋ تاسقىنى كەزەڭىندە ەلىمىزدىڭ سۋ شارۋاشىلىعى نىساندارى تاسقىن سۋىن قاۋىپسىز وتكىزۋدى قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي, سۋ قويمالارىن تولتىرۋعا, سوڭعى جىلدارى قۇرعاپ بارا جاتقان وزەندەر مەن كولدەرگە, ساعالارعا, تابيعي جايىلىمدارعا جانە باسقا دا نىساندارعا سۋ جىبەرۋگە مۇمكىندىك بەردى.
ەلىمىزدەگى سۋ قويمالارىنا 75 ملرد تەكشە مەتر سۋ جينالدى. بۇل وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 15 ملرد تەكشە مەترگە ارتىق. جينالعان سۋدىڭ 12 ملرد-تان استامى — تاسقىن سۋى.
سۋ تاسقىنى باستالعاننان بەرى بالقاش كولىنە 3,3 ملرد تەكشە مەتر سۋ, ال كاسپي تەڭىزىنە شامامەن 6 ملرد تەكشە مەتر سۋ جىبەرىلدى. بقو-نىڭ قامىس-سامار كولدەرىنە 80 ملن تەكشە مەتر سۋ باردى, ۇلىتاۋ وبلىسىنان قىزىلوردا وبلىسىنىڭ كولدەر جۇيەسىنە سۋ جىبەرىلدى. توبىل وزەنىندە 2000 جىلدان بەرى العاش رەت قارقىندى سۋ اعىنى بايقالدى.
جينالعان تاسقىن سۋى نەگىزىنەن اۋىلشارۋاشىلىعى مەن ونەركاسىپتە پايدالانىلادى. سونداي-اق جايىلمالار مەن شابىندىقتارعا باعىتتالعان تاسقىن سۋى مال شارۋاشىلىعىن قاجەتتى جەم-ءشوپ قورىمەن قامتاماسىز ەتۋگە وڭ اسەر ەتەدى.
استانا سۋ قويماسىن تاسقىن سۋىمەن تولتىرۋ 2 ملرد تەڭگەگە دەيىن قاراجات ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بىلتىر استانا سۋ قويماسىنداعى سۋ كولەمى قالانى اۋىز سۋمەن تولىق قامتاماسىز ەتۋگە جەتپەدى, سوندىقتان سۋ قويماسىن ق. ساتباەۆ اتىنداعى كانالدان قوسىمشا تولتىرۋعا تۋرا كەلگەن بولاتىن. بيىل استانا سۋ قويماسىن تولتىرۋ كورسەتكىشى 99,6%. بۇل جىل بويى ەلوردا تۇرعىندارىن اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە, سونداي-اق ەسىل وزەنىنىڭ گيدرولوگيالىق جاي-كۇيىن جاقسارتۋ مۇمكىندىك بەرەدى.
بىلىكتى كادرلاردى دايارلاۋ
ۇكىمەت قاۋلىسىنا سايكەس, تارازدا قازاق ۇلتتىق سۋ شارۋاشىلىعى جانە يرريگاتسيا ۋنيۆەرسيتەتى جۇمىس ىستەيدى. جاڭا ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى – «سۋ شارۋاشىلىعى جانە مەليوراتسيا», «گەودەزيا جانە كارتوگرافيا», «سۋ شارۋاشىلىعىنداعى گيدروتەحنيكالىق قۇرىلىس», «سۋمەن جابدىقتاۋدىڭ ينجەنەرلىك جۇيەلەرى», «سۋ شارۋاشىلىعىنداعى يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار» ەنگىزىلەتىن بولادى. 2024-2025 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك ءبىلىم بەرۋ تاپسىرماسىنىڭ باكالاۆريات, ماگيستراتۋرا جانە دوكتورانتۋرا بويىنشا 245 ورىنعا نىسانالى كۆوتاسى ءبولىندى. بۇكىل دايىندىق تسيكلى ءۇشىن جالپى كونتينگەنت 4 مىڭ ءبىلىم الۋشىنى قۇرايدى.
