«جۋسان ءيىسى» شىعارماسى وقۋشىلاردىڭ سىني ويلاۋ قابىلەتىن دامىتادى

فوتو: جەكە قورىنان

قىمبات قاراەۆا – Arman-PV باسپاسى باس ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى, سونداي-اق «اباي» ادەبي-تانىمدىق «عارىش قۇپيالارى» ەنتسيكلوپەديالارىنىڭ اۆتورى.  qandastar.kz  ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن ازىرلەۋ جانە وقۋلىقتار دايىنداۋ سالاسىنداعى ستراتەگيالىق جەتەكشىمەن تىلدەسكەن ەدى.

– ءسىزدىڭ باسپا ءبىلىم بەرۋ مەن ادەبيەت سالاسىندا ۇزاق جىلدار بويى قىزمەت ەتىپ كەلەدى. وسى ورايدا باسپانىڭ قازىرگى زامانعى ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسىندەگى ميسسياسى مەن قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا قوسىپ وتىرعان ۇلەسى تۋرالى تولىعىراق ايتىپ وتسەڭىز.

–  بىزدىڭ باسپامىز – قازاقستاننىڭ ءبىلىم جانە ادەبيەت سالاسىنداعى ماڭىزدى قۇرىلىمداردىڭ ءبىرى. 22 جىلدان استام ۋاقىت بويى ساپالى ءبىلىم بەرۋ ماتەريالدارىن دايىنداۋمەن جانە كوركەم ادەبي شىعارمالاردى جارىققا شىعارۋمەن اينالىسىپ كەلەمىز. باستى ماقساتىمىز – مازمۇندى وقۋلىقتار جاساپ, قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن جاس ۇرپاققا كەڭىنەن تانىستىرۋ. ادەبيەت – حالىقتىڭ رۋحاني مۇراسى, تاريحى مەن مادەنيەتىن ساقتاۋشى, سوندىقتان ءاربىر شىعارما ارقىلى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋعا باسا نازار اۋدارامىز. «Arman-PV» وسى باعىتتا ۇنەمى جۇمىس ىستەپ كەلەدى.

–  «Arman-PV» باسپاسىنان جارىق كورگەن 6-سىنىپقا ارنالعان «قازاق ادەبيەتى» وقۋلىعىنىڭ مازمۇنى مەن ونىڭ ەرەكشەلىكتەرى قانداي? بۇل وقۋلىق قازىرگى وقۋشىلارعا قانداي قۇندىلىقتاردى ۇيرەتۋگە باعىتتالعان?

–  6-سىنىپقا ارنالعان «قازاق ادەبيەتى» وقۋلىعى مەملەكەتتىك باعدارلاماعا سايكەس جازىلعان. اۆتورى – س. تۇرسىنعاليەۆا مەن ر.زايكەنوۆا. وقۋلىقتا ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتىنەن باستاپ قازىرگى كەزەڭگە دەيىنگى ارالىقتاعى ادەبي تۋىندىلار قامتىلعان. وقۋلىقتىڭ نەگىزگى ماقساتى – وقۋشىلارعا ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدى تانىتۋ, ادامگەرشىلىك, مەيىرىمدىلىك جانە رۋحاني قۇندىلىقتاردى ءسىڭىرۋ.

–  وقۋلىقتاردا قامتىلعان ادەبي شىعارمالار وقۋشىلاردىڭ دۇنيەتانىمىنا قالاي اسەر ەتەدى جانە وقۋلىق ارقىلى قانداي ومىرلىك ماڭىزدى ساباقتار الۋعا بولادى?

– البەتتە, ايتالىق س.مۇراتبەكوۆتىڭ «جۋسان ءيىسى» پوۆەسى وقۋلىقتاعى ماڭىزدى تۋىندىلاردىڭ ءبىرى. جازۋشىنىڭ وسى شىعارماسىندا سوعىس جىلدارىنداعى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ جۇدەۋ تىنىس-تىرشىلىگى سيپاتتالادى. پوۆەستىڭ سيۋجەتى نەگىزگى كەيىپكەر اياننىڭ جانە باسقا دا بالالاردىڭ باستان كەشكەن وقيعاسىنا قۇرىلعان. « ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتالعان ناۋبەتتىڭ بەينەسى بۇگىندە بىرتىندەپ الىستاپ بارا جاتىر. بۇل تاقىرىپ قازىرگى بالالارعا تەك تاريح وقۋلىعىنان, فيلمدەردەن ت.ب. كوزدەردەن بەلگىلى بولۋى مۇمكىن. دەگەنمەن بۇل دا ءبىزدىڭ تاريحىمىز, وتكەنىمىز. سوعىس ادامزاتقا قانشاما قايعى-قاسىرەت اكەلەدى. اۆتور سوعىستىڭ كەسىرىنەن تۇل جەتىم قالعان اياننىڭ وبرازى ارقىلى وسى جايتتى وقىرمان جۇرەگىنە سىڭدىرە جەتكىزگەن. «جۋسان ءيىسى» پوۆەسىن وقىعان ءاربىر وقىرماننىڭ (ونىڭ ىشىندە وقۋشىنىڭ دا) ايانعا دەگەن اياۋشىلىق, جاناشىرلىق سەزىمدەرى ويانىپ, كوزىنە جاس ۇيىرىلەتىنى حاق. شىعارمادا تۇرجاننىڭ تاراپىنان كورىنىس تاپقان ادىلەتسىزدىكتىڭ كەز كەلگەن قوعامدا قايتالاناتىنى ءسوزسىز. وسىنداي جاعدايدا جان-جاعىنداعى ادامداردىڭ اۋىزبىرشىلىگى, دەر كەزىندە قول ۇشىن بەرۋى, ادامگەرشىلىگى مەن جاناشىرلىعى عانا قۇربان يەسىن مورالدىق داعدارىستان, كۇيزەلىستەن قۇتقارادى.

