«جاسىل» ەنەرگيا. اەس قازاقستانعا نە بەرەدى?

جالپى ەلىمىزگە اەس كەرەك پە? قازىر ەلىمىزدە ەنەرگەتيكا سالاسىندا قانداي پروبلەمالار بار? بۇگىن وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ساراپشىلار پىكىرى ارقىلى ءتۇسىندىرىپ كورەمىز.

ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ەنەرگوقاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ مەملەكەتتىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى ەكەنىن ايتىپ كەلەدى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قاتىسۋىمەن سەگىزىنشى سايلانعان پارلامەنتتىڭ ءبىرىنشى سەسسياسىندا ەنەرگەتيكا سالاسىن سىنعا الىپ, ماسەلەنى تەز ارادا شەشۋگە تاپسىرما بەرگەن بولاتىن.

ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا قاتىستى ۇستانىمداردى قايتا قاراۋ قاجەت. بيىلعى قىستىڭ قالاي وتكەنىن بارشاڭىز بىلەسىزدەر. قىستىڭ كوزى قىراۋدا بىرقاتار ايماقتا قالالار مەن ەلدى مەكەندەر جىلۋسىز قالدى. ابدەن توزعان ەنەرگەتيكا ينفراقۇرىلىمى ارەڭ جۇمىس ىستەپ تۇر. مەنىڭ تاپسىرماممەن ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى نارىعىن دامىتۋدىڭ جاڭا ۇلگىسى دايىندالىپ جاتىر. سول ارقىلى وسى سالاعا قوسىمشا ينۆەستيتسيا تارتۋ كوزدەلىپ وتىر. سونداي-اق بۇل قۇجات وسى سالانىڭ بارىنشا اشىق بولۋىن قامتاماسىز ەتپەك. قازىر ءماجىلىستىڭ قاراۋىندا ەلەكتر ەنەرگەتيكاسىنا قاتىستى ءۇش زاڭ جوباسى جاتىر. دەپۋتاتتىق كورپۋس زاڭناماداعى ءتيىستى وزگەرتۋلەردى شۇعىل تۇردە قاراپ, قابىلداۋعا ءتيىس. كوممۋنالدىق جەلىلەردىڭ ابدەن توزۋ سالدارىنان بارلىق وڭىردە دەرلىك قايتا-قايتا اپات بولىپ جاتىر. كوپتەگەن قالادا جول, ەلەكتر تاراتۋ جەلىسى, گاز قۇبىرى سەكىلدى نەگىزگى ينفراقۇرىلىمداردىڭ تاپشىلىعى قاتتى بايقالادى. ءبىز ەلىمىزدىڭ ينفراقۇرىلىمدىق قۋاتىن قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت. سوندىقتان مەن ۇلتتىق ينفراقۇرىلىم جوسپارىن قابىلداۋدى ۇسىنامىن, — دەدى توقاەۆ.

پرەزيدەنت قۇجاتتا وسى سالاداعى باستى ماسەلەلەر اشىق كورسەتىلۋگە ءتيىس ەكەنىن ايتىپ, 2029 جىلعا دەيىن ىسكە اسىرىلاتىن نەگىزگى جوبالار قامتىلۋى قاجەتتىگىن تاپسىرعان بولاتىن.

بۇگىنگى كۇنى اەس «جاسىل» ەنەرگيانىڭ كوزى بولىپ سانالادى. مامانداردىڭ باعالاۋى بويىنشا جىل سايىن قۋاتى 1 000 مۆت اەس جۇمىسى پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىن 4 ملن تونناعا ازايتادى.

قازاقستاندا الماتى وبلىسىنداعى بالقاش كولىنىڭ جانىندا ۇلكەن كەنتىندە اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ جوسپارلانىپ وتىر. ەلىمىز بۇگىنگى تاڭدا الەمدەگى وتىن ۋرانىنىڭ باستى ءوندىرۋشىسى, سونداي-اق ەلدە اتوم زەرتتەۋلەرى سالاسىندا تاجىريبەسى بار.

قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكا سالاسىندا قانداي پروبلەمالار بار?

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ينجەنەر-ەنەرگەتيكتەر وداعىنىڭ ديرەكتورى مارات دۋلكايروۆ ەلىمىزگە اەس-ءتىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى ايتىپ بەردى.

