Jartyjyldyq qorytyndy: Sý resýrstary men sýarý salasynda qandaı nátıjelerge qol jetkizildi?

Foto: ashyq derekkóz

Sý resýrstaryn tıimdi basqarý sharalaryn ázirlep, engizý kóptegen eldermen qatar, elimiz úshin de asa mańyzdy. Bul turǵyda Sý resýrstary jáne ırrıgaııa mınıstrliginiń bastamasymen ázirlengen jańa Sý kodeksi jobasynyń mańyzy erekshe. Qujat Parlament Májilisine engizilgen jáne sý tasqyny men qurǵaqshylyq sııaqty tótenshe jaǵdaılardy boljaý, josparlaý jáne olarǵa ýaqytyly den qoıýdy qamtamasyz ete otyryp, zamanaýı sý resýrstaryn paıdalanýdyń mańyzdy quralyna aınalady. 

PrimeMinister.kz redakııasy sý resýrstary men sýarý salasynda qandaı nátıjelerge qol jetkizildi, elimizdiń sý zańnamasy qalaı jańǵyrtylatyny týraly Mınıstrliktiń 2024 jylǵy I jartyjyldyqtaǵy jumysynyń qorytyndylary qamtylǵan sholý materıalyn usynady.

Qazaqstannyń sý sharýashylyǵy salasyn transformaııalaý sheńberinde úsh negizgi baǵytty bólip kórsetýge bolady.

Birinshisi – sý únemdeý saıasatyn qalyptastyrýǵa, suranysty basqarýǵa, tazartylǵan sarqyndy sýlardy qaıta paıdalanýǵa baǵyttalǵan túbegeıli jańa normatıvtik-quqyqtyq baza ázirlenip jatyr. Jańa Sý kodeksiniń jobasyna sáıkes tazartylǵan sarqyndy sýlar sýmen jabdyqtaý kózderiniń birine aınalyp, ekonomıka salalarynda belsendi túrde paıdalanylatyn bolady.

Ekinshisi – sý sharýashylyǵy ınfraqurylymyn tolyqqandy jańǵyrtý, sý únemdeýdiń ozyq tehnologııalaryn engizý, sýdy esepke alý men bólýdi ıfrlandyrý, sondaı-aq jańa tarıftik saıasat pen halyq, kásiporyndar arasynda sý únemdeý mádenıetin engizý.

Úshinshisi – kórshi memlekettermen transshekaralyq yntymaqtastyqty kúsheıtýge erekshe kóńil bólinedi. Sondaı-aq Qazaqstan Halyqaralyq Araldy qutqarý qoryna tóraǵalyq etedi, bul sý resýrstaryn saqtaý ári utymdy paıdalaný jónindegi birlesken jobalar men bastamalar úshin jańa múmkindikter ashady.

Normatıvtik-quqyqtyq baza

Jańa Sý kodeksi jobasynda sýdy paıdalaný men qorǵaýdy memlekettik baqylaý men qadaǵalaýdy kúsheıtýge baǵyttalǵan mańyzdy ózgerister talqylandy. Osylaısha, qujat jobasy ýákiletti vedomstvo men basseındik ınspekııalarǵa qadaǵalaý fýnkııalaryn júkteıdi. Qoldanystaǵy Kásipkerlik kodekske basseındik ınspekııalar men memlekettik sý ınspektorlarynyń fýnkııalaryn keńeıtý, memlekettik baqylaý men qadaǵalaý nysandaryn ózgertý, sondaı-aq jedel áreket etýdiń jańa quraldaryn engizý boıynsha tolyqtyrýlar engizý usynylady.

Sý salasyn ıfrlandyrý, sharýalardy memlekettik qoldaý sharalaryn jetildirý, zamanaýı sý únemdeý tehnologııalaryn engizý jáne neǵurlym únemdi aýyl sharýashylyǵy daqyldaryna kóshý sharalary basqa strategııalyq qujatta kórsetilgen. Memleket basshysynyń tapsyrmasyna sáıkes Mınıstrlik 2024-2026 jyldarǵa arnalǵan Sý únemdeý jónindegi jol kartasyn ázirledi.

Sondaı-aq QR Sý resýrstaryn basqarý júıesin damytýdyń 2024-2030 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasyna ózgerister engizilýde. Sý tasqynynyń aldyn alý jáne olardan keltirilgen zalaldy azaıtý úshin keshendi ǵylymı zertteýler júrgizý kózdeledi. Sý tasqynyn boljaý men úlgileýdi jetildirý, kadrlyq áleýetti arttyrý, ınfraqurylymdy damytý sharalary kúsheıtilýde.

