«Jasyl» energııa. AES Qazaqstanǵa ne beredi?

Jalpy elimizge AES kerek pe? Qazir elimizde energetıka salasynda qandaı problemalar bar? Búgin osy suraqtardyń jaýabyn sarapshylar pikiri arqyly túsindirip kóremiz.

El Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev energoqaýipsizdikti qamtamasyz etý memlekettiń basty mindetteriniń biri ekenin aıtyp keledi.

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń qatysýymen segizinshi saılanǵan Parlamenttiń birinshi sessııasynda energetıka salasyn synǵa alyp, máseleni tez arada sheshýge tapsyrma bergen bolatyn.

Infraqurylymdy damytýǵa qatysty ustanymdardy qaıta qaraý qajet. Bıylǵy qystyń qalaı ótkenin barshańyz bilesizder. Qystyń kózi qyraýda birqatar aımaqta qalalar men eldi mekender jylýsyz qaldy. Ábden tozǵan energetıka ınfraqurylymy áreń jumys istep tur. Meniń tapsyrmammen elektr energetıkasy naryǵyn damytýdyń jańa úlgisi daıyndalyp jatyr. Sol arqyly osy salaǵa qosymsha ınvestıııa tartý kózdelip otyr. Sondaı-aq bul qujat osy salanyń barynsha ashyq bolýyn qamtamasyz etpek. Qazir Májilistiń qaraýynda elektr energetıkasyna qatysty úsh zań jobasy jatyr. Depýtattyq korpýs zańnamadaǵy tıisti ózgertýlerdi shuǵyl túrde qarap, qabyldaýǵa tıis. Kommýnaldyq jelilerdiń ábden tozý saldarynan barlyq óńirde derlik qaıta-qaıta apat bolyp jatyr. Kóptegen qalada jol, elektr taratý jelisi, gaz qubyry sekildi negizgi ınfraqurylymdardyń tapshylyǵy qatty baıqalady. Biz elimizdiń ınfraqurylymdyq qýatyn qalyptastyrýymyz qajet. Sondyqtan men Ulttyq ınfraqurylym josparyn qabyldaýdy usynamyn, – dedi Toqaev.

Prezıdent qujatta osy saladaǵy basty máseleler ashyq kórsetilýge tıis ekenin aıtyp, 2029 jylǵa deıin iske asyrylatyn negizgi jobalar qamtylýy qajettigin tapsyrǵan bolatyn.

Búgingi kúni AES «jasyl» energııanyń kózi bolyp sanalady. Mamandardyń baǵalaýy boıynsha jyl saıyn qýaty 1 000 MVt AES jumysy parnıktik gazdar shyǵaryndylaryn 4 mln tonnaǵa azaıtady.

Qazaqstanda Almaty oblysyndaǵy Balqash kóliniń janynda Úlken kentinde atom elektr stanııasyn salý josparlanyp otyr. Elimiz búgingi tańda álemdegi otyn ýranynyń basty óndirýshisi, sondaı-aq elde atom zertteýleri salasynda tájirıbesi bar.

Qazaqstannyń energetıka salasynda qandaı problemalar bar?

Qazaqstan Respýblıkasynyń ınjener-energetıkter odaǵynyń dırektory Marat Dýlkaırov elimizge AES-tiń qajettiligi týraly aıtyp berdi.

Kez kelgen stansa energojúıege qosylýy kerek. Bolashaqta biz salýdy josparlap otyrǵan AES jetispeıtin elektr energııasyn óndirý úshin elimizdegi energetıkalyq júıege qosylady. Búgingi elektr energetıkasy salamyzdaǵy jaǵdaı qandaı kúıde? Kez kelgen jeliniń stanııasyn alyp qarasań da, bári óte qıyn jaǵdaıda, bári tozǵan. Iaǵnı bul salanyń hali múshkil. Keıbir obektiler 90 paıyzǵa deıin tozǵan. Osydan qorytyndy shyǵara berýge bolady. Kinálilerdi ataǵan da durys shyǵar, biraq ári qaraı ne isteý keregin bilý odan da mańyzdy, – dedi sarapshy.