كەز كەلگەن ستانسا ەنەرگوجۇيەگە قوسىلۋى كەرەك. بولاشاقتا ءبىز سالۋدى جوسپارلاپ وتىرعان اەس جەتىسپەيتىن ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ ءۇشىن ەلىمىزدەگى ەنەرگەتيكالىق جۇيەگە قوسىلادى. بۇگىنگى ەلەكتر ەنەرگەتيكاسى سالامىزداعى جاعداي قانداي كۇيدە? كەز كەلگەن جەلىنىڭ ستانتسياسىن الىپ قاراساڭ دا, ءبارى وتە قيىن جاعدايدا, ءبارى توزعان. ياعني بۇل سالانىڭ ءحالى مۇشكىل. كەيبىر وبەكتىلەر 90 پايىزعا دەيىن توزعان. وسىدان قورىتىندى شىعارا بەرۋگە بولادى. كىنالىلەردى اتاعان دا دۇرىس شىعار, بىراق ءارى قاراي نە ىستەۋ كەرەگىن ءبىلۋ ودان دا ماڭىزدى, — دەدى ساراپشى.

ول ەنەرگەتيكتەردىڭ ءسوزىن ەشكىم تىڭدامايتىنىن ايتتى.

بۇگىنگى كۇنى نە ىستەۋ قالاي? سالا پروبلەماسىن قالاي شەشۋ كەرەك? قازىرگى كۇنى تاريف – ول سالاعا قۇيىلعان ينۆەستيتسيا دەپ ايتادى. بىراق بۇل قاتە تۇسىنىك. مەنىڭ ويىمشا, ءتاريفتى وسى سالادا ەڭبەك ەتەتىن ادامداردىڭ جالاقىسىن كوبەيتەتىندەي دەڭگەيدە كوتەرۋ كەرەك. بىزدە وتە اۋىر قۇرىلعىلار بار. ونىڭ ۇستىنە جۇمىس ىستەيتىن ادامدار دا قالمادى. كادر جوق. قازاقستان بويىنشا جالاقىنى كەم دەگەندە ورتاشا دەڭگەيگە دەيىن كوتەرىپ, قازىر جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قىزمەتكەرلەردى ورىندارىندا قالدىرۋعا تىرىسۋ كەرەك. مىنە, ءتاريفتى وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن كوتەرگەن ءجون, — دەپ ايتتى مارات دۋلكايروۆ.

ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا, قالعان توزىعى جەتكەن اكتيۆتەردى باسقا جولمەن شەشۋ قاجەت. وعان ماقساتتى مەملەكەتتىك ينۆەستيتسيالار كەرەك. دالىرەك, ۇلتتىق قوردان قاراجات بولىنسە, ول قاجەتتى قۇرىلعىلارعا جۇمسالادى. سوسىن ونىڭ ماقساتتى جۇمسالۋى ءۇشىن بارىنشا قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاۋ كەرەك. وسىنداي جۇيەنى ۇيىمداستىرىپ قانا سالامىزدى قازىرگى كۇيدەن امان الىپ شىعا الامىز. ارينە بۇل ماسەلە ساياسي شەشىمدى قاجەت ەتەدى.

دامىعان بارلىق مەملەكەتتە, ازيادا, ءتىپتى افريكادا اەس بۇرىننان بار. ال بىزدە, قازاقستاندا بارلىق جاعداي بولسا دا, ءالى كۇنگە دەيىن اەس جوق. قازىر بىزگە اەس-ءتىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى تالقىلاۋدى توقتاتۋ كەرەك. ارينە, ول ءاۋ باستان قاجەت. ەنەرگەتيكالىق بالانس تۋرالى ايتاتىن بولسا, بىلتىر 16 500 مۆت تۇتىنىلدى. ال ەلىمىز شامامەن 15 200 مۆت ءوندىردى. دەمەك 1 300 مۆت-تى قازاقستان رەسەيدەن الدى. ال وڭتۇستىك وڭىرلەردە تاپشىلىق بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ وتىر. وڭتۇستىك ءوڭىردىڭ ەنەرگيانى تۇتىنۋ كولەمى 4 200 مۆت. ونىڭ 50 پايىزىن وڭتۇستىكتەگى گەنەراتسيالار وندىرەدى. قالعانى جەتپەي وتىر, — دەپ ويىن ايتتى دۋلكايروۆ.