Sý resýrstary jáne ırrıgaııa mınıstrligi sý qubyrlaryn salý jáne rekonstrýkııalaý boıynsha 28 jobany iske asyrýdy bastady. Nátıjesinde 1,1 mln adam turatyn 426 eldi mekende aýyz sýmen qamtamasyz etý sapasy jaqsarady. Jalpy uzyndyǵy 2 myń shaqyrymnan asatyn sý qubyrlaryn salý jáne rekonstrýkııalaý josparlanǵan. Sondaı-aq 10 óńirdegi 96 gıdrotehnıkalyq qurylysqa jóndeý jumystary júrgizilip jatyr.

2024 jyly Úkimet bekitken Sý resýrstaryn basqarý júıesin damytý tujyrymdamasy jańa 20 sý qoımasyn salý, 15 sý qoımasy men 14 myń shaqyrymnan astam ırrıgaııalyq kanaldardy rekonstrýkııalaý, sondaı-aq elimizdiń sý qaýipsizdigin qamtamasyz etý jáne sý tapshylyǵyn azaıtý maqsatynda gıdrotehnıkalyq qurylystardy jańǵyrtý boıynsha birqatar shuǵyl sharalar qarastyrylǵan.

Almaty, Jambyl, Qyzylorda jáne Túrkistan oblystarynda 3,5 myń shaqyrym sýarý jelisin ıfrlandyrý jumystary júrgizilip jatyr. Atap aıtqanda, Qyzylorda oblysynda 2,6 myń shaqyrym sýarý kanaldaryn avtomattandyrý josparlanǵan. 17 nysan boıynsha jobalaý-smetalyq qujattama ázirlenýde.

Birinshi jartyjyldyqta Qazaqstan Úkimeti Sý resýrstary jáne ırrıgaııa mınıstrligi ázirlegen Kaspıı teńizi ǵylymı-zertteý ınstıtýtyn qurý týraly qaýlyny bekitti. ǴZI ekologııalyq problemalardy, sý deńgeıiniń tómendeýin, ıtbalyqtar men balyqtardyń jappaı qyrylý sebepterin, Kaspıı ıtbalyǵynyń popýlıaııasyn saqtaý máselelerin, ıhtıofaýnany, Kaspıı akvatorııasyn men jaǵalaýyn zertteıtin bolady.

Sý resýrstary jáne ırrıgaııa mınıstrligi jáne «Qazaqstan Ǵarysh Sapary» ulttyq kompanııasymen yntymaqtastyǵy nátıjesinde Sý resýrstarynyń biryńǵaı aqparattyq júıesi qurylatyn bolady. Ol eldegi sý sharýashylyǵy nysandarynyń jaı-kúıi týraly aqparatty qamtıdy, sý resýrstaryn sońǵy tutynýshyǵa deıin bólý men paıdalanýdy baqylaýǵa múmkindik beredi.

Halyqaralyq yntymaqtastyq

2024 jyldyń basynan bastap Halyqaralyq Araldy qutqarý qoryna tóraǵalyq Qazaqstanǵa ótti. Beıindi mınıstrlik Dúnıejúzilik bankpen birge iske asyrylatyn Soltústik Aral teńizin saqtaý jónindegi jobanyń ekinshi kezeńin iske asyrýdy josparlap otyr.

Memleketaralyq sý sharýashylyǵy úılestirý komıssııasynyń 86 otyrysynda sý resýrstary jáne ırrıgaııa mınıstri Nurjan Nurjigitov sýarý maýsymy kezinde «Dostyq» memleketaralyq kanaly arqyly Qazaqstanǵa 922 mln tekshe metr sý berý týraly ýaǵdalasty.

Shý-Talas sý sharýashylyǵy komıssııasynyń 33 otyrysynda Qazaqstanǵa Qyrǵyzstannan Shý ózeni boıynsha 180 mln tekshe metr jáne Talas ózeni boıynsha 380 mln tekshe metr sý berý týraly kelisimge qol jetkizildi.

Sondaı-aq Qazaqstan О́zbekstanmen eki el tutynatyn sýdyń naqty kólemin esepteýge múmkindik beretin eseptegishterdi ornatý týraly kelisti. Bul rette Qazaqstan О́zbekstan aýmaǵynda eseptegishter ornatady, al ózbek jaǵy — bizge.

Sonymen qatar Mınıstrlik «Ortalyq Azııa elderi arasynda sý-energetıkalyq yntymaqtastyq tetigin qurý týraly» kelisimniń jobasyn ázirleýde.