بىلىكتى كادرلاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگى سۋ سالاسى ماماندىقتارىنىڭ تارتىمدىلىعىن ارتتىرۋ بويىنشا شارالار قابىلداپ جاتىر. مىسالى, «بولاشاق» باعدارلاماسىنا وزگەرىستەر ەنگىزىلدى: «گيدروگەولوگيا», «سۋ رەسۋرستارى» جانە «سۋ قاۋىپسىزدىگى» سەكىلدى سۋ سالاسىنىڭ ماماندىقتارى ەنگىزىلدى. وسى جىلدان باستاپ قازاقستاندىق ستۋدەنتتەر ولار بويىنشا شەتەلدە ءبىلىم الا الادى.
ءبىرىنشى جارتىجىلدىقتا سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگى نيدەرلاندى كورولدىگىمەن سۋ تاسقىنىنا قارسى ءىس-قيمىل جانە سۋ سالاسىنىڭ ماماندارىن دايارلاۋ جونىندەگى مەموراندۋمدارعا قول قويدى. ءبىرىنشى قۇجات سۋ شارۋاشىلىعى قۇرىلىستارىن سالۋ جانە پايدالانۋ, سۋ تاسقىنىن بولجاۋ جانە سۋ تاسقىنىنا قارسى ءىس-شارالاردى جوسپارلاۋ ماسەلەلەرىندە ىنتىماقتاستىق ورناتۋدى كوزدەيدى. دەلفت سۋ ءبىلىمى ينستيتۋتى (IHE Delft) قول قويعان ەكىنشى مەموراندۋم سۋ سالاسىنىڭ ماماندارىن دايارلاۋعا, سۋ سالاسىنداعى عىلىم مەن يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار سالاسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلعا قاتىستى.
عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىمەن بىرلەسىپ, سۋ رەسۋرستارى سالاسىنداعى جەتەكشى عىلىمي جانە ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنىڭ كونسورتسيۋمى قۇرىلدى. كونسورتسيۋم جۇمىسىنىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى – تۇششى سۋ قورلارىن ىزدەستىرۋ جانە ۇلعايتۋ.
بيىل سۋ سالاسىنىڭ 450-دەن استام قىزمەتكەرى مامانداندىرىلعان ورتالىقتاردا بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ كۋرستارىنان وتەدى.
سۋ جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگى 9 جوعارى وقۋ ورنىمەن ىنتىماقتاستىق تۋرالى مەموراندۋمدارعا قول قويدى. ەندى وسى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى «قازسۋشار» مەملەكەتتىك كاسىپورنىنىڭ فيليالدارىندا وندىرىستىك تاجىريبەدەن وتە الادى.
م.ح. دۋلاتي اتىنداعى تاراز وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتى تاشكەنت يرريگاتسيا جانە اۋىل شارۋاشىلىعىن مەحانيكالاندىرۋ ينجەنەرلەرى ينستيتۋتىمەن قوس ديپلومدى ءبىلىم بەرۋدىڭ بىرلەسكەن باعدارلاماسى تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويدى. وسىلايشا, سۋ سالاسىنداعى ماماندىقتار بويىنشا وقيتىن قازاقستاندىق جوو ستۋدەنتتەرى كورشى مەملەكەتتىڭ وقۋ ورنىنىڭ ديپلومىن دا الا الادى.
الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ
2024 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ ەڭبەكاقىسى تاريفتىك قاراجاتتان تولەنەتىن «قازسۋشار» رمك ماماندارىنىڭ جالاقىسى ورتا ەسەپپەن 23%-عا ءوستى. بۇل كاسىپورىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالپى سانىنىڭ 47%-ىن قۇرايدى.
1 مامىردان باستاپ «قازسۋشار» ماماندارىنىڭ جالاقىسى 25%-عا ءوستى, ولاردىڭ ەڭبەگى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن تولەنەدى.