ونىڭ سوزىنشە, بىزدەگى ەلەكتر ەنەرگياسى تۇراقسىز, سەنىمسىز جانە ساپاسىز.

ەلەكتر سىمدارىنا ارنالعان تەحنيكالىق ەرەجە قۇجاتىندا ەڭ باسىندا ەلەكتر ەنەرگياسى سەنىمدى, ءۇزىلىسسىز جانە ساپالى بولۋ كەرەگى جازىلعان. جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا وسى ءۇش كورسەتكىشكە دە ساي بولماي وتىر. وسى سەبەپتەن بە «اەس ەمەس, جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن سالايىق اەس-كە كوپ قاراجات كەرەك» دەگەن اڭگىمەلەر دە ايتىلىپ ءجۇر. ارينە, جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا دا قاجەت. بىراق ول قوسىمشا قۇرىلعىلار ەسەبىنەن وندىرىلگەنى دۇرىس. جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا اتام ەنەرگياسىنان دا قىمبات, — دەپ ايتتى ەنەرگەتيكا سالاسىنىڭ ساراپشىسى.

ول ەنەرگەتيكا سالاسىنا قاتىسى جوق ادامداردىڭ ءسوزىن تىڭداماۋ كەرەگىن ايتتى.

اەس قۇرىلىسى: قانداي تەحنولوگيالار قاراستىرىلىپ جاتىر?

ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى اتوم ەنەرگەتيكاسى جانە ونەركاسىپ دەپارتامەنتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى گۇلميرا مۇرسالوۆا قازاقستاندا اەس سالۋ ءۇشىن قانداي تەحنولوگيالار قاراستىرىلىپ جاتقانىن ايتىپ بەردى.

الەمدە جەڭىل سۋ سياقتى رەاكتورلىق تەحنولوگيالاردى وندىرۋشىلەر كوپ ەمەس. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى جۇمىس ىستەمەي تۇرعاندىقتان, ءبىز ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەڭدە پايدالانۋ تاجىريبەسى بار ەتالوندىق تەحنولوگيالاردى قاراستىرۋ ءالى دە قولايلى بولادى. ءبىز قاراستىرۋ ءۇشىن قۋاتتىلىعى جوعارى جەڭىل سۋ رەاكتورلارىن تاڭدادىق, — دەپ ءتۇسىندىردى مۇرسالوۆا.

ول «قازاقستاننىڭ اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى» زەرتتەۋ جۇرگىزىپ, التى الەمدىك ءوندىرۋشىنىڭ 13-تەن استام تەحنولوگياسىن قاراستىرعانىن, ونىڭ ىشىندە ءتورت ءوندىرۋشى قازاقستاندا پايدالانۋعا ەڭ قولايلى بولىپ تاڭدالعانىن اتاپ ءوتتى.

مۇرسالوۆانىڭ ايتۋىنشا, تاڭداۋ كەزىندە قازاقستان تەحنولوگيا قاۋىپسىزدىگىنە نازار اۋدارادى. بۇل حالىقارالىق اتوم ەنەرگياسى اگەنتتىگىنىڭ (حاەا) قولداۋىمەن. ناۋرىزدىڭ سوڭىندا حاەا ساراپشىلار توبى قازاقستاننىڭ اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلداۋعا دايىندىعىن باعالاۋ ءۇشىن قازاقستانعا كەلدى.

حالىقارالىق اتوم ەنەرگياسى اگەنتتىگىنىڭ ساراپشىلارى قازاقستاننىڭ وسىنداي ماڭىزدى شەشىمگە دايىندىعىن 19 ينفراقۇرىلىمدىق باعىت بويىنشا باعالادى. حاەا ادىستەمەلەرىنە سايكەس بۇكىل پروتسەسس ءۇش كەزەڭگە بولىنگەن. ءبىرىنشى كەزەڭدە حاەا ساراپشىلارى باعالاۋ جۇرگىزىپ, ناتيجەسىندە قازاقستاننىڭ جوعارى اەس قۇرىلىسى بويىنشا شەشىم قابىلداۋعا ازىرلىك بارىسى, — دەپ ايتتى مۇرسالوۆا.