2024 jyly Qazaqstan Halyqaralyq sý aǵyndaryn keme qatynasynan bólek paıdalaný quqyǵy týraly BUU Konvenııasyna qosyldy. Konvenııa transshekaralyq ózenderdiń, kólderdiń jáne olarmen baılanysty jer asty sýlarynyń ádil bólinýin qamtamasyz etetin, sondaı-aq olardyń paıdalanylýyn retteıtin halyqaralyq qujat sanalady.

Sharýalardy qoldaý

Sý resýrstary jáne ırrıgaııa mınıstrligi Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligimen birlese otyryp, sý únemdeý júıelerin ornatqan fermerlerge sýbsıdııalardy 50%-dan 80%-ǵa deıin ulǵaıtty, bul qazirgi zamanǵy sýarý júıelerin satyp alý jáne barlyq qajetti ınfraqurylymdy júrgizý shyǵyndaryn óteýge kómektesedi. Uńǵymalardy burǵylaý shyǵyndaryn sýbsıdııalaý kólemi 80%-ǵa deıin ósti.

Elimizde sýarý maýsymy bastalǵaly 20 myńnan astam sharýaǵa 2,8 mlrd tekshe metr sý berildi. Búgingi tańda vegetaııa kezeńi shtattyq kestege saı ótip jatyr.

Sýarý maýsymyna daıyndyq barysynda 102 gıdropost jóndeldi jáne qalpyna keltirildi, 775 gıdropost attestattaýdan ótti. Aýyl sharýashylyǵy alqaptaryna sý berýdi jaqsartý úshin 6 oblysta 651 shaqyrymnan astam sýarý jelileri tazartyldy. Sondaı-aq Qazaqstannyń 8 óńirinde 74 gıdrotehnıkalyq qurylys jóndeldi.

Jyl basynda sharýalardyń ótinishi boıynsha sý resýrstary jáne ırrıgaııa mınıstri Nurjan Nurjigitov «Qazsýshar» RMK fılıaldaryna fermerlermen deldalsyz tikeleı shart jasasýdy tapsyrdy. Osynyń nátıjesinde bıyl birqatar óńirde sharýalar úshin sýarmaly sýdyń baǵasy arzandady.

Sý tasqyny kezeńi

Bıylǵy sý tasqyny kezeńinde elimizdiń sý sharýashylyǵy nysandary tasqyn sýyn qaýipsiz ótkizýdi qamtamasyz etip qana qoımaı, sý qoımalaryn toltyrýǵa, sońǵy jyldary qurǵap bara jatqan ózender men kólderge, saǵalarǵa, tabıǵı jaıylymdarǵa jáne basqa da nysandarǵa sý jiberýge múmkindik berdi.

Elimizdegi sý qoımalaryna 75 mlrd tekshe metr sý jınaldy. Bul ótken jylmen salystyrǵanda 15 mlrd tekshe metrge artyq. Jınalǵan sýdyń 12 mlrd-tan astamy — tasqyn sýy.

Sý tasqyny bastalǵannan beri Balqash kóline 3,3 mlrd tekshe metr sý, al Kaspıı teńizine shamamen 6 mlrd tekshe metr sý jiberildi. BQO-nyń Qamys-Samar kólderine 80 mln tekshe metr sý bardy, Ulytaý oblysynan Qyzylorda oblysynyń kólder júıesine sý jiberildi. Tobyl ózeninde 2000 jyldan beri alǵash ret qarqyndy sý aǵyny baıqaldy.

Jınalǵan tasqyn sýy negizinen aýylsharýashylyǵy men ónerkásipte paıdalanylady. Sondaı-aq jaıylmalar men shabyndyqtarǵa baǵyttalǵan tasqyn sýy mal sharýashylyǵyn qajetti jem-shóp qorymen qamtamasyz etýge oń áser etedi.

Astana sý qoımasyn tasqyn sýymen toltyrý 2 mlrd teńgege deıin qarajat únemdeýge múmkindik beredi. Byltyr Astana sý qoımasyndaǵy sý kólemi qalany aýyz sýmen tolyq qamtamasyz etýge jetpedi, sondyqtan sý qoımasyn Q. Sátbaev atyndaǵy kanaldan qosymsha toltyrýǵa týra kelgen bolatyn. Bıyl Astana sý qoımasyn toltyrý kórsetkishi 99,6%. Bul jyl boıy elorda turǵyndaryn aýyz sýmen qamtamasyz etýge, sondaı-aq Esil ózeniniń gıdrologııalyq jaı-kúıin jaqsartý múmkindik beredi.