Ol energetıkterdiń sózin eshkim tyńdamaıtynyn aıtty.

Búgingi kúni ne isteý qalaı? Sala problemasyn qalaı sheshý kerek? Qazirgi kúni tarıf – ol salaǵa quıylǵan ınvestıııa dep aıtady. Biraq bul qate túsinik. Meniń oıymsha, tarıfti osy salada eńbek etetin adamdardyń jalaqysyn kóbeıtetindeı deńgeıde kóterý kerek. Bizde óte aýyr qurylǵylar bar. Onyń ústine jumys isteıtin adamdar da qalmady. Kadr joq. Qazaqstan boıynsha jalaqyny kem degende ortasha deńgeıge deıin kóterip, qazir jumys istep júrgen qyzmetkerlerdi oryndarynda qaldyrýǵa tyrysý kerek. Mine, tarıfti osy máseleni sheshý úshin kótergen jón, – dep aıtty Marat Dýlkaırov.

Sarapshynyń aıtýynsha, qalǵan tozyǵy jetken aktıvterdi basqa jolmen sheshý qajet. Oǵan maqsatty memlekettik ınvestıııalar kerek. Dálirek, Ulttyq qordan qarajat bólinse, ol qajetti qurylǵylarǵa jumsalady. Sosyn onyń maqsatty jumsalýy úshin barynsha qatań baqylaýda ustaý kerek. Osyndaı júıeni uıymdastyryp qana salamyzdy qazirgi kúıden aman alyp shyǵa alamyz. Árıne bul másele saıası sheshimdi qajet etedi.

Damyǵan barlyq memlekette, Azııada, tipti Afrıkada AES burynnan bar. Al bizde, Qazaqstanda barlyq jaǵdaı bolsa da, áli kúnge deıin AES joq. Qazir bizge AES-tiń qajettiligi týraly talqylaýdy toqtatý kerek. Árıne, ol áý bastan qajet. Energetıkalyq balans týraly aıtatyn bolsa, byltyr 16 500 MVt tutynyldy. Al elimiz shamamen 15 200 MVt óndirdi. Demek 1 300 MVt-ty Qazaqstan Reseıden aldy. Al ońtústik óńirlerde tapshylyq búginge deıin saqtalyp otyr. Ońtústik óńirdiń energııany tutyný kólemi 4 200 MVt. Onyń 50 paıyzyn ońtústiktegi generaııalar óndiredi. Qalǵany jetpeı otyr, – dep oıyn aıtty Dýlkaırov.

Onyń sózinshe, bizdegi elektr energııasy turaqsyz, senimsiz jáne sapasyz.

Elektr symdaryna arnalǵan tehnıkalyq ereje qujatynda eń basynda elektr energııasy senimdi, úzilissiz jáne sapaly bolý keregi jazylǵan. Jańartylatyn energııa osy úsh kórsetkishke de saı bolmaı otyr. Osy sebepten be «AES emes, jańartylatyn energııa kózderin salaıyq AES-ke kóp qarajat kerek» degen áńgimeler de aıtylyp júr. Árıne, jańartylatyn energııa da qajet. Biraq ol qosymsha qurylǵylar esebinen óndirilgeni durys. Jańartylatyn energııa atam energııasynan da qymbat, – dep aıtty energetıka salasynyń sarapshysy.

Ol energetıka salasyna qatysy joq adamdardyń sózin tyńdamaý keregin aıtty.

AES qurylysy: Qandaı tehnologııalar qarastyrylyp jatyr?

Energetıka mınıstrligi Atom energetıkasy jáne ónerkásip departamenti dırektorynyń orynbasary Gúlmıra Mursalova Qazaqstanda AES salý úshin qandaı tehnologııalar qarastyrylyp jatqanyn aıtyp berdi.

Álemde jeńil sý sııaqty reaktorlyq tehnologııalardy óndirýshiler kóp emes. Qazirgi ýaqytta Qazaqstanda atom elektr stanııalary jumys istemeı turǵandyqtan, biz úshin birinshi kezeńde paıdalaný tájirıbesi bar etalondyq tehnologııalardy qarastyrý áli de qolaıly bolady. Biz qarastyrý úshin qýattylyǵy joǵary jeńil sý reaktorlaryn tańdadyq, – dep túsindirdi Mursalova.