اەس جوباسى بويىنشا جۇمىس قالاي جۇرگىزىلىپ جاتىر?

«قازاقستان اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى» جشس باس ديرەكتورى تيمۋر جانتيكين قازاقستانداعى اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىن جوبالاۋ مەن سالۋدىڭ قازىرگى جاعدايى جايىندا ايتىپ بەردى.

ونىڭ ايتۋىنشا, 2018 جىلى اەس جوباسى بويىنشا تاۋەلسىز حالىقارالىق ساراپتاما جۇرگىزىلدى.

كەيىن 2019 جىلى جەتەكشى جەتكىزۋشىلەردەن مىندەتتى ەمەس تەحنيكالىق جانە كوممەرتسيالىق ۇسىنىستار الىندى.

ولاردىڭ ءتىزىمى جاسالدى:

CNNC – قىتاي

KHNP – كورەيا

روساتوم – رەسەي

EDF – فرانتسيا

ايتۋىنشا, بىلتىر تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەنىڭ جاڭارتىلعان ماركەتينگ ءبولىمى ىسكە كىرىستى.

اتوم سالاسىن دامىتۋ بويىنشا ۇكىمەتارالىق كوميسسيانىڭ وتىرىسىندا ۇسىنىستاردى قايتا ايتتىق. ولار قابىلداندى. اەس سالىناتىن جەر ۇكىمەتتىڭ شەشىمىنە سايكەس قابىلدانادى. ارينە شەشىم جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ كەلىسىمىمەن قابىلدانادى. 2022 جىلعى 24 مامىردا قازاقستاننىڭ اتوم ونەركاسىبىن دامىتۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيانىڭ وتىرىسىندا قۇرىلىس ايماعى رەتىندە الماتى وبلىسىنداعى ۇلكەن اۋىلىن تاڭداۋ جانە اەس قۋاتىن انىقتاۋ 2 800 مۆت-قا دەيىن ۇسىنىلدى, — دەپ ايتتى ساراپشى.

ول زاڭ بويىنشا اەس-ءتىڭ ورنى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ شەشىمىمەن بەكىتىلۋى ءتيىس ەكەنىن ەسكە سالدى. تيىسىنشە شەشىم جەرگىلىكتى وكىلدى ورگانمەن كەلىسىم بويىنشا قابىلدانادى.

2022 جىلدىڭ 15 قاراشاسىندا ءبىز قوناەۆ قالاسىنا بارىپ, الماتى وبلىسى ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتتارىنا تانىستىرىلىم جاساپ, ماقۇلدادىق, — دەپ ايتتى جانتيكين.

سونىمەن بىرگە ۇلكەن اۋىلىنىڭ تۇرعىندارىمەن قوعامدىق تىڭداۋلار وتكىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعانىن ايتتى.

ونىڭ ايتۋىنشا, بۇگىندە اەس الەۋەتتى ۋچاسكەلەرىن سيپاتتاۋ بويىنشا باعا ۇسىنىستارى جەرگىلىكتى جانە شەتەلدىك مامانداندىرىلعان ۇيىمداردان الىندى.

ولار: KHNP – كورەيا, Assystem – فرانتسيا, «قازنيپيەنەرگوپروم» جانە ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق.

اەس قاشان ىسكە قوسىلادى?

تيمۋر جانتيكيننىڭ ايتۋىنشا, بيىل جەتكىزۋشى تاڭدالىپ, اتوم ەلەكتر ستانساسى ورنالاسقان اۋماققا ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى شىقسا, 2025 جىلى تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمە ازىرلەۋ اياقتالىپ, مەملەكەتتىك ساراپتاماعا تاپسىرىلادى.

مەملەكەتتىك ساراپتامانىڭ وڭ شەشىمىمەن تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمە اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداۋ ءۇشىن ۇكىمەتكە جىبەرىلەدى. وسىدان كەيىن جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتاردى ازىرلەۋ جانە ساراپتامادان وتكىزۋ باستالادى.

قۇرىلىس-مونتاجداۋ جۇمىستارى 2034 جىلى اياقتالسا, ال ستانتسيا 2035 جىلى ىسكە قوسىلادى دەپ جوسپارلانىپ وتىر.