Bilikti kadrlardy daıarlaý

Úkimet Qaýlysyna sáıkes, Tarazda Qazaq ulttyq sý sharýashylyǵy jáne ırrıgaııa ýnıversıteti jumys isteıdi. Jańa bilim berý baǵdarlamalary – «Sý sharýashylyǵy jáne melıoraııa», «Geodezııa jáne kartografııa», «Sý sharýashylyǵyndaǵy gıdrotehnıkalyq qurylys», «Sýmen jabdyqtaýdyń ınjenerlik júıeleri», «Sý sharýashylyǵyndaǵy ınnovaııalyq tehnologııalar» engiziletin bolady. 2024-2025 jyldarǵa arnalǵan memlekettik bilim berý tapsyrmasynyń bakalavrıat, magıstratýra jáne doktorantýra boıynsha 245 orynǵa nysanaly kvotasy bólindi. Búkil daıyndyq ıkli úshin jalpy kontıngent 4 myń bilim alýshyny quraıdy.

Bilikti kadrlardyń jetispeýshiligi máselesin sheshý úshin Sý resýrstary jáne ırrıgaııa mınıstrligi sý salasy mamandyqtarynyń tartymdylyǵyn arttyrý boıynsha sharalar qabyldap jatyr. Mysaly, «Bolashaq» baǵdarlamasyna ózgerister engizildi: «Gıdrogeologııa», «Sý resýrstary» jáne «Sý qaýipsizdigi» sekildi sý salasynyń mamandyqtary engizildi. Osy jyldan bastap qazaqstandyq stýdentter olar boıynsha shetelde bilim ala alady.

Birinshi jartyjyldyqta Sý resýrstary jáne ırrıgaııa mınıstrligi Nıderlandy Koroldigimen sý tasqynyna qarsy is-qımyl jáne sý salasynyń mamandaryn daıarlaý jónindegi memorandýmdarǵa qol qoıdy. Birinshi qujat sý sharýashylyǵy qurylystaryn salý jáne paıdalaný, sý tasqynyn boljaý jáne sý tasqynyna qarsy is-sharalardy josparlaý máselelerinde yntymaqtastyq ornatýdy kózdeıdi. Delft sý bilimi ınstıtýty (IHE Delft) qol qoıǵan ekinshi memorandým sý salasynyń mamandaryn daıarlaýǵa, sý salasyndaǵy ǵylym men ınnovaııalyq tehnologııalar salasyndaǵy ózara is-qımylǵa qatysty.

Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligimen birlesip, sý resýrstary salasyndaǵy jetekshi ǵylymı jáne bilim berý uıymdarynyń konsorıýmy quryldy. Konsorıým jumysynyń basym baǵyttarynyń biri – tuщy sý qorlaryn izdestirý jáne ulǵaıtý.

Bıyl sý salasynyń 450-den astam qyzmetkeri mamandandyrylǵan ortalyqtarda biliktilikti arttyrý kýrstarynan ótedi.

Sý jáne ırrıgaııa mınıstrligi 9 joǵary oqý ornymen yntymaqtastyq týraly memorandýmdarǵa qol qoıdy. Endi osy oqý oryndarynyń stýdentteri «Qazsýshar» memlekettik kásipornynyń fılıaldarynda óndiristik tájirıbeden óte alady.

M.H. Dýlatı atyndaǵy Taraz óńirlik ýnıversıteti Tashkent ırrıgaııa jáne aýyl sharýashylyǵyn mehanıkalandyrý ınjenerleri ınstıtýtymen qos dıplomdy bilim berýdiń birlesken baǵdarlamasy týraly memorandýmǵa qol qoıdy. Osylaısha, sý salasyndaǵy mamandyqtar boıynsha oqıtyn qazaqstandyq JOO stýdentteri kórshi memlekettiń oqý ornynyń dıplomyn da ala alady.

Áleýmettik qamsyzdandyrý

2024 jylǵy 1 qańtardan bastap eńbekaqysy tarıftik qarajattan tólenetin «Qazsýshar» RMK mamandarynyń jalaqysy orta eseppen 23%-ǵa ósti. Bul kásiporyn qyzmetkerleriniń jalpy sanynyń 47%-yn quraıdy.

1 mamyrdan bastap «Qazsýshar» mamandarynyń jalaqysy 25%-ǵa ósti, olardyń eńbegi respýblıkalyq bıýdjetten tólenedi.