Ol «Qazaqstannyń atom elektr stanııalary» zertteý júrgizip, alty álemdik óndirýshiniń 13-ten astam tehnologııasyn qarastyrǵanyn, onyń ishinde tórt óndirýshi Qazaqstanda paıdalanýǵa eń qolaıly bolyp tańdalǵanyn atap ótti.

Mursalovanyń aıtýynsha, tańdaý kezinde Qazaqstan tehnologııa qaýipsizdigine nazar aýdarady. Bul Halyqaralyq atom energııasy agenttiginiń (HAEA) qoldaýymen. Naýryzdyń sońynda HAEA sarapshylar toby Qazaqstannyń atom elektr stanııasyn salý týraly sheshim qabyldaýǵa daıyndyǵyn baǵalaý úshin Qazaqstanǵa keldi.

Halyqaralyq atom energııasy agenttiginiń sarapshylary Qazaqstannyń osyndaı mańyzdy sheshimge daıyndyǵyn 19 ınfraqurylymdyq baǵyt boıynsha baǵalady. HAEA ádistemelerine sáıkes búkil proess úsh kezeńge bólingen. Birinshi kezeńde HAEA sarapshylary baǵalaý júrgizip, nátıjesinde Qazaqstannyń joǵary AES qurylysy boıynsha sheshim qabyldaýǵa ázirlik barysy, – dep aıtty Mursalova.

AES jobasy boıynsha jumys qalaı júrgizilip jatyr?

«Qazaqstan atom elektr stanııalary» JShS bas dırektory Tımýr Jantıkın Qazaqstandaǵy atom elektr stanııalaryn jobalaý men salýdyń qazirgi jaǵdaıy jaıynda aıtyp berdi.

Onyń aıtýynsha, 2018 jyly AES jobasy boıynsha táýelsiz halyqaralyq saraptama júrgizildi.

Keıin 2019 jyly jetekshi jetkizýshilerden mindetti emes tehnıkalyq jáne kommerııalyq usynystar alyndy.

Olardyń tizimi jasaldy:

CNNC – Qytaı

KHNP – Koreıa

Rosatom – Reseı

EDF – Franııa

Aıtýynsha, byltyr tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdemeniń jańartylǵan marketıng bólimi iske kiristi.

Atom salasyn damytý boıynsha úkimetaralyq komıssııanyń otyrysynda usynystardy qaıta aıttyq. Olar qabyldandy. AES salynatyn jer Úkimettiń sheshimine sáıkes qabyldanady. Árıne sheshim jergilikti memlekettik organdardyń kelisimimen qabyldanady. 2022 jylǵy 24 mamyrda Qazaqstannyń atom ónerkásibin damytý jónindegi vedomstvoaralyq komıssııanyń otyrysynda qurylys aımaǵy retinde Almaty oblysyndaǵy Úlken aýylyn tańdaý jáne AES qýatyn anyqtaý 2 800 MVt-qa deıin usynyldy, – dep aıtty sarapshy.

Ol zań boıynsha AES-tiń orny Qazaqstan úkimetiniń sheshimimen bekitilýi tıis ekenin eske saldy. Tıisinshe sheshim jergilikti ókildi organmen kelisim boıynsha qabyldanady.

2022 jyldyń 15 qarashasynda biz Qonaev qalasyna baryp, Almaty oblysy máslıhatynyń depýtattaryna tanystyrylym jasap, maquldadyq, – dep aıtty Jantıkın.

Sonymen birge Úlken aýylynyń turǵyndarymen qoǵamdyq tyńdaýlar ótkizý týraly sheshim qabyldanǵanyn aıtty.

Onyń aıtýynsha, búginde AES áleýetti ýchaskelerin sıpattaý boıynsha baǵa usynystary jergilikti jáne sheteldik mamandandyrylǵan uıymdardan alyndy.

Olar: KHNP – Koreıa, Assystem – Franııa, «QazNIPIEnergoprom» jáne Ulttyq ıadrolyq ortalyq.