نەلىكتەن ءبىز 2,8 گۆت-قا دەيىنگى ستانتسيالاردى تاڭدادىق? 2018 جىلى قايتارىپ العان ەسەپتەۋلەرىمىز بويىنشا, وڭتۇستىكتە بازالىق قۋات تاپشىلىعى 2,7 گۆت-قا دەيىن جەتەدى دەپ كۇتكەن ەدىك. ءبىز ەنەرگەتيكالىق جابدىقتىڭ توزعانىن ەسكەردىك. قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكالىق جۇيەسىنىڭ دامۋىن مودەلدەۋ كەزىندە قولدانىستاعى تەڭگەرىمدەرگە سۇيەنە وتىرىپ, سولتۇستىك-وڭتۇستىك ءوزارا بايلانىسى ءۇشىن بازالىق قۋات تاپشىلىعى 2030 جىلعا قاراي 1,8 گۆت, 2035 جىلعا قاراي 3,2 گۆت, 2050 جىلعا قاراي 5 گۆت, — دەپ ءتۇسىندىردى جانتيكين.

ونىڭ سوزىنە قاراعاندا, بازالىق قۋات تاپشىلىعىن جابۋ ءۇشىن قۋاتى 1400 مۆت-قا دەيىنگى كەمىندە ەكى بلوكتان تۇراتىن اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ قاجەت.

اەس-ءتىڭ زيانى بار ما?

«قازاقستان اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى» جشس اتوم ەنەرگەتيكاسى ءبولىمى ينجەنەرى اسۋان سيابەكوۆ اتوم ەلەكتر ستانساسىنىڭ ەكولوگياعا قالاي اسەر ەتەتىنىن ايتىپ بەردى.

ەنەرگەتيكا سالاسى ماماندارىنىڭ بولجامىنشا, ەنەرگيا تاپشىلىعى بولۋ مۇمكىن. سول كەزدە بازالىق گەنەراتسيا رەتىندە, ەڭ الدىمەن, گەنەراتسيا كوزدەرى كەرەك. ونى ءبىز اەس-تەن جانە جىلى ەلەكتر ستانسالارىنان (جەس) الا الامىز. قازىرگى كەزدە جەس ماسەلەلەرىنە كەلەتىن بولساق, ولارعا وزدەرىنىڭ كومىرقىشقىل گازىنىڭ شىعارىندىلارىنا بايلانىستى ينۆەستيتسيا تارتۋ, قارجىلاندىرۋ ماسەلەلەرى كۇردەلى بولىپ تۇر. سول سەبەپتى دە «جاسىل ەنەرگەتيكا» كوزى رەتىندە اتوم ەلەكتر ستانسالارىن قاراستىرامىز, — دەپ ايتتى سيابەكوۆ.

سوزىنشە, وسى سەبەپتەن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ اەس سالۋ ماسەلەسىن بىرنەشە رەت كوتەرگەن بولاتىن.

ول اتوم ەلەكتر ستانساسىنىڭ ەكولوگياعا, ادام دەنساۋلىعىنا قالاي اسەر ەتەتىنىنە توقتالدى.

قازىرگى كەزدە الەمدە 430-عا جۋىق اەس جۇمىس ىستەپ تۇر. ارينە, وسى كەزگە دەيىن اپاتتىق جاعدايلار بولدى. بىراق ول كەزدەگى رەاكتورلار بۇگىنگى كۇنى جاڭارتىلدى. قانشا جىل ءوتتى, ياعني جۇمىس ءوتىلى كوپ. قازىر سول اەس-تەردىڭ جاڭا بۋىنى شىعىپ جاتىر. سول سەبەپتى قازاقستان تەك قانا جاڭا بۋىندى 3+ رەاكتورلارىن قاراستىرادى. ونىڭ ەكولوگياعا دا اسەرى زەرتتەلگەن. مىسالى, اپاتتىق جاعداي بولسا, وندا راديواكتيۆتى قالدىقتاردىڭ قورشاعان ورتاعا, قاسىنداعى وسىمدىكتەردىڭ, جانۋارلار الەمىنە تارالۋىنا بايلانىستى زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى. ياعني, اپات بولعان جاعدايدا ول سىرتقى ورتاعا شىعىپ كەتپەيدى, — دەپ ءتۇسىندىردى اتوم ەنەرگەتيكاسى ءبولىمى ينجەنەرى.