–  وقۋشىلارعا شىعارمانى تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە قانداي ادىستەر قولدانۋعا بولادى?

–  باستى كەيىپكەر ايان – جازۋدى دا تەز مەڭگەرىپ العان, ەرتەگىنى دە ويلاپ تابا قوياتىن دارىندى بالا. بۇل قاسيەتى وزگە بالالاردىڭ وعان دەگەن قۇرمەتىن ارتتىرىپ, شانالارىن كەزەكپەن بەرۋىنە مۇرىندىق بولادى. كۇندىز ۇيدەگى شارۋادان قول تيمەيتىن ءارى شاناسى جوق بالا دوستارىنىڭ شانالارىن كەزەكپەن الىپ, ءتۇن ىشىندە سىرعاناپ جۇرەدى. ءسويتىپ, ول ءتۇننىڭ دە وزىندىك سيقىرلى سۇلۋلىعىنا, عاجاپ كورىنىسىنە ءسۇيسىنىپ, قايران قالادى. ءومىردىڭ تىم اششى سىناعىن كوتەرە الماعان بالانىڭ نازىك پسيحيكاسى سۋبليماتسيا جاساپ, قورعانىش مەحانيزمى رەتىندە ەرتەگىنى تاڭدايدى. ەرتەگىدە قالاي? البەتتە, كوپتەگەن قيىندىقتاردى وتكەرىپ بارىپ, كەيىپكەر تۇبىندە مۇراتىنا جەتەدى. ايان دا اسىل ارمانى ورىندالعانىن: اكەسىمەن قاۋىشقانىن قالايدى: «ەرتەدە ءبىر جەتىم بالا بوپتى…» دەپ باستالاتىن ونىڭ ەرتەگى الەمىندە اناسى دا, اجەسى دە ءتىرى, اكەسى سوعىستان ورالعان, باقىتتى وتباسى, دوستارى دا جانىندا. قالامگەر اياننىڭ قيالى ءار ساققا جۇگىرىپ, اكەسىن قالاي ساعىناتىنىن شەبەر سۋرەتتەيدى. جاپادان-جالعىز قالعان بالا تەك ءوز قيالىنىڭ الەمىنە عانا قوجايىن, ويتكەنى اكەسىنىڭ تەر ءيسى سىڭگەن پالتوسىن كۇندىز يىسكەۋگە حاقىسى جوق, تەك تۇندە عانا جامىلىپ جاتادى. ايان مايدانداعى اكەسىنە حات جازۋدى تەز ۇيرەنىپ الادى, ونىڭ ەلگە امان-ەسەن كەلۋىن كۇن ساناپ كۇتىپ جۇرەدى. باسقا بالالارعا دا حات جازۋدى ۇيرەتەدى. بالالاردى ويىن عانا ەمەس, مايداننان اكەلەرىنىڭ, اعالارىنىڭ امان-ساۋ ورالۋى بىرىكتىرەدى. ال اكەسىنىڭ قازا تاپقانى تۋرالى حابار العاندا كوز جاسىن ەشكىمگە كورسەتپەي جىلاۋى ونىڭ جاسىنا جەتپەي ەسەيىپ كەتكەندىگىن, تاعدىرىنا مويىنسىنعاندىعىن بىلدىرەدى.

– «جۋسان ءيىسى» شىعارماسىن وقۋشىلاردىڭ سىني ويلاۋ داعدىلارىن دامىتۋ ءۇشىن قالاي قولدانۋعا بولادى? قانداي ادىستەر وقۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن ارتتىرادى?