AES qashan iske qosylady?

Tımýr Jantıkınniń aıtýynsha, bıyl jetkizýshi tańdalyp, atom elektr stansasy ornalasqan aýmaqqa úkimettiń qaýlysy shyqsa, 2025 jyly tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdeme ázirleý aıaqtalyp, memlekettik saraptamaǵa tapsyrylady.

Memlekettik saraptamanyń oń sheshimimen tehnıkalyq-ekonomıkalyq negizdeme atom elektr stanııasyn salý týraly qaýly qabyldaý úshin úkimetke jiberiledi. Osydan keıin jobalyq-smetalyq qujattardy ázirleý jáne saraptamadan ótkizý bastalady.

Qurylys-montajdaý jumystary 2034 jyly aıaqtalsa, al stanııa 2035 jyly iske qosylady dep josparlanyp otyr.

Nelikten biz 2,8 GVt-qa deıingi stanııalardy tańdadyq? 2018 jyly qaıtaryp alǵan esepteýlerimiz boıynsha, ońtústikte bazalyq qýat tapshylyǵy 2,7 GVt-qa deıin jetedi dep kútken edik. Biz energetıkalyq jabdyqtyń tozǵanyn eskerdik. Qazaqstannyń energetıkalyq júıesiniń damýyn modeldeý kezinde qoldanystaǵy teńgerimderge súıene otyryp, soltústik-ońtústik ózara baılanysy úshin bazalyq qýat tapshylyǵy 2030 jylǵa qaraı 1,8 GVt, 2035 jylǵa qaraı 3,2 GVt, 2050 jylǵa qaraı 5 GVt, – dep túsindirdi Jantıkın.

Onyń sózine qaraǵanda, bazalyq qýat tapshylyǵyn jabý úshin qýaty 1400 MVt-qa deıingi keminde eki bloktan turatyn atom elektr stanııasyn salý qajet.

AES-tiń zııany bar ma?

«Qazaqstan atom elektr stanııalary» JShS Atom energetıkasy bólimi ınjeneri Asýan Sııabekov atom elektr stansasynyń ekologııaǵa qalaı áser etetinin aıtyp berdi.

Energetıka salasy mamandarynyń boljamynsha, energııa tapshylyǵy bolý múmkin. Sol kezde bazalyq generaııa retinde, eń aldymen, generaııa kózderi kerek. Ony biz AES-ten jáne jyly elektr stansalarynan (JES) ala alamyz. Qazirgi kezde JES máselelerine keletin bolsaq, olarǵa ózderiniń kómirqyshqyl gazynyń shyǵaryndylaryna baılanysty ınvestıııa tartý, qarjylandyrý máseleleri kúrdeli bolyp tur. Sol sebepti de «jasyl energetıka» kózi retinde atom elektr stansalaryn qarastyramyz, – dep aıtty Sııabekov.

Sózinshe, osy sebepten Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev AES salý máselesin birneshe ret kótergen bolatyn.

Ol atom elektr stansasynyń ekologııaǵa, adam densaýlyǵyna qalaı áser etetinine toqtaldy.

Qazirgi kezde álemde 430-ǵa jýyq AES jumys istep tur. Árıne, osy kezge deıin apattyq jaǵdaılar boldy. Biraq ol kezdegi reaktorlar búgingi kúni jańartyldy. Qansha jyl ótti, ıaǵnı jumys ótili kóp. Qazir sol AES-terdiń jańa býyny shyǵyp jatyr. Sol sebepti Qazaqstan tek qana jańa býyndy 3+ reaktorlaryn qarastyrady. Onyń ekologııaǵa da áseri zerttelgen. Mysaly, apattyq jaǵdaı bolsa, onda radıoaktıvti qaldyqtardyń qorshaǵan ortaǵa, qasyndaǵy ósimdikterdiń, janýarlar álemine taralýyna baılanysty zertteý júrgizildi. Iaǵnı, apat bolǵan jaǵdaıda ol syrtqy ortaǵa shyǵyp ketpeıdi, – dep túsindirdi Atom energetıkasy bólimi ınjeneri.