–  «جۋسان ءيىسى» شىعارماسى بالالاردىڭ سىني ويلاۋىن دامىتۋعا وتە قولايلى. وقۋشىلارعا اياننىڭ تاعدىرىن ءوز قالاۋلارى بويىنشا جالعاستىرىپ, فانفيك جازۋ ۇسىنىلادى. بۇل ءادىس ولاردىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن اشىپ قانا قويماي, ىشكى سەزىمدەرىن دە تانىتادى. ءار وقۋشى ءوز نۇسقاسىن جازىپ, ونى قورعايدى, بۇل ولاردىڭ وزىندىك ويلاۋ قابىلەتىن, اناليتيكالىق قابىلەتتەرىن دامىتۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى. 6-سىنىپتىڭ بالاسى – شەشۋشى وتپەلى كەزەڭگە اياق باسقان جەتكىنشەك. اتالمىش شىعارمانى وقىپ, تالداي وتىرىپ, بويىنا ىزگىلىك, جاناشىرلىق, مەيىرىمدىلىك قاسيەتتەردى قالىپتاستىرا الادى. وتباسىن, دوستارىن قادىرلەۋگە ۇمتىلادى. جاماندىقتان, ادىلەتسىزدىكتەن, الىمجەتتىكتەن جيرەنەدى. ۇجىم بولىپ بىرىگۋگە داعدىلانادى. ومىردە كەزدەسىپ قالاتىن بۋللينگ, كيبەربۋللينگ سياقتى كەلەڭسىزدىككە بوي الدىرماۋدى ۇيرەنەدى دەپ سەنەمىز. سول سەبەپتى ۇستاز وقۋشىلاردى تەك شىعارمانىڭ مازمۇنىن عانا مەڭگەرتىپ قويماي, باعدارلامادا ۇسىنىلعان وقۋ ماقساتتارىنا قوسا, ونىڭ سان الۋان قىرىنا, ىشكى استارىنا تەرەڭ ۇڭىلۋگە باۋلىعانى ابزال دەپ سانايمىز. كەيىنگى ساباقتا وقۋشىلارعا توسىن سىي رەتىندە اياننىڭ ءپروتوتيپى ناۋحان كەرىموۆ تۋرالى مالىمەت ۇسىنۋعا بولادى.

–  سىني ويلاۋدى دامىتۋ تەحنولوگياسىنان بولەك, وقۋلىقتاردى ازىرلەۋدە تاعى قانداي زاماناۋي ءادىس-تاسىلدەر مەن تەحنولوگيالار قولدانىلادى?

–  ويىن تەحنولوگيالارى قازىرگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە وتە ءتيىمدى قۇرال بولىپ تابىلادى. ءبىز ينتەراكتيۆتى تاپسىرمالار مەن ويىن ەلەمەنتتەرىن قوسۋ ارقىلى وقۋ ءۇردىسىن قىزىقتى جانە ىنتالاندىرۋشى ەتەمىز. وقۋشىلار وقۋ بارىسىندا ويىن ارقىلى ءبىلىمدى جەڭىل قابىلداپ, سول ارقىلى قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرادى. بۇل اسىرەسە بالالاردىڭ ىنتاسىن ساقتاپ, ولاردىڭ ساباققا بەلسەندى قاتىسۋىن قامتاماسىز ەتۋدە وتە ءتيىمدى. بلۋم تاكسونومياسى ءبىزدىڭ وقۋلىقتارىمىزدا وقىتۋ ۇدەرىسىن جۇيەلەۋگە كومەكتەسەدى. بۇل تاكسونوميا ارقىلى ءبىز وقۋشىلاردىڭ كوگنيتيۆتى داعدىلارىن التى دەڭگەيگە بولەمىز: ءبىلىم, ءتۇسىنۋ, قولدانۋ, تالداۋ, سينتەز جانە باعالاۋ. بۇل ءتاسىل وقۋشىلارعا ءبىلىمدى تەرەڭ ءتۇسىنىپ, ونى تالداۋعا, باعالاۋعا ۇيرەتەدى. وقۋلىقتارىمىز وسى ادىسپەن جازىلىپ, وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن بىرتىندەپ كۇردەلەندىرۋگە, ولاردىڭ ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋعا باعىتتالعان.

–  جاقسى, ال, وقۋشىلاردىڭ العان بىلىمدەرىن تاجىريبەدە قولدانۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن قانداي ءادىس-تاسىلدەر قولدانىلادى?

– وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن تاجىريبەدە قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ادىستەردىڭ ءبىرى – جوبالىق وقىتۋ تەحنولوگياسى. بۇل ءادىس ارقىلى وقۋشىلارعا جوبالىق تاپسىرمالار بەرىلەدى, ولار ءوز بەتىمەن زەرتتەۋ جۇرگىزىپ, ناتيجەگە جەتۋگە تىرىسادى. بۇل ءتاسىل زەرتتەۋ داعدىلارىن دامىتۋعا, سىني ويلاۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋگە جانە ناقتى ماسەلەلەردى شەشۋ قابىلەتتەرىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان.

وسىلايشا, باسپامىزدىڭ وقۋلىقتارى ارقىلى وقۋشىلار قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە تەرەڭ بويلاي وتىرىپ, زاماناۋي تەحنولوگيالار ارقىلى جاڭا ءبىلىم مەن قۇندىلىقتاردى يگەرىپ كەلەدى.